Vahe 45
Ko e Ongo‘i ‘a Siosefa Sāmita Ki Hono Misiona Fakaepalōfitá
“ ‘Oku ‘ikai ha‘aku faka‘amu ka ke fai pē ha lelei ma‘á e kakaí kotoa.”
Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá
Talu mei he kamata‘anga ‘o e ngāue ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mo e lahi ‘a e taimi ne ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ai ‘ene mo‘uí. Pea neongo na‘e fa‘a fakahaofi ia ‘e he ‘Eikí ‘o tā-tu‘o lahi mei hono ngaahi filí, ka na‘e ‘ilo ‘e he Palōfitá ‘e lava pē ke mate ‘i he kakato hono misiona ‘i māmaní. Na‘á ne pehē ai ‘i ha me‘afaka‘eiki ‘i Nāvū ‘i he 1842, “ ‘Oku fakakaukau ha ni‘ihi he ‘ikai lava ‘o mate ‘a Siosefa, ka ko ha fehālaaki ‘eni: ‘oku mo‘oni pē na‘e tala‘ofa mai ‘i ha ngaahi taimi te u mo‘ui ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko eé mo ē, ka ‘i he ‘osi ko ‘eni ‘eku fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko iá, ‘oku ‘ikai ke u ma‘u he taimí ni ha tala‘ofa ki he‘eku mo‘uí. ‘Oku ou mo‘ulaloa ai ke mate ‘o tatau mo ha toe kakai tangata.”1
Na‘e ‘ilo‘i lelei ‘e he Palōfitá ‘oku ‘i ha tu‘unga ‘oku fakautuutu ai ‘a e fakatu‘utāmakí kiate ia mo e Kāingalotu kotoa na‘e nofo ‘i Nāvuú. Pea ‘i he faka‘au ke toko lahi ange ‘a Nāvuú, na‘e kamata ha ni‘ihi ‘o e kakai na‘e nofo ‘i he feitu‘ú ke tailiili ‘i he tupulekina ‘o e mālohi fakapolitikale mo faka‘ekonōmika ‘o e Kāingalotú, pea kamata leva ke fakakina‘i kinautolu ‘e he kau fakatangá. Ko e Palōfitá na‘e ‘i he tu‘unga fakatu‘utāmaki tahá, he na‘e toutou feinga ‘a e kau ma‘u mafai mei Misulí ke puke pōpula ia, pea fakautuutu mo e fīta‘a ‘a e kakai na‘e hē mei he Siasí, ‘i he‘enau feinga ke faka‘auha iá. ‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Aokosi 1842, ne fakahā ai ‘e he Palōfitá ‘e hokosia mai ha taimi ‘e fakamālohi‘i ai ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau mavahe mei Nāvū:
“Na‘á ku kikite‘i ‘e hokohoko atu pē ‘a e Kāingalotú ‘o tofanga ‘i ha ngaahi me‘a faingata‘a lahi pea ‘e tuli kinautolu ki he ‘Otu Mo‘unga Maká, ‘e hē hanau tokolahi mei he mo‘oní, ‘e fakapoongi ha ni‘ihi ‘e honau kau fakatangá pe mole ‘enau mo‘uí koe‘uhí ko e momokó pe mahakí, pea ‘e mo‘ui hamou ni‘ihi ke ō ‘o tokoni ‘i hono fokotu‘u ha ngaahi nofo‘anga mo langa ha ngaahi kolo lalahi pea mo mamata ‘i he hoko ‘a e Kāingalotú ko ha kakai mālohi ‘i he lotolotonga ‘o e ‘Otu Mo‘unga Maká.”2
‘I he ngaahi malanga mo e ngaahi tohi ‘i he ngaahi ta‘u faka‘osi ‘o e mo‘ui ‘a e Palōfitá, ‘oku hā ha ongo‘i fakavavevave ‘i he‘ene ngaahi leá. ‘I he‘ene ‘ilo ‘oku nounou hono taimí, na‘e ngāue tūkuingata ai ke ako‘i ki he Kāingalotú ‘a e ngaahi me‘a kuo ‘osi fakahā ange ‘e he ‘Otuá kiate iá pea mo fakalotolahi‘i kinautolu ke nau teuteu ke tali ‘a e ngaahi mo‘oni ko ‘ení. Na‘á ne toe fakahaa‘i foki ‘a ‘ene ‘ofa lahi ki he Kāingalotú, pea a‘u ‘o ne fakahā ‘oku fiemālie pē ke tuku hifo ‘ene mo‘uí ma‘anautolu: “Kuó u mateuteu ke fai ha feilaulau ‘i he founga ko iá, ‘a ē ‘e lava ke ‘aonga mo lelei tahá.”3
‘Oku mālie foki, neongo hono kātekina ‘e he Palōfitá ‘a e lahi ‘o e fakatangá mo e mafatukituki ‘o e ngaahi fie ma‘u ‘a ha Siasi tupulekiná, ka na‘á ne kei ma‘u pē ha taimi ke ne fakahaa‘i ai ‘ene tokanga ki he kāingalotú fakalūkufua mo fakafo‘ituitui. ‘Oku manatu ha tokolahi ‘o e Kāingalotú ‘i he ngaahi ta‘u ki mui maí ki he ‘ofa mo e anga-‘ofa na‘e fakahaa‘i kiate kinautolu ‘e he Palōfita ko Siosefá.
Na‘e manatu ‘a ‘Aloeti L. Heili ‘o pehē: “Na‘e fa‘a … hū mai ‘a e Palōfitá mei he [Fale Nofo‘angá] ‘o va‘inga ‘aki ha fo‘i pulu mo kimautolu tamaiki tangatá, pea na‘e meimei ta‘u tatau pē hono foha ko Siosefá mo au. Na‘e fai pau ma‘u pē ‘a e [Palōfitá] ko Siosefá ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e va‘ingá. Na‘e talipulu kae ‘oua kuo hoko hono taimí, pea, koe‘uhí ko ha tangata kaukaua [mālohi] ia, na‘á ne taa‘i ‘a e fo‘i pulú ‘o fu‘u mama‘o pea mau fa‘a kaila ai ki ha tamasi‘i ‘oku lele ke ‘omi ‘a e fo‘i pulú ke ‘alu ai pē ‘o fai ‘ene kai efiafí. Na‘e fa‘a kata ‘a e Palōfitá ‘i he me‘á ni. Ko Siosefá na‘e natula lelei mo fonu fiefia ma‘u pē.”4
Na‘e manatu ‘a Makalita Mekinitaia Pesesi ki ha me‘a ‘e taha fekau‘aki mo e Palōfitá ‘i Nāvú ‘o pehē: “Ne ma ō mo hoku tuonga‘ane lahi haké ki he akó, ofi atu ki he fale na‘e ‘iloa ko e fale koloa piliki ‘o Siosefá. Na‘e ‘uha ‘i he ‘aho ki mu‘á, ‘o tupu ai ha pelepela ‘aupito ‘a e kelekelé, ‘o tautautefito ki he hala ko iá. Na‘e fakatou pipiki hoku va‘é mo e va‘e hoku tuonga‘ane ko Uālisí ‘i he pelepelá, ‘o ‘ikai ke ma toe lava ‘o ngaue, pea koe‘uhí foki ko ‘ema kei anga fakatamaikí, ne ma kamata ke tangi, he na‘á ma fakakaukau he ‘ikai lava ke ma toe mavahe mei ai. Ka ‘i he‘eku tafoki haké, ne u fakatokanga‘i ‘a e kaume‘a ‘ofa ‘o e fānaú, ‘a e Palōfita ko Siosefá, ‘okú ne ha‘u. Na‘e ‘ikai fuoloa kuó ne ‘ave kimaua ki ha feitu‘u mā‘olunga mo mōmoa ange. Hili ia pea punou ‘o ne fakama‘a ‘a e pelepelá mei homa ongo ki‘i suú, to‘o mo hono holoholó mei hono kató ‘o holoholo‘i ‘aki homa lo‘imatá. Na‘á ne fai ha ngaahi lea ‘ofa mo fakafiefia kiate kimaua, pea fekau leva ke ma ō fiefia atu ki he akó. ‘Oku ‘i ai ‘apē ha toe tālafili ki he‘eku ‘ofa ‘i he tangata ma‘ongo‘onga, lelei, mo faka‘ei‘eiki ko ‘eni ‘a e ‘Otuá?”5
Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá
‘Oku ako‘i ‘e he kau palōfitá ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakahā ‘e he ‘Otuá kiate kinautolú; tau feinga ke mahino mo tau talangofua ki he‘enau ngaaahi leá.
“Ko e me‘a ‘oku ou fakakaukaulotoa ‘i he ‘ahó kakato, ‘o laka ange ‘i he‘eku me‘akaí mo e inú, ke u ‘ilo pe ‘e anga fēfē ha‘aku ‘ai ke mahino ki he Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a hā mai ‘oku fa‘a hū ki hoku ‘atamaí ‘i he mālohi lahi. ‘Oi! hono ‘ikai te u fiefia ange ke ‘omi ki homou ‘aó ‘a e ngaahi me‘a kuo te‘eki ke mou fakakaukau ki aí! Ka ‘oku ta‘ofi ia ‘e he masiva mo e tokanga ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní. …
“Hosana, hosana, hosana ki he ‘Otua Māfimafí, he kuo kamata ke huhulu mai ‘a e ngaahi huelo ‘o e māmá kiate kitautolu he taimí ni. ‘Oku ‘ikai ke u lava ‘o ma‘u ha lea ke fakamatala‘i ‘aki hoku lotó. ‘Oku ‘ikai te u poto, ka ‘oku ou ma‘u ha ongo lelei ‘o hangē ko ha toe taha pē. Pehe ange mai, ‘oku ou ma‘u ‘a e lea ‘a e ‘āngelo tauhí ke fakahaa‘i tu‘o taha ki hoku ngaahi kaume‘á ‘a e ongo hoku lotó! Ka ‘oku ‘ikai ke u ‘amanaki ‘e hoko ia ‘i he mo‘uí ni.”6
“ ‘Oku faingata‘a lahi e feinga ke hū ha me‘a ki he ‘ulu ‘o e to‘u tangatá ni. Kuo hangē ia hano fahi ‘o ha ngaahi tunga ‘i he ‘akaú, ‘o kapikapi ‘aki ha konga mā koané, pea mo ha hāmala papá. ‘Oku tuai foki ke mahino ia ki he Kāingalotú.
“Kuo laui ta‘u ‘eku feinga ke mateuteu e ‘atamai ‘o e Kāingalotú ke tali ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá; ka ‘oku tau fa‘a fakatokanga‘i hanau ni‘ihi, ‘i he hili ‘enau fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku nau lavá ma‘á e ngāue ‘a e ‘Otuá, ‘oku molengofua ‘enau tuí ‘o hangē ha sio‘ata ‘oku momo ‘i he‘enau fehangahangai mo e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke nau anga ki aí: ‘oku ‘ikai ke nau teitei lava ‘o matu‘uaki ‘a e ‘ahi‘ahí. Ko ha toko fiha nai te nau lava ‘o tauhi ha fono fakasilesitiale, pea fou atu ‘o ma‘u honau hākeaki‘í, he ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o tala atu, he ‘oku ui ‘a e tokolahi, ka ‘oku fili pē ‘a e tokosi‘i [vakai, T&F 121:40].”7
“ ‘Oku ‘ikai ke u tatau au mo e kakaí. ‘Oku femo‘uekina ma‘u pē ‘eku fakakaukaú ‘i he ngāue ‘o e ‘ahó, pea kuo pau ke u fakafalala ‘ata‘atā pē ki he ‘Otua mo‘uí ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku ou lea ‘aki ‘i he fa‘ahinga me‘a hangē ko ‘ení [me‘afaka‘eiki]. …
“Kapau ne u mau ha ue‘i fakalaumālie, ha fakahā, pea mo ha ivi ke fakahoko atu ‘a e me‘a kuo fekuki mo hoku lotó ‘i he kuo hilí, he ‘ikai ha taha ia ‘i he ha‘ofangá ni ‘e foki ki hono ‘apí ‘o fakalongolongo ta‘e ngata he tafa‘aki ‘o e me‘a fakalotú, kae ‘oua kuo nau ako ha me‘a.
“Ko e hā ‘oku mou pehē ai ‘oku mahino kiate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, kae hili iá ‘oku mou mātu‘aki veiveiua ‘i he me‘a kotoa pē? ‘Oku foaki fiefia atu ‘a e ‘ilo mo e poto kotoa pē ‘oku ou lava ke foaki kiate kimoutolú.”8
“ ‘Oku pehē ‘e ha kakai ‘e ni‘ihi ko ha Palōfita hinga au, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai lahi ange ‘eku ‘omai e folofola ‘a e ‘Eikí. Ko e hā ‘oku ‘ikai ke u fai ai iá? ‘Oku tau malava ‘apē ke tali ia? ‘Ikai! ‘oku ‘ikai ha taha ‘i he lokí ni.”9
“Te u fakahā atu mei he taimi ki he taimi ‘a e ngaahi tefito kuo fakahā kiate au ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e ngaahi loi kotoa pē kuo fa‘ufa‘u he taimí ni kau kiate aú, ‘oku ‘o e tēvoló ia, pea ko e mālohi ‘o e tēvoló mo ‘ene kau tamaio‘eikí ‘e faka‘aonga‘i ia ke fakafepaki ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ako‘i ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ha me‘a ka ko e tefito‘i mo‘oni pē ‘o e mo‘ui ta‘engatá, pea te mou ‘ilo ‘a kinautolu ‘i he‘enau ngaahi ngāué. Ko e tangata leleí te ne lea ‘aki ha ngaahi me‘a lelei mo ha ngaahi tefito‘i mo‘oni mā‘oni‘oni, pea ko e tangata koví te ne lea‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku koví. ‘Oku ou ongo‘i ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ke u valoki‘i ‘a e fa‘ahinga fakakaukau mo e kau loi peheé kotoa, pea ‘oku ou fakatokanga atu kiate kimoutolu kotoa ke mou tokanga telia ‘a e ni‘ihi ‘oku fekumi ki aí. ‘Oku ou na‘ina‘i atu ke mou talangofua ki he ngaahi ‘ulungāanga haohaoa kotoa pē mo e ngaahi akonaki kuó u fai kiate kimoutolú. …
“ ‘Oku ou na‘ina‘i atu ke mou fakakaukau‘i ‘eni—tānaki atu ki ho‘omou tuí ‘a e angama‘á, ‘ofá, mo e ngaahi alā me‘a ko iá. Te u pehē ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, kapau ‘oku ‘iate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘á ni, te mou fua lahi [vakai, 2 Pita 1:5–8]. ‘Oku ou fakamo‘oni‘i ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha tangata ‘okú ne ma‘u ha mālohi ke fakahā ia ka ko au pē—‘a e ngaahi me‘a ‘i he langí, mo māmani pea mo heli. … ‘Oku ou tuku atu kimoutolu kotoa ki he ‘Otuá, ke mou lava ‘o ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē; pea ‘ofa ke fakalahi atu ‘e he ‘Otuá ‘a ‘Ene tāpuakí.”10
Neongo ko e kau palōfitá ko ha kau tangata ‘oku ‘i ai hanau ngaahi vaivai fakaetangata, ka kuo ui kinautolu ‘e he ‘Otuá ke ako‘i mo taki Hono kakaí.
‘Oku pehē ‘e he tohinoa ‘a e Palōfitá ‘i he ‘aho 6 ‘o Nōvema 1835: “Na‘e fakafe‘iloaki au ‘i he pongipongí ni ki ha tangata mei he hahaké. ‘I he hili ‘o ‘ene fanongo ki hoku hingoá, na‘á ne tala mai ko ha tangata pē au, pea hā ‘i he‘ene leá, na‘e fakakaukau ia ko e tangata ‘oku pehē ‘e he ‘Eikí ‘oku taau ke fakahā ki ai Hono finangaló, kuo pau ke makehe ange ia ‘i he tangatá. Na‘e hangē kuo ngalo ia ai ‘a e lea ne tō mei he ngutu ‘o Seni Sēmisí, ko [‘Ilaisiaá] ko ha tangata na‘e mo‘ulaloa ki he ngaahi ongó ‘o hangē ko kitautolú, ka, na‘á ne ma‘u ha mālohi lahi ‘i he ‘Otuá, pea ‘i He‘ene tali ‘a ‘ene lotú, na‘á ne tāpuni‘i ai ‘a e langí ke ‘oua na‘a toe ‘uha ‘i ha ta‘u ‘e tolu mo ha māhina ‘e ono; pea, ‘i he tali ‘o ‘ene lotú, na‘e tuku mai ‘e he ngaahi langí ‘a e ‘uhá, pea tupu mei he kelekelé ‘a e fuá [vakai, Sēmisi 5:17–18]. Ko hono mo‘oní, ko e fa‘ahinga fakapo‘uli ia mo e ta‘e ‘ilo ‘oku ma‘u ‘e he to‘utangatá ni, ‘oku nau lau ‘oku ta‘e malava ke [fengāue‘aki] ‘a e tangatá mo hono Tupu‘angá.”11
“Ko e fē ha taimi ne u ako‘i ai ha me‘a hala mei he tu‘unga malangá ni? Ko e fē ha taimi ne faifaiange ai peá u puputu‘u? ‘Oku ou loto ke u ikuna ‘i ‘Isileli ki mu‘a peá u toki mavahe mei heni ‘o ‘ikai toe mamata ha taha kiate au. Kuo te‘eki te u fakahā atu kiate kimoutolu ‘oku ou haohaoa; ka ‘oku ‘ikai ha hala ‘i he ngaahi fakahā kuó u ako‘í. ‘I he‘ene peheé, ko ha me‘a pau nai ke si‘aki au ko ha me‘a noa pē?”12
“Neongo ‘oku ou fai ha me‘a ‘oku hala, ‘oku ‘ikai ke u fai ‘a e ngaahi fehālaaki kuo tukuaki‘i au ki aí: ko e fehālaaki ‘oku ou faí ‘oku tu‘unga ia ‘i he vaivai ‘o e natula ‘o e tangatá, ‘o hangē ko e kakaí kotoa. ‘Oku ‘ikai ha taha ia ‘e mo‘ui ta‘e ‘i ai hano vaivai. ‘Oku mou pehē, na‘a mo Sīsū, kapau na‘e ‘i heni, he ‘ikai ke ‘i ai ha‘ane fehālaaki ‘i he anga ho‘omou vakaí? Na‘e lea‘aki ‘e Hono ngaahi filí ‘a e fa‘ahinga kovi kotoa pē kau kiate Ia—na‘a nau siofi ha fa‘ahinga faiangahala ‘iate Ia.”13
‘Oku pehē ‘i he tohinoa ‘a Siosefa Sāmita he ‘aho 29 ‘o ‘Okatopa 1842: “Na‘á ku … ‘alu ki he fale koloá [‘i Nāvū, ‘Ilinoisi], ‘a ia na‘e ualolo ai ha ni‘ihi ‘o e hou‘eiki tangatá mo e hou‘eiki fafiné, ‘a ia na‘a nau toki tau mai ‘aneuhu mei he ngaahi feitu‘u ofi ‘o Niu ‘Ioké. … Na‘á ku talaange kiate kinautolu ko e tangata pē au, pea kuo pau ke ‘oua na‘a nau ‘amanaki ‘oku ou haohaoa; kapau te nau ‘amanaki mai ‘oku ou haohaoa, te u ‘amanaki atu ke nau haohaoa mo kinautolu; ka, ‘o kapau te nau kātaki‘i hoku ngaahi vaivaí pea mo e ngaahi vaivai ‘a e kau takí, te u fai ‘a e me‘a tatau pē ki honau ngaahi vaivaí.”14
Neongo ‘a e fakatangá, ‘oku fakahoko ‘e he kau palōfitá ‘a e ngaahi misiona na‘e tuku kiate kinautolu ‘e he ‘Otuá.
“ ‘Oku ou fiefia mo fakafeta‘i ‘i he faingamālie ke ‘i heni ‘i he fakataha‘angá ni. Kuo fai ‘e hotau ngaahi filí ha feinga lahi ke ‘ave au ki Misuli pea mo faka‘auha ‘eku mo‘uí; ka kuo fakafe‘ātungia‘i ‘e he ‘Eikí honau halá, pea kuo te‘eki ai ke nau fakahoko ai ‘enau taumu‘á. Kuo fakafaingamālie‘i au ‘e he ‘Otuá ke ‘oua te u tō ki honau nimá. Kuó u tau ha tau lelei. …
“Te u ikuna hoku ngaahi filí: kuó u kamata ke ikuna‘i kinautolu ‘i heni, pea te u fai pē ia ‘i muli. ‘E ongo‘i mo‘oni ‘e kinautolu kotoa pē ‘oku tu‘u tau kiate aú ‘a e mafatukituki ‘o ‘enau ngaahi angahalá ‘i honau tumu‘akí.”15
“ ‘Oku lea hangatonu mo anga-tonu pea ‘aki ‘a e mafai…‘Oku ou ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku ou lea ‘akí; ‘oku mahino kiate au hoku misioná mo e ‘eku ngāué. Ko e ‘Otua Māfimafí ‘a hoku paá; pea ko e hā ‘e lava ‘e he tangatá ke fai kapau ko hoku kaume‘á ‘a e ‘Otuá? He ‘ikai ke feilaulau‘i au kae ‘oua kuo hoko ‘a e taimí; pea ‘e toki foaki tau‘atāina atu au. … ‘Oku ou fakafeta‘i ki he ‘Otuá ‘i he‘ene fakahaofi au mei hoku ngaahi filí; ‘oku ‘ikai ke ‘i ai haku ngaahi fili tuku kehe ‘a ‘eku malu‘i ‘a e mo‘oní. ‘Oku ‘ikai ha‘aku faka‘amu ka ke fai lelei ki he kakaí kotoa. ‘Oku ou ongo‘i ke lotua ‘a e kakaí kotoa.”16
“Kapau na‘e te‘eki ai ke u kamata ‘a e ngāué ni mo uiui‘i au ‘e he ‘Otuá, te u holomui au. Ka he ‘ikai ke u lava ‘o toe holomui: ‘Oku ‘ikai ha‘aku veiveiua ki hono mo‘oní.”17
“Ko ha fo‘i maka au ‘oku ‘ikai hamolemole. Na‘e te‘eki ke kamata hoku ngaohi ke faka‘ofo‘ofá kae tālunga hono puke ‘e he ‘Eikí hoku nimá. Ko e me‘a pē ‘oku ou faka‘amuá ko e ‘ilo mo e poto ‘o e langí.”18
“ ‘Oku ou kikite mo fakamo‘oni ‘i he pongipongí ni he ‘ikai lava ‘e he ngaahi mālohi kotoa ‘o māmani mo heli kuo fakatahataha‘í ‘o liua pe ikuna‘i ‘a e ki‘i tamasi‘í ni, he kuó u ma‘u ha tala‘ofa mei he ‘Otua ta‘engatá. Kapau ne u faiangahala, na‘e ‘ikai ke u loto ki ai; ka ko e mo‘oni ‘oku ou fakakaukau‘i e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.”19
“Ko e taimi ‘oku ha‘u ai ‘a e kakaí ‘o langa ‘i he fakava‘e ‘o e kakai kehé, ‘oku nau fakahoko ia ‘iate kinautolu pē, ‘o ta‘e ma‘u ha mafai mei he ‘Otuá; pea ‘i he taimi ‘oku tō mai ai ‘a e lōmakí pea tō mai mo e matangí, ‘e ‘ilo ko honau fakava‘é ‘oku ‘o e ‘one‘one, pea ‘e hinga kotoa honau tu‘ungá ki he efu.
“Na‘á ku langa nai ‘i ha fakava‘e ‘o ha tokotaha kehe? Kuó u ma‘u ‘a e mo‘oni kotoa ‘oku ma‘u ‘e he māmani tui faka-Kalisitiané, pea tānaki mai ki ai mo ha fakahā tau‘atāina, pea ‘e tokoni‘i au ‘e he ‘Otuá ke u ikuna.”20
‘Oku ‘ofa e kau palōfitá ‘iate kinautolu ‘oku nau tokoni‘í pea nau loto ke tataki lelei kinautolu, ‘o a‘u ai pē kapau ‘e fie ma‘u ke valoki‘i kinautolu ‘i hono fai ‘ení.
“ ‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e lahi hake ‘ene ‘ofá ‘i he me‘á ni, ke ne foaki ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko hono kāingá [vakai, Sione 15:13]. ‘Oku ou ‘ilo ‘oku ‘i ai ha laungeau mo ha lauiafe ‘o hoku kāingá kuo mateuteu ke tuku hifo ‘enau mo‘uí ma‘aku.
“ ‘Oku mamafa ‘aupito ‘a e ngaahi kavenga kuo tuku mai kiate aú. ‘Oku ‘ikai tuku ‘e hoku kau talatalaakí ke u mālōlō, pea ‘oku ou ‘ilo‘i neongo ‘a e ngaahi ngāué mo e fua fatongiá ‘oku fa‘a fai ‘a e laumālié, ka ‘oku vaivai ‘a e kakanó. Neongo na‘e ui au ‘e he‘eku Tamai Hēvaní ke u fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e ngāue mahu-‘ingá ni mo e pule‘angá ‘i he kuonga ko ‘ení, mo fakamo‘oni ki Hono finangalo kuo fakahā maí ki ‘Isileli kuo fakamovetevete‘í, ka ‘oku ou kei mo‘ulaloa pē ki he ngaahi filio‘i ‘o e lotó ‘o hangē ko e kakai kehé, mo e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á. …
“ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i ha hala ‘i he Siasí, ko ia, tuku mu‘a au ke u toetu‘u fakataha mo e Kau Mā‘oni‘oní, ‘o tatau ai pē pe te u ‘alu hake ki he langí pe hifo ki heli, pe ‘alu ki ha toe feitu‘u kehe. Pea kapau te tau ō ki heli, te tau tuli ‘a e tēvoló ki tu‘a pea ngaohi ia ke hoko ko ha hēvani. Ko e fē pē ha feitu‘u ‘oku ‘i ai ‘a e kakaí ni, ‘oku ‘i ai ha sōsaieti lelei.”21
“ ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ‘a e Kāingalotú ke nau fakakaukau koe‘uhí ‘oku mau maheni peá u fie va‘inga mo fiefia mo kinautolú, pea ‘ikai ai ke u ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku hokó. He ‘ikai ke tali ha fa‘ahinga faiangahala ‘i he Siasí, pea he ‘ikai tali ia ‘i he potu ‘oku ou ‘i aí; he kuó u ‘osi fakapapau ‘i he lolotonga ‘o ‘eku taki ‘a e Siasí, ke taki tonu ia.”22
“ ‘Oku ou mātu‘aki monū‘ia ke hoko ko ha tangata ‘oku mahino ki ai ‘a e ‘Otuá, peá u fakamatala‘i mo fakahoko atu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ki homou ngaahi lotó, koe‘uhí ke fakama‘u kinautolu ‘e he Laumālié kiate kimoutolu, pea tuku ‘a e tangata mo e fefine kotoa pē ke tangutu fakalongomate mei heni ‘o fai atu, ke ‘ai honau nimá ki honau ngutú, pea ‘oua na‘a teitei hiki honau nimá pe ko honau le‘ó, pea ‘oua na‘a toe fai ha lea ‘oku kovi ki he tangata pe ko e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá. … Kapau ‘oku ou ‘omi kimoutolu ke mou ‘ilo Ia, ‘oku totonu ke ta‘ofi ‘a e ngaahi fakatanga kotoa pē kiate aú. Te mou toki ‘ilo ko ‘Ene tamaio‘eiki au; he ‘oku ou lea ‘o tatau mo e taha ‘okú ne ma‘u ‘a e mafai. …
“… ‘Oku ou lava ke ‘ilo ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá, pea ‘e lava ke pehē pē mo kimoutolu. ‘Oku foaki kinautolu kiate au ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí; pea ‘oku ou ‘ilo‘i ko e taimi ‘oku ou fai ai kiate kimoutolu ‘a e ngaahi lea ko ‘eni ‘o e mo‘ui ta‘engatá ‘o hangē ko honau fakahā kiate aú, ‘oku mou ‘ilo‘i kinautolu, pea ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku mou tui ki ai. ‘Oku mou pehē ‘oku hu‘amelie ‘a e honé, pea ‘oku pehē pē mo au. ‘Oku ou lava foki ‘o ‘ilo ‘a e laumālie ‘o e mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku ou ‘ilo ‘oku lelei ia; pea ‘i he‘eku tala atu ‘a e ngaahi me‘a ko ‘eni kuo fakahā kiate au ‘i he fakahinohino fakalaumāie ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, kuo pau ke mou ma‘u ia ‘oku melie, pea fakatupulaki ai ho‘omou fiefiá. …
“Na‘e fakataumu‘a ‘eku leá ki he taha kotoa, ki he koloa‘iá mo e masivá, pōpulá mo e tau‘atāiná, lahí mo e si‘isi‘í. ‘Oku ‘ikai ha loto kovi ‘iate au ki ha taha. ‘Oku ou ‘ofa ‘iate kimoutolu kātoa; ka ‘oku ou fehi‘a ‘i ha ni‘ihi ‘o ho‘omou ngaahi angafaí. Ko homou kaume‘a lelei tahá au, pea kapau ‘oku ‘ikai hoko ‘ene taumu‘á, ko hono fo‘ui pē. Kapau te u valoki‘i ha taha, pea fehi‘a ai ia kiate au, ko ha tokotaha vale ia; he ‘oku ou ‘ofa ‘i he kakai kotoa pē, ‘o tautautefito ki hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ko ‘ení.
“… ‘Oku ‘ikai ke mou ‘ilo‘i au; kuo te‘eki ai ke mou teitei ‘ilo hoku lotó. ‘Oku ‘ikai ke ‘ilo ‘e ha taha hoku hisitōliá. He ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o fakahā atu: pea he ‘ikai ke u teitei feinga ke fai ia. ‘Oku ‘ikai ke u tukuaki‘i ha taha ‘i he ‘ikai ke tui ki hoku hisitōliá. Kapau na‘e te‘eki ai ke u foua ‘a e me‘a kuó u ma‘ú, na‘e ‘ikai ke u mei tui mo au ki ai. Kuo te‘eki ai ke u fakamamahi‘i ha taha talu hoku fanau‘i ki māmaní. ‘Oku taukave‘i ma‘u pē ‘e hoku le‘ó ‘a e melinó.
“He ‘ikai ke u lava ‘o tokoto hifo kae ‘oua kuo ‘osi ‘eku ngāué. ‘Oku ‘ikai ke u teitei fakakaukau‘i ha kovi, pe fai ha me‘a ke uesia ai hoku kaungā tangatá. Ka ui au ‘e he talupite ‘a e ‘āngelo tauhí mo fakamāu‘i, te mou ‘ilo kotoa au ‘i he taimi ko iá. He ‘ikai ke u toe tānaki atu ha me‘a. ‘Ofa ke tāpuaki‘i kotoa kimoutolu ‘e he ‘Otuá.23
Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í
Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.
-
‘I he peesi 597, lau ‘a e fakamatala fekau‘aki mo e fakatanga na‘e fehangahangai mo Siosefa Sāmita ‘i Nāvuú. Hili ia pea vakai ki he peesi 599 ‘o fakamanatu ‘a e ngaahi talanoa kiate ia ‘i he‘ene tokoni mo va‘inga mo e fānau ‘i Nāvuú. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘a e ‘uhinga na‘á ne lava ai ‘o pukepuke ha fa‘ahinga loto fiefia mo fietokoni peheé? Fakakaukau pe ko e hā te ke lava ‘o fai ke ke kei fiefia mo ‘ofa pē lolotonga e ngaahi taimi faingata‘á.
-
Lau ‘a e palakalafi faka‘osi he peesi 600 mo e ‘uluaki palakalafi he peesi 601, fakatokanga‘i ‘a e ta‘e fiemālie ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘i he ‘ikai ke mateuteu ‘a e Kāingalotú ke tali ‘a e ngaahi me‘a kotoa na‘á ne loto ke ako‘i kiate kinautolú (vakai ki he peesi 600–02). Ko e hā te ne lava ke uesia ‘etau malava ko ia ke ma‘u ha mo‘oni ‘oku lahi angé? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke “mateuteu ai ke tali ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá”?
-
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi hono ua he peesi 602 pea mo e ongo palakalafi hoko aí. Ko e hā ha fale‘i te ke lava ‘o fai ki ha taha ‘oku ‘ikai ke ne tali ke muimui ki ha taki ‘o e Siasí he ‘oku ‘i ai ha fehālaaki ‘i he tō‘onga ‘a e takí? Lau ‘a e palakalafi kakato hono ua ‘i he peesi 603, pea fakakaukau pe ‘oku founga fēfē ha‘ane kaunga ‘a e fakamatalá ni ki he‘etau ngaahi fetu‘utakí.
-
Na‘e fakahaa‘i ‘e Siosefa Sāmita ha tui ‘e malu‘i ia ‘e he ‘Otuá mo tuku ke ne fakahoko hono misiona ‘i he mo‘uí (peesi 603–04). Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ne tokoni‘i ai koe ‘e he ‘Otuá ke ke fakahoko ho ngaahi fatongia ‘i ho fāmilí pe ‘i ha fatongia faka-Siasi?
-
Ako ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i lalo ‘i he peesi 606 mo e ‘uluaki palakalafi he peesi 607. Ko e fē ha taimi ne ke a‘usia ai hono lelei ‘o e mo‘oní? ‘E founga fēfē ha‘atau fiefia ‘i he ngaahi lea ‘a e palōfitá pe kau taki ‘o e Siasí neongo te ne valoki‘i kitautolu ‘i he‘etau ngaahi faihalá?
-
Toe fakamanatu nounou ‘a e vahé kakato, kumi ha kupu‘i lea ‘e taha pe ua ‘oku fu‘u tokoni lahi kiate koe. Ko e hā ‘a e me‘a ‘okú ke hounga‘ia ai ‘i he kupu‘i lea kuó ke filí? Kuo tokoni‘i fēfē ‘e he vahé ni ho‘o fakamo‘oni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Taniela 2:44–45; 2 Tīmote 4:6–8; Sekope 1:17–19; Mōsaia 2:9–11; Molomona 9:31
Na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ha taimi ke ne fakahaa‘i ai ‘oku tokanga ki he Kāingalotú fakatāutaha. Na‘e manatu‘i ‘e Makalita Mekinitaia Pēsesi ‘a e Palōfitá, ‘a ē na‘á ne ui ko e “kaume‘a ‘ofa ‘o e fānaú,” ‘i he‘ene tokoni‘i ia mo hono tuonga‘ané ‘i he ‘ikai ke na toe lava ‘o mavahe mei he pelepelá.
“Na‘e fakataumu‘a ‘eku leá ki he taha kotoa, ki he koloa‘iá mo e masivá, pōpulá mo e tau‘atāiná, lahí mo e si‘isi‘í. ‘Oku ou ‘ofa ‘i he kakai kotoa pē, ‘o tautautefito ki hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ko ‘ení.”