Talateú

Kuo fokotu‘u ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ‘ū tohi ‘o e Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí ke tokoni ‘i hono fakalahi ho‘omou ‘ilo ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí pea mou ‘unu ‘o ofi ange ai ki he ‘Eikí ‘o makatu‘unga ‘i he ngaahi akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní. ‘I hono tānaki atu ko ia ‘e he Siasí ha tohi ki he ‘ū tohi ko ‘ení, te mou ma‘u ai ha ngaahi tohi fekau‘aki mo e ongoongoleleí ‘i homou ‘apí. ‘Oku fakataumu‘a ‘a e ngaahi tohi ‘i he ‘ū tohi ko ‘ení ke fakatou faka-‘aonga‘i ki he ako fakafo‘ituituí pea pehē ki he fakahinohino ‘i he kōlomú mo e kalasí.

‘Oku ‘i he tohí ni ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘a ē na‘e ui ‘e he ‘Otuá ke ne kamata ‘a e kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘I he vaha‘a taimi ‘o ‘ene mamata ki he Tamaí mo e ‘Aló ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1820 pea mo hono fakapoongi ‘i Sune ‘o e 1844, na‘á ne fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mo ‘omi ai e kakato ‘o e ongoongoleleí, pea he ‘ikai toe ‘ave ia mei māmani ‘i ha taimi.

Ako Fakafo‘ituituí

‘I ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, feinga ke ke ma‘u ‘a e tataki ‘a e Laumālié. Manatu‘i e palōmesi ‘a Nīfaí: “Ko ia ‘oku kumi faivelengá; te ne ‘ilo‘i; pea ‘e fakahā ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘a e ‘Otuá kiate kinautolu, ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní” (1 Nīfai 10:19). Kamata ‘aki ho‘o akó ha lotu, peá ke hokohoko atu ai pē ‘o lotu mo fifili ‘i ho lotó ‘i ho‘o lau iá.

Te ke ma‘u ‘i he faka‘osinga ‘o e vahe kotoa pē ha ngaahi fehu‘i mo ha ngaahi fakamo‘oni folofola ‘e tokoni ke mahino kiate koe mo ke faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. ‘E sai kapau te ke tomu‘a vakai‘i kinautolu ki mu‘a peá ke toki lau ‘a e vahé.

Toe fakakaukau‘i foki mo e ngaahi fokotu‘u ko ‘ení:

Fakatokanga‘i ‘a e ngaahi fo‘i lea mahu‘ingá mo e ngaahi kupu‘i leá. Kapau te ke ma‘u ha fo‘i lea ‘oku ‘ikai mahino kiate koe, faka‘aonga‘i ha tikisinale pe ko ha toe ma‘u‘anga tokoni kehe ke mahino lelei ange kiate koe hono ‘uhingá. Hiki ha ki‘i fakamatala ‘i he tafa‘akí ke ke manatu‘i ‘a e me‘a ne ke ‘ilo fekau‘aki mo e fo‘i lea ko iá.
Fakakaukau ki hono ‘uhinga ‘o e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. Mahalo te ke fie faka‘ilonga‘i ha ngaahi kupu‘i lea pe ngaahi sētesi ‘oku nau ako‘i ha tefito‘i mo‘oni pau ‘o e ongoongoleleí pe ongo ki ho lotó mo ho‘o fakakaukaú, pe te ke loto ke hiki ho‘o fakakaukaú mo ho lotó ‘i he tafa‘akí.
Fakakaukau ki ha ngaahi me‘a na‘á ke a‘usia, ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá.
Fakakaukau ki he founga ‘oku kaungatonu ai kiate koe e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. Fakakaukau ki he‘ene fekau-‘aki ‘a e ngaahi akonakí mo e ngaahi me‘a ‘okú ke tokanga ki aí pe ko ha‘o ngaahi fehu‘i. Fakakaukau‘i leva pe ko e hā te ke fai tu‘unga ‘i he me‘a kuó ke ‘iló.

Ko e Faiako mei he Tohi ko ‘Ení

‘E lava ‘o faka‘aonga‘i ‘a e tohí ni ki ha faiako ‘i ‘api pe ‘i he lotú. ‘E tokoni atu ‘a e ngaahi fokotu‘u ko ‘ení kiate koe.

Nofo taha pē ‘i he Ngaahi Lea ‘a Siosefa Sāmitá mo e Folofolá

Kuo fekau mai ‘e he ‘Eikí ke tau faiako ‘o “ ‘ikai lea ‘aki ha me‘a ka ko e me‘a kuo tohi ‘e he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló, pea mo ia ‘e ako‘i kiate [kitautolu] ‘e he Fakafiemālié ‘i he lotu ‘o e tuí” (T&F 52:9). Na‘á Ne fakahā mai foki “ ‘e ako‘i ‘e he kaumātu‘á, kau taula‘eikí, mo e kau akonaki ‘o e siasi ko ‘ení ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o ‘eku ongoongoleleí, ‘a ia ‘oku ‘i he Tohi Tapú mo e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a hono kakato ‘o e ongoongoleleí” (T&F 42:12).

Ko ho fatongiá ke tokoni ‘i hono fakamahino ki he kakaí e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo e folofolá. ‘Oua na‘a tuku ‘a e tohí ni ki he tafa‘akí pe te ke toe teuteu lēsoni koe mei ha nāunau kehe. Tuku ha konga lahi ‘o e lēsoní ki hono lau ‘o e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita ‘a ia ‘oku ‘i he tohí ni pea alea‘i hono ‘uhingá mo hono fakahokó.

Poupou‘i ‘a e kau akó ke nau ‘omi ‘a e tohí ni ki he lotú koe-‘uhí ke nau mateuteu lelei ange ai ke kau ‘i he ngaahi fealēlea‘aki he kalasí.

Feinga Ke ma‘u ‘a e Tataki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní

Ko e taimi te ke lotua ai ha tokoni mo faivelenga ‘i he teuteú, ‘e tataki leva ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ho‘o ngāué. Te ne tokoni atu ‘i hono fakamamafa‘i ha ngaahi konga ‘o e ‘ū vahé ‘a ia te ne poupou‘i ke mahino ki he toengá pea mo nau faka‘aonga‘i ‘a e ongoongoleleí.

Ko e taimi te ke faiako aí, lotua ‘i ho lotó ke ‘alu fakataha ho‘o ngaahi leá mo e mālohi ‘o e Laumālié pea mo e ngaahi fealēlea‘aki ‘i he kalasí. Na‘e pehē ‘e Nīfai, “ ‘O ka lea ha tangata ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘oku fakahū ia ‘e he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he loto ‘o e fānau ‘a e tangatá” (2 Nīfai 33:1; vakai foki, T&F 50:13–22).

Teuteu ki hono Ako‘í

Kuo fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi vahe ‘i he tohí ni ke tokoni ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. ‘Oku ‘oatu ‘e he konga ko e “Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá” ‘i he vahe kotoa pē ha fakamatala fekau‘aki mo e mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá pea mo e hisitōlia ‘o e fuofua kamata ‘a e Siasí, ‘a ia ‘e lava ke faka‘aonga‘i ‘i he talateú pea mo hono ako‘i ‘o e lēsoní. ‘Oku vahevahe ‘a e konga ‘o e “Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá” ki ha fanga ki‘i konga iiki kehe, ‘o ‘i ai hano ngaahi tefito ‘oku nau fakamatala‘i kongokonga lalahi atu e ngaahi tefito‘i me‘a mahu‘inga ‘i he vahé. ‘E lava ‘a e ngaahi tefito ko ‘ení ‘o hoko ko ha palani te ke lava ‘o faiako mei ai. ‘Oku ‘omi ‘e he konga faka‘osi ‘o e “Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í,” ha ngaahi fehu‘i mo ha ngaahi potu folofola ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi akonakí.

‘E toe lelei ange ho‘o faiakó ‘i he taimi te ke fakahoko ai ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení:

Ako ‘a e vahé. Lau ‘a e vahé koe‘uhí ke ke falala ai ki he mahino ‘okú ke ma‘u ‘o kau ki he ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. Te ke faiako ‘aki ha loto fakamātoato mo ha mālohi lahi ange ‘i he taimi ko ē ‘oku ‘osi tokoni‘i fakafo‘ituitui ai koe ‘e he‘ene ngaahi leá (vakai, T&F 11:21). ‘I ho‘o lau iá, manatu‘i e ngaahi fie ma‘u ‘a kinautolu ‘okú ke ako‘í. Te ke lava pē ‘o faka‘ilonga‘i ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni he vahé ‘okú ke ongo‘i ‘e tokoní.
Fakakaukau‘i pe ko e fē ‘a e ngaahi konga te ke faka‘aonga‘í. ‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni he vahe takitaha ‘e lava ke ke ako‘i he fo‘i kalasi ‘e taha. ‘Oua te ke feinga ke ako‘i kakato ‘a e fo‘i vahé, ka ke filifili ‘i he fa‘a lotu ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ē te ke ongo‘i ‘e ‘aonga taha kiate kinautolu ‘okú ke ako‘í. Hangē ko ‘ení, te ke lava pē ‘o fili ke ke nofo taha pē ‘i ha ki‘i konga ‘e taha pe ua pea mo e fanga ki‘i fehu‘i pe ko ē ‘e ‘aonga ki hano alea‘i ‘e he kau akó ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘i he konga ‘o e lēsoní ‘okú ke filí.
Fakakaukau‘i hano founga fakafe‘iloaki ‘o e lēsoní. Te ke lava ‘i he kamata pē ‘o e lēsoní ‘o fakamatala‘i ha me‘a ne hoko tonu kiate koe, pe kole ki ha taha ke ne lau ha talanoa mei he kamata‘anga ‘o e vahé, pe ‘ai ke nau vakai ki ha fakatātā ‘i he vahé, ke puke ‘aki e tokangá. Hili iá, peá ke fehu‘i ange, “Ko e hā ‘oku ako‘i mai ‘e he talanoa (pe fakatātā) ko ‘ení ‘o fekau‘aki mo e tefito ‘o e vahé?” ‘Oku kau he ngaahi founga kehe ki hono kamata ‘o e lēsoní hano lau ha potu folofola pe ko ha kupu‘i lea mei he vahé pe hiva‘i ha himi. Ko ha fakakaukau ‘aonga ‘e taha ko hano ‘ai ke ‘ilo ‘e he kau akó pe ko e hā ‘a e ngaahi me‘a mahu‘inga ‘i he lēsoní. Te ke toe lava pē foki ke fakamanatu ki he kau akó ‘a e lēsoni ki mu‘á mei he tohí, ‘aki ha‘o kole ke nau fakamanatu‘i ha ngaahi me‘a na‘e hoko, ha kakai, ha ngaahi tefito‘i mo‘oni, pe ngaahi tokāteline na‘a mou alea‘i.
Fakakaukau‘i ha founga ke faka‘ai‘ai ai ‘a e fealēlea‘akí. Ko e konga ‘eni ‘oku totonu ke ke fakamoleki ai e konga lahi taha ‘o e taimi lēsoní, he ‘oku ako lelei ange ai ‘e he kau akó ‘a e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefito‘i mo‘oní ‘i he taimi ‘oku nau kau ai ki hono alea‘í. Toe vakai‘i ‘a e ngaahi fokotu‘u ki hono fakahoko e ngaahi fealēlea‘aki ‘oku leleí ‘i he peesi xii–xiii ‘o e tohí ni. Te ke lava pē ‘o faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi fehu‘i mei he “Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í” ‘oku ‘i he faka-‘osinga ‘o e vahé. Te ke toe lava pē ke teuteu ha‘o ngaahi fehu‘i pē ‘a‘au ‘o faka‘aonga‘i ai ‘a e ngaahi fokotu‘u ko ‘ení:
- Fai ‘a e ngaahi fehu‘i ko ē ‘e tokoni ke fekumi ai ‘a e kau akó ki ha ngaahi mo‘oni, ngaahi me‘a na‘e hoko, ngaahi tokāteline, pea mo ha ngaahi tefito‘i mo‘oni. ‘Oku tokoni ‘a e fa‘ahinga fehu‘i pehení ke tokanga taha ai ‘a e kau akó ki ha ngaahi mo‘oni pau ‘okú ke fie fakamamafa‘í pea mo nau feangainga lahi ange ai mo ha fakamatala pau ‘i he ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá. Hangē ko ‘ení, te ke lava ‘o fehu‘i ange hili ha‘o to‘o mai ha kupu‘i lea pau, “Ko e hā ha ni‘ihi ‘o ha ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea mahu‘inga ‘i he fakamatala ko ‘ení?” pe “Ko e hā ‘a e tefito ‘o e kupu‘i lea ko ‘ení?”
- Fai ‘a e ngaahi fehu‘i ko ē ‘e tokoni ke fakakaukau ai ‘a e kau akó ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmitá. ‘Oku faka‘ai‘ai ‘e he fa‘ahinga fehu‘i pehení ‘a e kau akó ke nau vakai‘i mo vahevahe ‘enau fakakaukau mo ‘enau ongo fekau‘aki mo e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. Hangē ko ‘ení, “ ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e akonaki ko ‘ení?” pe “Ko e hā ha fakakaukau pe ongo ‘okú ke ma‘u ki he kupu‘i lea ko ‘ení?” pe “Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e akonaki ko ‘ení?”
- Fai e ngaahi fehu‘i ko ē te ne faka‘ai‘ai ‘a e kalasí ke nau fakafehoanaki ‘a e me‘a kuo nau ‘ilo mei he ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá mo ‘enau fakakaukaú, ngaahi ongo ‘oku nau ma‘ú, mo e ngaahi me‘a kuo nau a‘usia tonú. Hangē ko ‘ení, “Ko e hā ha fa‘ahinga me‘a kuó ke a‘usia ‘oku fekau‘aki mo e me‘a na‘e lea ‘aki ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá?”
- Fai ‘a e ngaahi fehu‘i ko ē ‘e tokoni ke faka‘aonga‘i ai ‘e he kau akó ‘i he‘enau mo‘uí ‘a e me‘a na‘e ako‘í. ‘E tokoni ‘a e ngaahi fehu‘í ni ki he kau akó ke nau fakakaukau‘i ha ngaahi founga te nau lava ai ‘o mo‘ui fakatatau mo e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. Hangē ko ‘ení, “Ko e hā ‘oku poupou‘i mai ‘e Siosefa Sāmita ke tau fakahokó? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ‘o faka‘aonga‘i ai e me‘a na‘á ne lea ‘akí?” Fakamanatu ki he kau akó he ‘ikai ngata pē ‘i he‘enau ako ki he me‘a na‘á ne lea ‘akí, ka ‘e kau ai mo ha fakahā fakahangatonu kiate kinautolu (vakai, T&F 121:26).
Fakakaukau‘i e founga ke faka‘osi‘aki ‘a e lēsoní. Te ke lava pē ‘o fili ke ke fakamatala‘i kongokonga lalahi pē ‘a e lēsoní pe kole ki ha taha pe toko ua ‘o e kau akó ke na fakahoko ia. Fakamo‘oni‘i ‘a e ngaahi akonaki na‘a mou alea‘í, ‘o fakatatau mo hono ue‘i koe ‘e he Laumālié. ‘E toe lava pē ke ke fakaafe‘i mo ha ni‘ihi kehe ke nau fakahoko ‘enau fakamo‘oní. Poupou‘i kinautolu ‘okú ke ako‘í ke nau muimui ki he ue‘i ‘oku nau ma‘u mei he Laumālie Mā‘oni‘oní.

Mahalo na‘a fie ma‘u ke ke vakai ki he ngaahi fakakaukau ‘i he ‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó (36123_900), konga E, vahe 14, 16, 28, mo e 29; pe ‘i he Tohi Fakahinohino ma‘á e Faiakó (34595_900), ‘i ho‘o teuteu ko ia ke faiakó.

Fakahoko ‘o ha Ngaahi Fealēlea‘aki ‘Oku Langaki Mo‘uí

‘E tokoni atu ‘a e ngaahi fokotu‘u ko ‘ení ke mou faka‘ai‘ai mo fakahoko ha ngaahi fealēlea‘aki ‘oku langaki mo‘uí:

Feinga ke ma‘u e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Te ne lava ke ue‘i koe ke ke fai ha ngaahi fehu‘i tukupau pe fakakau mai ha kakai tukupau ki he fealēlea‘akí.
Tokoni‘i ‘a e kau akó ke nau tokanga taha pē ki he ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmitá. ‘Ai ke nau lau ‘ene ngaahi leá ke fakatupu ai ha fealēlea‘aki mo tali ‘a e ngaahi fehu‘í. Kapau ‘e kamata ke aafe ‘a e fealēlea‘akí mei he tefitó pe fai ha fakamahamahalo pe fakafekiki, toe fakafoki mai ‘a e fealēlea‘akí ‘aki hano fakamatala‘i ha me‘a, tokāteline, pe tefito‘i mo‘oni ‘i he vahé.
Ka taau, peá ke fakamatala‘i ha ngaahi me‘a na‘e hoko ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi akonaki ‘i he vahe ko ‘ení.
Faka‘ai‘ai ‘a e kau akó ke nau fakamatala‘i ‘enau fakakaukaú, fai ha ngaahi fehu‘i, pe feako‘i‘aki (vakai, T&F 88:122). Hangē ko ‘ení, te ke lava pē ke kole ange ke nau fai ha fakamatala ki ha me‘a na‘e lea‘aki ‘e ha ni‘ihi kehe, pe te ke fai ha fehu‘i tatau ki ha kau ako ‘e ni‘ihi.
‘Oua na‘á ke manavasi‘i ‘i he‘enau fakalongolongo ‘i he hili ho‘o fehu‘í. ‘E fa‘a fie ma‘u ‘e kinautolu ‘okú ke ako‘í ha taimi ke nau fakakaukau ai pe ki‘i sio ki he‘enau tohí ki mu‘a pea nau toki fakamatala‘i ha ngaahi fakakaukau, fakamo‘oni, pe me‘a na‘e hoko kiate kinautolu.
Fakafanongo fakamātoato pea feinga ke mahino kiate koe ‘a e lea ‘a e taha kotoa pē. Fakahaa‘i ho‘o fakahounga‘i ‘enau kau maí.
Ka lahi e ngaahi fakakaukau ‘e fakamatala ‘e he kau akó, mahalo na‘a sai ke ke hiki kinautolu ‘i he palakipoé pe kole ha taha ke ne fakahoko ia.
Kumi ha ngaahi founga kehekehe ke fakakau ai ‘a e kau akó ‘i he fealēlea‘akí. Hangē ko ‘ení, te ke lava ‘o ‘ai ke nau alea‘i fakakulupu ha ngaahi fehu‘i pe alea‘i ia mo e taha ‘oku tangutu hoko maí.
Te ke lava ‘o tomu‘a fetu‘utaki ki ha taha pe toko ua ‘o e kau akó. Kole ange ke na omi mateuteu ke tali ha ngaahi fehu‘i te ke teuteu mai ki he kalasí.
Faka‘aonga‘i ha himi, ‘o tautautefito ki ha himi ki hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, ke poupou‘i ‘aki hano alea‘i ‘o ha fo‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Ko ha founga lelei foki hono hiva‘i ha himi ke kamata‘aki pe faka‘osi‘aki ha lēsoni.
‘Oua na‘a ta‘ofi ha fealēlea‘aki lelei koe‘uhí ko ha‘o loto ke fakamatala‘i kakato e ngaahi me‘a na‘á ke ‘osi teuteú. Ko e me‘a ‘oku mahu‘inga tahá ke ongo‘i ‘e he kau akó ‘a e ivi ‘o e Laumālié pea mo fakautuutu ‘enau tukupā ke mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí.

Ngaahi Akonaki Ma‘a Hotau Kuongá

‘Oku fakamatala‘i ‘e he tohí ni ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘oku kaunga ki hotau kuongá. Hangē ko ‘ení, ‘oku ‘ikai fakamatala‘i ‘e he tohí ni ia ‘a e ngaahi tefito hangē ko e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e fono ‘o e fakatapuí ‘i he‘ene fekau‘aki mo e fatongia tauhi ‘o e koloá. Na‘e to‘o ‘e he ‘Eikí ia ‘a e fonó ni mei he Siasí koe‘uhí he na‘e ‘ikai mateuteu ‘a e Kāingalotú ke mo‘ui‘aki (vakai, ‘ulu‘i fakamatala ki he T&F 119). ‘Oku ‘ikai foki ke fakamatala‘i ‘e he tohí ni ia ‘a e mali tokolahí. Na‘e fakahā ‘a e tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e mali tokolahí kia Siosefa Sāmita ofi ki he 1831. Na‘e ako‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tokāteline ‘o e mali tokolahí, pea na‘e fakahoko ha ngaahi mali pehē ‘i he lolotonga ‘o ‘ene kei mo‘uí. ‘I he ta‘u ‘e uofulu tupu na‘e hoko atu aí, na‘e mali tokolahi mo ha kāingalotu tokolahi ‘o e Siasí, ‘i he fakahinohino ‘a e kau Palesiteni ‘o e Siasí na‘a nau fetongi ‘a Siosefa Sāmitá. ‘I he 1890, na‘e tuku atu ai ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ha Fanongonongo Fakamafai‘i, ‘o ne fakangata ‘a e mali tokolahí ‘i he Siasí (vakai, Fanongonongo Fakamafai‘i 1). ‘Oku ‘ikai ke toe fakahoko ‘a e mali tokolahí ‘e he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.

Fakamatala Fekau‘aki mo e Ngaahi Ma‘u‘anga Fakamatala ‘Oku Faka‘aonga‘i ‘i he Tohi ko ‘Ení

Na‘e to‘o ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a ia ‘oku hā ‘i he tohi ko ‘ení, mei ha ngaahi ma‘u‘anga fakamatala kehekehe: mei he ngaahi malanga ‘a e Palōfitá, ngaahi fakamatala na‘e teuteu ‘e he Palōfitá pe ‘e ha ni‘ihi ke pulusi ‘o fakatatau mo ‘ene fakahinohinó, ngaahi tohi mo e ngaahi tohinoa ‘a e Palōfitá, ngaahi manatu ‘a ha kakai na‘e lekooti ‘a ia na‘a nau fanongo ki he lea ‘a e Palōfitá, pea mo ha ni‘ihi ‘o e ngaahi akonaki mo e ngaahi tohi ‘a e Palōfitá na‘e toki hā ki mui ange ‘i he folofolá. ‘Oku lahi ha ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita ‘oku to‘o mei he History of the Church. Ka fie ma‘u ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e ngaahi ma‘u‘anga fakamatala ko ‘ení, vakai ki he fakamatala fakalahí.

‘Oku ‘i ai foki mo ha ngaahi ma‘u‘anga fakamatala na‘e te‘eki pulusi ka ‘oku faka‘aonga‘i ‘i he tohí ni. Kuo fakatonutonu mo e sipelá, ngaahi faka‘ilonga leá, fakamata‘itohi lahí, pea mo e kalamá ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku fie ma‘u aí, ke faingofua ange hono laú. Na‘e toe fakahū foki mo hono fakapalakalafí pe fulihi ke faingofua ange hono laú. Kapau ne to‘o ‘a e ngaahi kupu‘i leá mei ha ma‘u-‘anga fakamatala na‘e ‘osi pulusi, ‘oku faka‘aonga‘i fakahangatonu ta‘e toe liliu leva, tuku kehe ‘a ia ‘oku faka‘ilonga‘i atú. Ko e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ha‘i tapafaá, na‘e toki tānaki atu ia ‘e he kau ‘ētita ‘o e tohí ni, tuku kehe kapau ‘oku faka‘ilonga‘i atu.