Talangofuá: “Ko e Taimi ‘Oku Fekau Mai ai e ‘Eikí, Fai Ia”

“Mo‘ui ‘o talangofua kakato ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, mo ‘a‘eva angamalū ‘i Hono ‘aó.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Mei Tīsema 1827 ‘o a‘u ki ‘Aokosi 1830, na‘e nofo ai ‘a Siosefa mo ‘Ema Sāmita ‘i Hāmoni ‘i Penisilivēnia, pea na‘e fa‘a fononga ‘a e Palōfitá ki Niu ‘Ioke koe‘uhí ko ha ngaahi me‘a fakapisinisi ‘a e Siasí. ‘I Sepitema 1830, na‘e hiki ai ‘a Siosefa mo ‘Ema ki Feieti ‘i Niu ‘Ioke ke na kau fakataha mo e Kāingalotu ne nau nofo he fakahihifo ‘o Niu ‘Ioké. ‘I Tīsema ‘o e ta‘u ko iá, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá ha fakahā na‘e fie ma‘u ai ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i Niu ‘Ioké ke nau fai ha ngaahi feilaulau lahi. Na‘e pau ke nau mavahe mei honau ngaahi ‘apí, ngaahi fāmá, mo ‘enau ngaahi pisinisí ‘o fakataha ki Ketilani ‘i ‘Ōhaiō (vakai, T&F 37). Te nau fakataha ai mo e kau ului ‘oku nofo ‘i he feitu‘u ko iá ke langa hake ‘a e Siasí pea hangē ko e tala‘ofa na‘e fai ‘e he ‘Eikí, “pea ‘e fakakoloa‘ia‘i ai ‘a kimoutolu ‘aki ‘a e mālohi mei ‘olunga” (T&F 38:32). Na‘e kau ‘a Siosefa mo ‘Ema Sāmita ‘i he ni‘ihi na‘e fuofua talangofua ki he fekau ‘a e ‘Eikí, ‘o mavahe mei Niu ‘Ioke ‘i he faka‘osinga ‘o Sānuali ‘o e 1831. Na‘á na fononga saliote ‘o laka hake ‘i ha kilomita ‘e 400 ki Ketilani, ‘i he uhouhonga ‘o ha fa‘ahita‘u momoko lahi mo‘oni, pea lolotonga iá ‘oku kei feitama ‘a ‘Ema ‘i ha ongo māhanga.

Na‘e kau ‘a e taha nofo Ketilani ko ia ko Niueli K. Uitenií ‘i he ni‘ihi ne nau fuofua talitali lelei ‘a e Palōfitá, ‘o hangē ko hono fakamatala‘i ‘e hono mokopuna ko ‘Oasoni F. Uitenií: “ ‘I he ‘uluaki ‘aho nai ‘o Fēpueli ‘o e 1831, ne angi mai ha saliote ‘oku ‘i ai ha toko fā ‘i he hala ‘o Ketilaní ‘o tu‘u ‘i he matapā ‘o e falekoloa ‘o e Kautaha Kilipati mo Uitenií (Gilbert and Whitney). … Ko e taha ‘o e kau tangatá ko ha tangata kei talavou mo longomo‘ui, na‘á ne hifo mai mei he salioté ‘o kaka fakavavevave hake ‘i he sitepú, ‘o hū ki he loto falekoloá ki he feitu‘u na‘e tu‘u ai ‘a e tangata ma‘u ‘inasi fika ua he falekoloá.

“Na‘á ne lea, mo mafao atu hono nimá, ‘o hangē ha‘ane fai ia ki hano maheni fuoloá, ‘Niueli K. Uitenī! Ko koe e tangata ko iá!’

“Na‘e tali atu ‘e he [fai fakataú], ‘i he‘ene puke ‘a e nima na‘e mono maí— ‘ikai ke ne fu‘u fakapapau‘i, pea hangē ‘oku mo‘utāfu‘uá hono fofongá, ‘‘Oku lahi ange ho‘o ‘iló ‘iate au. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i ho hingoá, ‘o hangē ko ho‘o ‘ilo‘i hoku hingoá.’

“Na‘e pehē ange leva ‘a e tangata solá ni mo ne malimali, ‘Ko e Palōfita au ko Siosefá. Na‘á ke lotua ke u ha‘u ki heni; ko e hā leva ‘okú ke fie ma‘u ke u faí?’

“Na‘e ‘ohovale ‘a Misa Uitenī, ka ne ‘ikai si‘i ai ‘ene fiefiá, pea ‘i he holoholo pē ‘ene ‘ohovalé, na‘á ne taki atu leva ‘a e kau fonongá … ‘o kolosi he halá ki hono falé ‘i he tulikí, ‘o fakafe‘iloaki ange kinautolu ki hono uaifí [‘Elisapeti ‘Eni]. Na‘e ‘ohovale mo fiefia tatau pē mo ia. Na‘e pehē ‘e Siosefa ‘i he me‘á ni: ‘Na‘e talitali lelei kimautolu ki he fale ‘o Misa N. K. Uitenií. Na‘á ku nofo mo hoku uaifí ‘i he fāmili ‘o Misa Uitenií ‘i ha ngaahi uike, mo ma‘u ‘a e anga‘ofa mo e tokanga kotoa pē ‘oku lava ke fai ki ai ha ‘amanaki.‘ [Vakai, History of the Church, 1:145–46.]”¹

Na‘e fakahā ‘e ‘Oasoni F. Uitenī: “Ko e fa‘ahinga mālohi hā na‘e lava ai ‘e he tangata fakaofo ko ‘eni ko Siosefa Sāmitá ke ‘ilo‘i ha taha na‘e te‘eki ai ke mamata ai ki mu‘a ‘i he kakanó? Ko e hā na‘e ‘ikai ke ‘ilo‘i ai ia ‘e Niueli K. Uitenií? Na‘e tu‘unga ‘eni he ko Siosefa Sāmitá ko ha tangata kikite, ko ha tangata kikite kuo fili; na‘e ‘osi mamata pē ia kia Niueli K. Uitenī ‘i he‘ene tū‘ulutui ‘o lotú, ‘oku kei kilomita nai ‘e laungeau, ‘i he‘ene lotu ke ha‘u ki Ketilaní. Fakaofo—ka ‘oku mo‘oni!”²

‘I he‘ene a‘u ki Meé, kuo meimei a‘u ki ha Kāingalotu ‘e toko 200 ne nau fononga mai mei Niu ‘Ioke ki Ketilani—ko ha ni‘ihi ‘i ha saliote sinou pe ko ha saliote fononga, ka ko ha tokolahi na‘e omi ‘i ha lafalafa he Kanali ‘Ealií pea toki hoko vaka mīsini mai pe vakalā he Anovai ‘Ealií. Na‘e taki ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Kāingalotú ‘i he hiki ko ‘eni ki Ketilaní, ‘o hangē ko e ngaahi tūkunga faingata‘a lahi kehe ‘i he‘ene mo‘uí, ‘o muimui ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hano faingata‘a ‘o e fekaú.

Hili mei ai ha ta‘u ‘e fā, ne fakahaa‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tukupā na‘á ne fakafōtunga ‘ene mo‘uí, he lotolotonga ‘o e ngaahi palopalema lahi ‘o hono tataki ‘o e Siasi tupu tokolahi ko ‘eni ‘i Ketilaní: “Kuo te‘eki ai ha māhina te u femo‘uekina lahi taha ai ka ko Nōvema; ka koe‘uhí ko ‘eku mo‘uí ‘oku fo‘u‘aki e ngāué mo e feinga ta‘e tūkuá, na‘á ku fokotu‘u ai ‘eni ko ha‘aku lao: Ko e taimi ‘oku fekau mai e ‘Eikí, fai ia.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e taimi ‘oku tau feinga ai ke ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá mo fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘okú Ne fekau ke tau faí, ‘e ‘iate kitautolu leva ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí.

“Koe‘uhí ke tau ma‘u ‘a e fakamo‘uí, kuo pau ke ‘oua na‘a tau fai pē ha ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi, ka ko e me‘a kotoa pē kuo fekau ‘e he ‘Otuá. ‘E lava ha kakai ke malanga ‘aki mo fakahoko ‘a e me‘a kotoa tuku kehe pē ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘oku fekau ‘e he ‘Otuá ke tau faí, pea iku mala‘ia ai ‘i he iku‘angá. Te tau lava ‘o totongi vahehongofulu ‘i he miní mo e pēkanó, mo e ngaahi ‘akau iiki kotoa pē, kae ‘ikai [talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá] [vakai, Luke 11:42]. Ko ‘eku taumu‘á ke talangofua mo ako‘i ha ni‘ihi ke nau talangofua ki he ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a pē ko ia ‘okú Ne folofola mai ke tau faí. ‘E tatau ai pē pe ‘oku manakoa pe ta‘e manakoa ‘a e tefito‘i mo‘oní, ka te u kei tauhi pē ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘oku mo‘oní, ‘o a‘u ai pē kapau te u tu‘u toko taha ai.”⁴

“ ‘Oku taau mo kitautolu ‘i he‘etau hoko ko e Siasí mo e kakaí, ke tau fakapotopoto, mo feinga ke ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea mo loto fiemālie ke fai ia; he ‘oku pehē ‘e he folofolá, ‘‘oku monū‘ia lahi hake ‘a kinautolu ‘oku nau fanongo ki he folofola ‘a e [‘Eikí], pea fai ki aí.” ‘Oku pehē ‘e hotau Fakamo‘uí, ‘Le‘o pea lotu ma‘u ai pē, koe‘uhí ke mou ‘aonga ke hao mei he ngaahi me‘á ni kotoa pē ‘e hokó, pea ke tutu‘u ‘i he ‘ao ‘o e Foha ‘o e Tangatá.’ [Vakai, Luke 11:28; 21:36.] Kapau na‘e fakahaofi ‘a ‘Īnoke, ‘Ēpalahame, Mōsese, pea mo e fānau ‘o ‘Isilelí, mo hono kotoa ‘o e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ta ko kitautolú, kapau ‘e fakahaofi, ‘e fakahaofi ‘i he tefito‘i mo‘oni tatau pē. Hangē ko hono pule‘i ‘e he ‘Otuá ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake, mo Sēkope ko e ngaahi fāmilí, pea mo e fānau ‘o ‘Isilelí ko ha fonuá; ‘oku pehē pē mo kitautolu ko e Siasí, kuo pau ke tau ‘i he malumalu ‘o ‘Ene fakahinohinó, kapau te tau fie ma‘u ke tupulaki, fakatolonga pea mo tauhi ma‘u ia. Ko e ‘Otuá pē ‘e taha ‘a hotau falala‘angá; ko Ia pē ‘e taha ‘oku ma‘u mei ai hotau potó; pea ko Ia toko taha pē kuo pau ke Ne hoko ko hotau malu‘i mo hotau pāletu‘a fakalaumālie mo fakaetu‘asino, he ka ‘ikai te tau tō.

“Kuo ‘osi fakatonutonu‘i kitautolu ‘e he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i he kuohilí ko e ‘ikai ke tau talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú, neongo na‘e ‘ikai ke tau teitei maumau‘i ha lao ‘a e tangatá, pe maumau‘i ha akonaki fakaetangata; ka kuo tau fakava‘iva‘inga ‘aki ‘Ene ngaahi fekaú, mo mavahe mei He‘ene ngaahi ouaú, pea kuo tautea‘i fefeka ai kitautolu ‘e he ‘Eikí, pea kuo tau ongo‘i Hono to‘ukupú mo tali ‘a e tauteá; ka tau fakapotopoto mu‘a he kaha‘ú mo manatu‘i ma‘u pē ‘oku ‘lelei lahi ‘a e talangofuá ‘i he feilaulaú, [mo e] fakafanongó ‘i he ngako ‘o e fanga sipi tangatá’ [1 Samuela 15:22.]”⁵

“Ko e taimi ‘oku ako‘i ai kitautolú, kuo pau ke tau talangofua ki he le‘o ko iá, tauhi ‘a e ngaahi fono ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí ke toka ‘iate kitautolu ‘a e tāpuaki ‘o e langí. Kuo pau ke ngāue fakataha kotoa, he ka ‘ikai, he ‘ikai lava ha ngāue, pea ‘oku totonu ke nga‘unu ‘o fakatatau mo e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e kuonga mu‘á; he ko e Kāingalotú ‘oku totonu ko ha kakai kuo fili, ‘o fakamavahe‘i mei he ngaahi kovi ‘o māmaní—‘o makehe, angama‘a mo mā‘oni‘oni. ‘E hanga ‘e he ‘Eikí ‘o ngaohi mei he Siasi ‘o Sīsū Kalaisí ha pule‘anga ‘o ha kau Taula‘eiki, ko ha kakai mā‘oni‘oni, ko ha to‘u tangata kuo fili [vakai, ‘Ekesōtosi 19:6; 1 Pita 2:9], ‘o hangē ko ia he ngaahi ‘aho ‘o ‘Īnoké, ‘o nau ma‘u kotoa ‘a e ngaahi me‘afoakí ‘o hangē ko hono fakahā ki he Siasí ‘e he ngaahi tohi ‘a Paulá mo ‘ene ngaahi akonaki ki he ngaahi potu siasi ‘o hono kuongá.”⁶

“ ‘E lava ha tangata pē ke tui ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo Ia ‘o e ‘Otuá, mo fiefia ‘i he tui ko iá, kae ‘ikai ke talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú, pea iku tu‘usi hifo ai ‘i he‘ene talangata‘a ki he ngaahi fiema‘u mā‘oni‘oni ‘a e ‘Eikí.”⁷

“Ke mou ma‘a mo haohaoa; hoko ko ha kau tangata angatonu mo mo‘oni; tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá; pea ‘e toki lava lelei ange ai ke mahino atu ‘a e faikehekehe ‘i he totonú mo e halá— ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá mo e ngaahi me‘a ‘a e tangatá; pea ‘e tatau homou ngaahi ‘alungá mo e angatonu, ‘a ia ‘oku ‘āsili ‘ene uló ‘o a‘u ki he ‘aho haohaoa [vakai, Lea Fakatātā 4:18].”⁸

Na‘e fakamatala ‘a Uilifooti Utalafi he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Na‘e lau ‘e Palesiteni Siosefa … ‘a e tala fakatātā ‘o e vainé mo hono ngaahi va‘á [vakai, Sione 15:1–8], peá ne fakamatala‘i ia ‘o pehē, ‘Kapau te tau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ‘oku tonu ke tau ‘omi ha fua mo hoko ko e ngaahi kaume‘a ‘o e ‘Otuá, pea ‘ilo‘i ‘a e me‘a na‘e fakahoko ‘e hotau ‘Eikí.’ ”⁹

‘Oku foaki mai ‘e he ‘Otuá ha ngaahi fono ‘e teuteu‘i ai kitautolu ki he mālōlō‘anga fakasilesitialé ‘o kapau te tau talangofua ki ai.

“He ‘ikai fekau ‘e he ‘Otuá ha fa‘ahinga me‘a, ka ko ia pē ‘oku filio‘i ngofua ‘iate ia peé, ke ne fakalelei‘i [hiki hake] ‘a e tu‘unga ‘o e tangatá kotoa pē ‘i ha fa‘ahinga tūkunga pē ‘oku ‘i ai, ‘o tatau ai pē pe ko e fē pule‘anga pe fonua ‘oku ‘i ai.”¹⁰

“ ‘Oku foaki ‘a e fono ‘o e langí ki he tangatá, pea ‘oku fakapapau‘i kiate kinautolu kotoa ‘oku talangofua ki aí, ha pale ‘oku mahulu atu ‘i ha fa‘ahinga fakakaukau fakamāmani; neongo ‘oku ‘ikai tala‘ofa mai ‘e fakahaofi ‘a e tokotaha tui ‘i he kuonga kotoa pē mei he ngaahi me‘a fakamamahi mo e ngaahi faingata‘a ‘oku tupu mei he ngaahi tupu‘anga kehekehe koe‘uhí ko e ngaahi ngāue ‘a e kau tangata angahala ‘o māmaní. Ka ‘i he lotolotonga ‘o e me‘á ni kotoa, ‘oku ‘i ai ha tala‘ofa ‘oku makatu‘unga ‘i he fo‘i mo‘oni ko ia ko e fono ia ‘o e langí, ‘a ia ‘oku mā‘olunga ange ia ‘i he fono ‘a e tangatá, ‘o hangē ko e mā‘olunga ange ‘a e mo‘ui ta‘engatá ‘i he mo‘ui fakamatelié; pea hangē ko e mā‘olunga ange ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku malava ke foaki ‘e he ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a ‘e lava ke foaki ‘e he tangatá. Pea kapau ko ia, ‘oku ha‘isia ‘a e tangatá ki he lao ‘a e tangatá ‘i he taimi ‘oku tali aí, hono ‘ikai ke mā‘olunga ange ‘a e fono ‘o e langí! Pea koe‘uhí ko e haohaoa ange ‘a e fono ‘o e langí ‘i he fono ‘a e tangatá, ‘ikai ‘oku pau ‘e lahi ange hono palé kapau ‘e talangofua ki ai. … ‘Oku tala‘ofa mai ‘e he fono ‘a e ‘Otuá ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a ia ko ha tofi‘a ‘i he nima to‘omata‘u ‘o e ‘Otuá, ‘o hao mei he ngaahi mālohi kotoa ‘o e tokotaha angakoví. …

“… Kuo ‘osi tukupā ‘e he ‘Otuá ha taimi, pe ko ha vaha‘ataimi kuo ‘osi fokotu‘u ‘i Hono lotó, ‘a ia te Ne fakataha‘i mai ai ki Hono mālōlō‘anga fakasilesitialé, ‘a Hono kakai na‘e talangofua ki Hono le‘ó mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú. ‘Oku haohaoa mo nāunau‘ia ‘a e mālōlō‘angá ni, ‘oku fie ma‘u ai ‘a e tangatá ke teuteu ki mu‘a ka ne toki lava ‘o ma‘u, ‘o fakatatau mo e ngaahi fono ‘o e pule‘anga ko iá, pea ke ne toki hū ki ai ‘o ma‘u hono ngaahi tāpuakí. Koe‘uhí ‘oku mo‘oni ‘eni, kuo ‘osi foaki mai ai ‘e he ‘Otuá ha ngaahi fono pau ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘a ia, kapau ‘e tauhi, te nau fe‘unga ke teuteu‘i ai kinautolu ke ma‘u ‘a e mālōlō‘angá ni. ‘Oku tau faka-‘osi leva ‘o pehē, ko e taumu‘a ‘eni ‘a e ‘Otuá ‘i hono foaki mai ‘Ene ngaahi fonó kiate kitautolú. … ‘Oku ma‘u ‘e he ngaahi fekau kotoa pē ‘oku ‘i he fono ‘a e ‘Eikí ha tala‘ofa pau ‘oku ha‘i atu ko ha pale kiate kinautolu kotoa pē ‘oku talangofuá, ‘o makatu‘unga ‘i he fo‘i mo‘oni ko ia ko e ngaahi tala‘ofa mo‘oni ‘a ha Taha he ‘ikai ke lava ‘o loi, ko ha Taha ‘oku malava noa pē ke Ne fakahoko ‘a e kihi‘i konga kotoa ‘o ‘Ene folofolá.”¹¹

Na‘e ako‘i ‘a e me‘a ko ‘ení ‘e Siosefa Sāmita ‘i ‘Epeleli ‘o e 1843, pea na‘e toki lekooti ki mui mai ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:20–21: “ ‘Oku ‘i ai ha fono na‘e tu‘utu‘uni pau ‘i he langí ki mu‘a ‘i he te‘eki ai ke ‘ai ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e māmaní, ‘a ia ‘oku makatu‘unga ki ai ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē—pea ‘o ka tau ka ma‘u ha tāpuaki mei he ‘Otuá, ‘oku tupunga ia ‘i he talangofua ki he fono ‘a ia ‘oku makatu‘unga ia ki aí.”¹²

“Ko e ngaahi tāpuaki kotoa pē na‘e fokotu‘u ma‘á e tangatá ‘i he Fakataha Lahi ‘o e Langí, na‘e fokotu‘u ia ke makatu‘unga ‘i he talangofua ki he fono ko iá.”¹³

Ko kinautolu ‘e kātaki ‘o a‘u ki he ngata‘angá te nau ma‘u ha kalauni ‘o e mā‘oni‘oní.

“Mou mo‘ui ‘o talangofua pau ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, pea ‘a‘eva ‘i he loto fakatōkilalo ‘i Hono ‘aó, pea te Ne hākeaki‘i kimoutolu ‘i He‘ene taimi totonu pē ‘A‘ana.”¹⁴

“Hono ‘ikai totonu ke tokanga ‘a e tangatá ‘i he me‘a ‘oku nau fai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, telia na‘a tu‘usi ‘o ‘ikai a‘usia ‘enau ngaahi faka‘ānauá, mo kinautolu ‘oku nau pehē ‘oku nau tu‘ú te nau hinga, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí; ka ko kimoutolu ‘oku fai ki he finangalo ‘o e ‘Eikí mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, ‘oku fie ma‘u ke mou fiefia ‘i he fiefia ‘oku ta‘e malava ke fakamatala‘i, he ko kinautolu peheé ‘e hākeaki‘i mā‘olunga lahi, pea ‘e hiki hake kuo nau ikuna ‘o mā‘olunga ange ‘i he ngaahi pule-‘anga kotoa ‘o e māmaní.”¹⁵

“ ‘I he vahe 22 ‘o e fakamatala ‘a [Mātiu] ki he Mīsaiá, ‘oku tau fakatokanga‘i ‘oku fakatatau ai ‘a e pule‘anga ‘o e langí ki ha tu‘i na‘á ne teu ha kātoanga ta‘ane ma‘a hono fohá [vakai, Mātiu 22:2–14]. He ‘ikai toe fehu‘ia ko e foha ko ‘ení ko e Mīsaiá ia, koe-‘uhí he ko e pule‘anga ‘o e langí na‘e fakafōtunga mai ‘i he tala fakatātaá; pea ko e Kāingalotú, pe ko kinautolu ‘oku pehē ‘oku nau angatonu ki he ‘Eikí, ‘a e ni‘ihi fakafo‘ituitui ‘e ‘ilo‘i kuo nau taau ke ma‘u ha nofo‘anga ‘i he kātoanga ‘ohomohe ‘o e ta‘ané, pea ‘oku mahino ia mei he fakamatala ‘a Sione ‘i he tohi Fakahaá ‘a ia ‘okú ne fakataipe ai ‘a e ongo na‘á ne ongona ‘i he langí ki ha ‘fu‘u kakai tokolahí,’ pe ‘oku tatau mo e ‘‘u‘ulu ‘o e ngaahi mana mālohi, ‘oku nau pehē, he ‘oku pule ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otua Māfimafí. Tau fiefia mo nēkeneka, pea fakamālō kiate Ia; he kuo hokosia ‘a e ta‘ane [‘a e] Lamí, pea ko [Hono] [uaifi] kuó ne teuteu‘i iá. Pea na‘e tuku kiate ia ke ne kofu ‘aki ‘a e tupenu mahu‘inga ‘oku ma‘a mo hinehina: He ko e tupenu mahu‘ingá ko e mā‘oni‘oni ia ‘a e kakai mā‘oni‘oní’ [Fakahā 19:6–8].

“Pea ko kinautolu ‘oku nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí mo ‘a‘eva ‘i He‘ene ngaahi fonó ‘o a‘u ki he ngata‘angá, ko kinautolu pē ia ‘oku fakangofua ke nofo ‘i He‘ene kātoanga nāunau‘iá, pea ‘oku mahino ia mei he ngaahi me‘a ko ‘ení ‘i he tohi faka‘osi ‘a Paula kia Tīmoté, ‘a ia na‘e tohi ki mu‘a he‘ene pekiá,—‘o pehē: ‘Kuó u tau ‘a e tau lelei, kuó u lava‘i ‘a e fakapuepué, kuó u tauhi ma‘u ‘a e tuí: ngata ai, kuo hilifaki mo‘oku ‘a e pale ‘o e mā‘oni-‘oní ‘a ia ‘e foaki mai kiate au ‘i he ‘aho ko iá ‘e he ‘Eikí, ko e Fakamaau mā‘oni‘oni: pea ‘ikai kiate au pē, ka kiate kinautolu kotoa pē foki ‘oku ‘ofa ki hono fakahā maí.’ [2 Tīmote 4:7–8.] ‘Oku ‘ikai ha taha ‘e tui ki he fakamatalá ni ‘e toe ki‘i veiveiua ‘i he fakamatala na‘e fai ‘e Paulá, he na‘á ne ‘ilo‘i ki mu‘a peá ne toki mavahe mei māmaní. Fakatatau mo ‘ene fakamatalá, neongo ne ‘i ai ha taimi na‘á ne fakatanga‘i mo holoki e Siasi ‘o e ‘Otuá, ka ‘i he hili ‘o ‘ene puke ‘a e tuí, na‘e ‘ikai toe tuku ‘ene ngāue ki hono fakamafola ‘o e ongoongo nāunau‘iá: pea hangē ha tangata tau faitotonú, ko e taimi ne ui ai ke foaki ‘ene mo‘uí ki he ngāue kuó ne kau ki aí, na‘á ne tuku hifo ia, ‘o hangē ko ‘ene fakamatalá, ‘i he ‘ilopau ‘e ‘i ai hano pale ta‘engata.

“Muimui ‘i he ngaahi ngāue ‘a e ‘Aposetoló ni ‘o kamata mei he taimi ‘o ‘ene uluí ki he taimi ‘o ‘ene pekiá, pea te mou ma‘u ai ha sīpinga totonu ‘o e ngāue mālohí mo e fa‘a kātaki ‘i hono fakahaa‘i ‘o e Ongoongolelei ‘o Kalaisí. Na‘e luma‘i, kau‘imaea‘i, pea mo tolomaka‘i, ka ‘i he momeniti na‘e hao ai mei he nima ‘o hono kau fakatangá, na‘e tu‘ukāivi ‘o hangē ko ia ‘i mu‘á, ‘i hono malanga‘aki ‘a e tokāteline ‘o e Fakamo‘uí. Pea ‘e lava ke ‘ilo ‘e he tokotaha kotoa na‘e ‘ikai ke ne tali ‘a e tuí koe‘uhí ko ha lāngilangi ‘i he mo‘uí ni, pe ke ma‘u ha koloa fakamāmani. Ko e hā leva na‘á ne fakaloto‘i ia ke ne fakahoko ‘a e ngaahi ngāue lahi kotoa ko ‘ení? Hangē ko ‘ene fakamatalá, koe‘uhí pē ke ma‘u ‘a e kalauni ‘o e mā‘oni‘oní mei he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. ‘Oku tau tui, he ‘ikai ha taha ‘e ta‘e tui ki he faivelenga ‘a Paula ‘o a‘u ki he ngata‘angá. He ‘ikai lava ‘e ha taha ke pehē na‘e ‘ikai ke ne tauhi ‘a e tuí, na‘e ‘ikai ke ne tau ‘a e tau leleí, pea na‘e ‘ikai ke ne malanga mo fakaloto‘i e ni‘ihi kehé ‘o a‘u ki he ngata‘angá. Pea ko e hā leva te ne ma‘ú? Ko ha kalauni ‘o e mā‘oni‘oní. …

“Ngaahi tokoua, ki‘i fakakaukau ‘i ha momeniti, mo fehu‘ia, pe te ke lava ‘o pehē kuó ke taau [mo] ha nofo‘anga ‘i he kātoanga ta‘ané fakataha mo Paula mo ha ni‘ihi kehe tatau mo ia, ‘o kapau na‘á ke ta‘e faitotonu? Kapau na‘e ‘ikai te ke tau ‘a e tau leleí, mo tauhi ‘a e tuí, ‘okú ke ‘amanaki nai te ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki tatau? ‘Oku ‘i ai nai hao tala‘ofa te ke ma‘u ha kalauni ‘o e mā‘oni-‘oní ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, fakataha mo e Siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú? ‘I he me‘á ni, ‘oku mahino ai kiate kitautolu, na‘e nofo e ‘amanaki lelei ‘a Paulá ‘ia Kalaisi, koe‘uhí he na‘á ne tauhi ‘a e tuí, mo ‘ofa He‘ene fotu maí pea na‘e tala‘ofa ‘e ma‘u mei Hono to‘ukupú ha kalauni ‘o e mā‘oni‘oní. …

“… Neongo na‘e fakatanga‘i mo fakamamahi‘i ‘a e kakai ‘o e kuonga mu‘á ‘e he tangatá, ka na‘a nau ma‘u mei he ‘Otuá ha ngaahi tala‘ofa na‘e lahi mo nāunau‘ia pehē, pea ‘oku fa‘a fonu ai hotau lotó ‘i he hounga‘ia ‘i hono tuku ke tau vakai ki ai lolotonga ‘o ‘etau fakakaukau ‘oku ‘ikai fai ha filifilimānako ‘i Hono ‘aó, pea ‘okú Ne tali ia ‘i he ngaahi pule‘angá kotoa ‘oku manavahē ki he ‘Otuá mo fakahoko ‘a e mā‘oni‘oní [vakai, Ngāue 10:34–35]. …

“Te tau lava pē ke pehē ‘e ‘i ai ha ‘aho ‘e fakamāu‘i ai ‘a e tokotaha kotoa ‘i he‘enau ngaahi ngāué, pea fakapale‘i ‘o fakatatau mo ia; pea ko kinautolu na‘a nau tauhi ‘a e tuí ‘e fakakalauni kinautolu ‘aki ha kalauni ‘o e mā‘oni‘oní; ‘e fakakofu‘i ‘aki ha kofu hinehina; mo fakahū ki he kātoanga ta‘ané; ‘oku tau‘atāina mei he fakamamahi kotoa pē, pea pule mo Kalaisi ‘i māmani, pea, fakatatau mo e tala‘ofa ‘o e kuonga mu‘á, te nau kai mo Ia ‘a e fua ‘o e vaine fo‘ou ‘i he pule‘anga nāunau‘iá; kae kehe pē ke tau ‘ilo‘i na‘e fai ‘a e fa‘ahinga tala‘ofa peheé ki he Kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á. Pea neongo he ‘ikai ke tau lava ‘o ‘ekea ‘a e ngaahi tala‘ofa ko ‘eni na‘e fai ki he kakai ‘o e kuonga mu‘á, he ‘oku ‘ikai ko ha‘atau koloa kinautolu, he na‘e fai ia ki he Kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á, ka ‘o kapau ko ha fānau kitautolu ‘a e Fungani Mā‘olungá, mo ui ‘aki kitautolu ‘a e uiui‘i tatau na‘e uiui‘i ‘aki kinautolú, pea tau puke ‘a e fuakava tatau mo ia na‘a nau tauhí, pea tau fai pau ki he fakamo‘oni ‘a hotau ‘Eikí ‘o hangē ko ia na‘a nau faí, te tau lava ‘o hū atu ki he Tamaí ‘i he huafa ‘o Kalaisí ‘o hangē ko ia ne nau fakahoko kiate Iá, ‘o tau ma‘u ‘a e ngaahi tala‘ofa tatau.

“Kapau ‘e faifaiangé pea tau ma‘u ‘a e ngaahi tala‘ofa ko ‘ení, he ‘ikai tu‘unga ia koe‘uhí he na‘e ‘a‘eva ‘a Pita, mo Sione mo e toenga ‘o e kau ‘Aposetoló … ‘o manavahē ki he ‘Otuá pea na‘a nau ma‘u ‘a e mālohi mo e tui ke ikuna mo ma‘u kinautolu; ka ‘e tu‘unga ia koe‘uhí he ‘oku tau ma‘u ‘e kitautolu ‘a e tuí mo hū ki he ‘Otuá ‘i he huafa ‘o Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, ‘o tatau mo ia ne nau fakahokó; pea ko e taimi ‘e ma‘u ai ‘a e ngaahi tala‘ofa ko ‘ení, te nau hoko ko e ngaahi tala‘ofa fakahangatonu kiate kitautolu, he ka ‘ikai ‘e ‘ikai ‘aonga ia kiate kitautolu. ‘E fakahoko mai ia ke ‘aonga kiate kitautolu, ‘o hoko ko ‘etau koloa (‘o fakafou he me‘afoaki ‘a e ‘Otuá), na‘e ma‘u ‘i he‘etau tauhi faivelenga ‘Ene ngaahi fekaú, mo ‘a‘eva totonu ‘i Hono ‘aó.”¹⁶

“ ‘Oku mau fie fakamanatu atu ngaahi tokoua, ‘a e ongosia, mo e ngaahi faingata‘a, masivesiva, mo e ngaahi fakatanga, na‘e kātekina ‘e he kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á koe‘uhí koe taumu‘a pē taha ke fakalotoa ‘a e kakaí ki he faka‘ei‘eiki mo e totonu ‘o e tui kia Kalaisí, kapau na‘e fie ma‘u ‘o hangē ko ‘etau fakakaukaú, pe kapau ‘e hoko ia ‘i ha fa‘ahinga tafa‘aki ke ne faka‘ai‘ai kimoutolu ke mou ngāue faivelenga lahi ange ‘i he ngoue vaine ‘a e ‘Eikí. Ka ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga ke tau tui ai (‘o kapau te ke ‘ai ‘a e Folofola mā‘oni‘oní ko ha konga ‘oku taau mo ho‘o akó), ke faka‘ilo atu ai kiate kimoutolu kotoa ‘enau vilitakí; ‘ikai ngata ai ka na‘a nau fie feilaulau‘i ‘a e ngaahi ngeia mo e me‘a fakafiefia ‘o e māmaní, koe‘uhí ke nau lava ‘o fakapapau‘i ha kalauni ‘o e mo‘uí mei he to‘ukupu ‘o hotau ‘Eikí; pea ko ‘enau fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘i he ngāué, ‘a ē ‘okú ne fakahaa‘i mai ‘enau vilitaki ‘i he ngāue na‘a nau talí, ‘oku mou kei feinga faka‘aho ke fa‘ifa‘itaki ki aí. Pea ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e Kāingalotú, ka ‘oku tau fakatauange ‘e toka ma‘u pē ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí ‘i homou lotó, ke ne ako‘i kimoutolu, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i Hono finangalo ki hono malanga‘aki ‘Ene Ongoongoleleí, ka ko ‘Ene angamalū mo ‘a‘eva haohaoa ‘i he ‘ao ‘o e kakaí kotoa pē, ‘o a‘u ai pē ki he ngaahi taimi ‘o e fakatanga mo e ngaohikovia lahi ne ha‘aki fu‘u mai kiate Ia ‘e he to‘u tangata angahala mo fa‘a fe‘auakí.

“Manatu‘i mu‘a ngaahi tokoua, kuó Ne ui kimoutolu ki he mā‘oni‘oní; ‘e toe fie ma‘u ‘apē ke tau pehē, ke tatau mo Ia ‘i he haohaoá? Hono ‘ikai totonu ke mou fakapotopoto, mā‘oni‘oni: anga-ma‘a, pea mo haohaoa ‘i Hono ‘aó; pea manatu‘i foki, ko Hono fofongá ‘oku ‘iate kimoutolu ma‘u ai pē. ‘I he‘etau vakai ki he ngaahi mo‘oni ko ‘ení ‘i hono tu‘unga totonú, ‘oku ‘ikai totonu ke ke fakata‘eta‘etokanga, he ka ‘ikai tauhi pau ‘Ene ngaahi fiema‘u fakalangí kotoa, ko hono iku‘angá, he ‘ikai te ke mā‘oni‘oni; pea kapau ‘e pehē, te ke tali, ‘e tatau pē ho iku‘angá mo e iku‘anga ‘o e kau tamaio‘eiki ta‘e‘aongá. Ko ia, ‘oku mau kōlenga atu ai kiate kimoutolu ngaahi tokoua, ke mou fakalelei‘i ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē kuo tuku atu ke ke tauhí, koe‘uhí ke ‘oua na‘a mole ho palé.”¹⁷

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 184, pea tokanga taha pē ki he lao ne fokotu‘u ‘e Siosefa Sāmita ki he‘ene mo‘uí. Fakakaukau‘i ha ngaahi fekau pau ne ke toki ma‘u ki muí ni, ‘i he ngaahi lea ‘a e palōfita mo‘uí pe ue‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e hā ha founga kuo tāpuekina ai koe ‘i ho‘o talangofua ta‘e toe veiveiua ki he ngaahi fekau ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ua ‘i he peesi 184. Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ke ke “tu‘u toko taha pē” ke “tauhi ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘oku mo‘oní”? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku ‘ikai ke tau tu‘u toko taha ai ‘i he fa‘ahinga taimi peheé? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 184–86.) ‘E founga fēfē ha‘atau tokoni‘i ‘a e fānaú mo e to‘u tupú ke nau fai pau ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí neongo kapau ‘oku ‘ikai manakoa ke fai pehē?
Ako ‘a e konga ‘oku kamata ‘i he peesi 187. Ko e hā ha ngaahi ‘uhinga ‘oku ‘omi ai ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi fekaú? Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo e Mātiu 22:2–14 pea mo e 2 Tīmote 4:7–8(peesi 188–93). Fakakaukau pe ko e hā e ongo te ke ma‘u ‘o kapau ‘e faka‘atā koe ke ke hū ki he kātoanga ta‘ané. Kuo pau ke tau hoko ko ha fa‘ahinga kakai fēfē ke tau taau ai ke fakahū kitautolu ki loto? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke tau ‘a e tau leleí mo tauhi ‘a e tuí? Fakakaukau ki ha taha ‘okú ke ‘ilo‘i na‘á ne tau ha tau lelei mo tauhi ‘a e tuí. Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o ako mei he tokotahá ni?
Na‘e fakalotolahi‘i kitautolu ‘e he Palōfita ko Siosefá ke tau manatu‘i kuo ‘osi hanga ‘e he ‘Eikí ‘o “uiui‘i [kitautolu] ki he mā‘oni‘oní” (peesi 192). Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e uiui‘i ki he mā‘oni‘oní? ‘E founga fēfē ha‘atau manatu‘i ‘a e “uiui‘i” ko ‘ení ‘o fakahoko ha lelei ‘i he‘etau mo‘uí? ‘i he mo‘ui ‘a e kau mēmipa hotau fāmilí mo e ngaahi kaungāme‘á?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Ekesōtosi 20:1–17; Sione 7:17; 1 Nīfai 3:7; T&F 58:26–29; ‘Ēpalahame 3:25