Ko Hono Tali ‘o e Fakatangá ‘aki ‘a e Tuí mo e Lototo‘á

“ ‘Oua ‘e ilifia, ka ke mou mālohi ‘i he ‘Eikí pea ‘i he mālohi ‘o hono māfimafí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he fa‘ahita‘u momoko ‘o e 1838–39, na‘e tu‘utu‘uni ai ki he kau sōtia ‘o e siteiti ko Mīsulí ‘e he kōvaná ke tuli ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mei he siteití, pea tukupōpula mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií. Na‘e mafola ‘i he fa‘ahita‘u momoko ko ‘ení pea mo e fa‘ahita‘u failaú ha ‘ata fakamamahi mo‘oni ‘o e faingata‘a‘iá, ‘i hano fakamālohi‘i ha lauiafe ‘o e Kāingalotú ke nau hola mei honau ngaahi ‘api ‘i Mīsulí. Na‘e li‘aki ha konga lahi ‘o ‘enau koloá, ka nau kamata fononga fakahahake ‘i ha kilomita ‘e 321.87 ki he fakahihifo ‘o ‘Ilinoisí, ‘i he malumalu ‘o e tataki ‘a Pilikihami ‘Iongí mo e kau taki kehe ‘o e Siasí. Na‘e tokosi‘i pē ha Kāingalotu na‘e ‘i ai ha‘anau ngaahi saliote mo ha fanga hoosi lelei, pea na‘e mohe pē ‘i tu‘a ha tokolahi ‘i he ‘uhá mo e sinoú. Ko e ni‘ihi na‘e ‘ikai ke ‘i ai hanau suú na‘a nau takai ‘aki pē honau va‘é ha konga tupenu ‘i he‘enau fononga ‘i he sinoú.

‘I Fēpueli ‘o e 1839, na‘e tokoni ai ha kaungā‘api anga‘ofa ‘o fakaheka ‘a ‘Ema Sāmita mo si‘ene fānaú ‘e toko fā pea mo ha‘anau fanga ki‘i nga‘oto‘ota ki ha saliote na‘e faliki mohuku. ‘I he taimi na‘e a‘u mai ai ‘enau kau fonongá ki he Vaitafe ko Misisipí, ‘a ia kuo ma‘u ‘e he ‘aisí na‘e luelalo leva ‘a ‘Ema mo ‘ene fānaú ‘o kolosi he funga ‘aisí, mo to‘o pē ‘a e tatau ‘o hono liliu ‘o e Tohi Tapú na‘e fai ‘e he Palōfitá, ‘i ha ongo tangai tupenu na‘e ha‘i ki hono kongalotó ‘o fūfuu‘i ki hono loto pivá. Na‘á ne kumi hūfanga fakataha mo ha Kāingalotu faingata‘a‘ia tokolahi ‘i he kolo ko Kuinisií ‘i ‘Ilinoisi, ‘o kei hoko atu pē ‘enau faingata‘a‘iá ‘i he fiekaiá, mokosiá, mo e puké, neongo na‘e fakafiemālie‘i ‘a e ngaahi faingata‘a‘iá ni ‘e ha ngaahi ngāue ‘ofa lahi mei he kolo ‘ofá ni.

Neongo na‘e faka‘amu ‘a e Palōfita ko Siosefá ke tokoni ki he Kāingalotú, ka na‘e ‘ikai ha loko me‘a te ne lava ka ko e lotu pē mo fai atu ha fakahinohino ‘i ha ngaahi tohi kia Pilikihami ‘Iongi mo ha kau taki kehe na‘a nau taki ‘a e Kāingalotú ‘i he taimi na‘e ‘ikai te ne ‘i ai aí. ‘I he ngaahi tūkunga fakalolomá ni, na‘á ne fai ai ha tohi fakalotolahi mo fakanonga ki he kāingalotu ‘o e Siasí: “Si‘i kāinga ‘ofeina, ke tau fai ‘i he loto-fiefia ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau ma‘u ‘a e mālohi ke faí; pea te tau toki lava ‘o tu‘u ma‘u ‘i he loto-fakapapau, ke mamata ki he fakamo‘ui ‘a e ‘Otuá, pea ke fakahā mai ‘a hono to‘ukupú” (T&F 123:17).

‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1839, na‘e hiki ai ‘a e Palōfitá mo hono kaungānofo pōpulá ki ha feitu‘u kehe mei he Fale Fakapōpula Lipetií ki Kalātini ‘i he Vahefonua Teivisí ‘i Mīsuli. Hili ha‘anau hā ai ‘i he fakamaau‘angá, na‘e toe liliu ‘a e feitu‘ú mei Kalātini ki Kolomupia ‘i he Vahefonua Puní ‘i Mīsuli. Ka ‘i he kongaloto ‘o ‘Epelelí, lolotonga hono ‘ave ‘o e Palōfitá mo ha kau pōpula kehe ki Kolomupiá, na‘e fakangofua kinautolu ia ‘e he kau le‘ó ke nau hola. ‘I ha uike pē taha, kuo kau atu ‘a e kau tangatá ni ki he Kāingalotú ‘i Kuinisī ‘i ‘Ilinoisi. Na‘e hiki ‘e ‘Eletā Uilifooti Utalafi ‘i he‘ene tohinoá ‘a ‘ene fe‘iloaki mo e Palōfitá ‘o pehē: “Na‘a mau … toe ma‘u ‘a e faingamālie fiefia ko ia ke puke ‘a e nima ‘o Siosefá. … Na‘á ne fakafe‘iloaki fiefia mo‘oni kiate kimautolu. Na‘e toki fakatau‘atāina‘i pē mei he fale fakapōpulá pea mei he nima ‘o hono ngaahi filí pea foki mai ki he fatafata ‘o hono fāmilí mo hono ngaahi kaungāme‘á. … Na‘e lea mahino, tau‘atāina, pea mo angamaheni pē ‘a Siosefa ‘o hangē ko ia ‘i mu‘á. Na‘e fiefia mo‘oni ‘a Sisitā ‘Ema.”¹

Na‘e toki fakamālō ki mui ‘a e Palōfitá ki hono Kāingalotú, ‘i he‘enau kātekina lototo‘a fakataha mo ia ha ngaahi me‘a lahi koe‘uhí ko ‘enau tui ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí: “ ‘Oku taau ke fakahīkihiki‘i ‘a e tō‘onga ‘a e Kāingalotú, ‘i he ngaahi faihala mo e ngaahi faingata‘a ne taulōfu‘u kiate kinautolú; ‘a e to‘a ne nau ma‘u ‘i hono malu‘i honau kau takí mei he ngaahi angafīta‘a ‘a e kau fakatangá; ‘a ‘enau pīkitai ki he ngāue ‘o e mo‘oní ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tūkunga faingata‘a mo fakamamahi taha ‘oku malava ke kātekina ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá; ‘a ‘enau fe‘ofa‘akí; ‘a ‘enau mateuteu ke fai ha tokoni kiate au mo hoku kaungātangata na‘e tuku pōpula ‘i he luó; ‘a ‘enau feilaulau ‘o mavahe mei Mīsulí, mo ‘enau tokoni‘i ‘a e kau fafine masiva kuo mate honau ngaahi ‘unohó mo e kau tamai maté, pea mo hono ‘oange ‘o ha ngaahi fale kiate kinautolu ‘i ha fonua ‘oku malu angé; ‘o nau fengāue‘aki fakataha kotoa ke hiki hake kinautolu ‘i he anga ‘o e fakakaukau ‘a e tangata lelei mo anga haohaoa kotoa pē, pea kuo ‘ofeina mo tali ai kinautolu ‘e Sihova, fakataha mo ha hingoa ‘oku ‘ikai lava ‘o ‘auha ‘o hangē ko ‘itānití.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fakafepaki‘i ‘e he fili ‘o e mo‘oní ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí, ‘o tautautefito ki he taimi ‘oku nau faka‘au ke toe ofi ange ai ki he ‘Eikí.

“Kuo taulōfu‘u mai ‘a e fakatangá kiate kitautolu mei he taimi ki he taimi, … ‘o hangē ko e ‘u‘ulu ‘a e maná, koe‘uhí pē ko ‘etau tui fakalotú.”³

“ ‘Oku ‘i he ‘ao ‘o māmaní ‘a ‘etau ngaahi tefito‘i tui fakalotú ‘o mateuteu ki hano vakavakai‘i ‘e he tangata kotoa pē, ka ‘oku tau ‘ilo ko hono kotoa ‘o e ngaahi fakatanga ki hotau ngaahi kaungāme‘á kuo tupu ia tu‘unga ‘i he me‘a loi [tukuaki‘i loi] mo e faka‘uhinga hala ‘o ‘ikai ha tu‘unga ‘i ha mo‘oni pe mā‘oni‘oni. Kuo tau kātekina tatau ‘eni mo e ngaahi tui fakalotu kotoa pē ‘i he‘enau fuofua kamatá.”⁴

“Ko ia, ‘oua na‘a ofo, ‘o kapau ‘e fakatanga‘i ‘a kimoutolu; kae manatu‘i ‘a e folofola ‘a e Fakamo‘uí: ‘‘‘Oku ‘ikai lahi ‘a e tamaio‘eikí ‘i he‘ene ‘eikí; kapau kuo nau fakatanga‘i au, te nau fakatanga‘i ‘a kimoutolu foki’ [vakai, Sione 15:20]; pea ko e ngaahi me‘a fakamamahi kotoa pē kuo pau ke foua ‘e he Kāingalotú, ko hono fakahoko ia ‘o e ngaahi lea ‘a e kau Palōfitá ‘a ia na‘e lea‘aki talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní.”⁵

“Ko e taimi ‘oku ou fai ai ‘a e lelei taha ‘oku ou lavá—ko e taimi ‘oku ou lava‘i ai ‘a e lelei lahi tahá, ‘oku toki taulōfu‘u mai leva kiate au ‘a e ngaahi fakakaukau kovi mo fulikivanu tahá. … He ‘ikai teitei hela‘ia ‘a e fili ia ‘o e kakaí ni ‘i hono fakatanga‘i ‘a e Siasí, kae ‘oua pē kuo ikuna‘i kinautolu. ‘Oku ou ‘amanaki te nau fokotu‘utu‘u ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku nau ma‘u ha mālohi ke pule‘i ke fakafepaki‘i au, pea te mau fepaki lōloa mo lahi fau. Ko ia ko ē te ne fakahoko hono fakafepaki‘i faka-Kalisitiane mo‘oni ‘a e ngaahi ngāue hala ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení, ‘e fakafepaki‘i ma‘u ai pē ia ‘e he kakai angahalá mo e kau ‘āngelo ‘a e tēvoló, fakataha mo e ngaahi mālohi kovi kotoa ‘o e fakapo‘ulí. Ko e taimi ‘oku fakafepaki‘i ai ‘e he kakai faiangahala mo fai koví ha taha, ‘oku hoko ia ko ha tu‘unga ke vakai‘i ai pe ‘oku fakafepaki‘i ‘e he tangatá ‘a e founga fepaki faka-Kalisitiané. ‘Oku mou monū‘ia ‘i he taimi ‘oku lau‘i kovi mo lohiaki‘i ai kimoutolu ‘e he kakai kotoa pē, pea hokohoko atu ai. [vakai, Mātiu 5:11]. ‘E lau nai ha tangata ‘oku kovi ‘i he taimi ‘oku lau kovi ai kiate ia ‘a e kakaí? ‘Ikai. Kapau ‘e tu‘u ha tangata ‘o fakafepaki‘i ‘a e māmani ‘o e angahalá, ‘oku totonu ke ne ‘amanaki atu ‘e fa‘ufa‘u ‘a e ngaahi laumālie kovi mo angahala kotoa pē ke fakafepaki‘i ia.

“Ka ‘e taimi nounou pē, pea ‘e tafoki atu ‘a e ngaahi me‘a fakamamahí ni meiate kitautolu, kapau te tau faitotonu, ‘o ‘ikai ikuna‘i kitautolu ‘e he ngaahi kovi ko ‘ení. ‘I he‘etau mamata ki he mafola atu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e ‘enitaumení, pea tupulaki mo e pule‘angá mo mafola mei he tahi ki he tahí, te tau fiefia he na‘e ‘ikai ikuna‘i kitautolu ‘e he ngaahi me‘a fakavalevale ko ‘ení.”⁶

“ ‘Oku pehē ‘e ha ni‘ihi ‘e fiemālie hotau ngaahi filí kapau ‘e faka‘auha au; ka ‘oku ou tala atu, ko e taimi pē te nau lilingi ai hoku totó, te nau holi ki he toto ‘o e tangata kotoa pē ‘oku ‘i hono lotó ha kihi‘i ulo ‘o e laumālie ‘o e kakato ‘o e Ongoongoleleí. Ko e fakafepaki ‘a e kau tangatá ni ‘oku teke ia ‘e he laumālie ‘o e fili ‘o e mā‘oni‘oni kotoa pē. ‘Oku ‘ikai taumu‘a ia ke faka‘auha pē au, ka ko e tangata mo e fefine kotoa pē ‘oku lotolahi ke tui ki he tokāteline kuo fakahā ‘e he ‘Otuá kiate au ke u ako‘i ki he to‘u tangatá ni.”⁷

“Kuó u ‘ilo ‘i he me‘a kuó u fouá, ‘oku ‘ikai ke mohe ‘a e fili ‘o e mo‘oní, pe tuku ‘ene feinga ke fakakovi‘i ‘a e fakakaukau ‘a e tukui koló ki he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí, ‘aki ‘ene tafunaki ‘a e ‘ita ‘a e tangatá ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku mahu‘inga pe fakamānakó.”⁸

‘E kātekina ‘e kinautolu ‘oku ‘ofa ‘i he ‘Otuá ‘a e fakatangá ‘aki ha loto-to‘a mo e tui.

“ ‘A e Kāingalotu kotoa pē! ‘ai ke ‘aonga kiate kimoutolu ‘a e Kī mahu‘ingá ni—fakapapau‘i ‘i homou ngaahi ‘ahi‘ahí, ngaahi faingata‘á, fakatauelé, me‘a fakamamahí, pōpulá, tukupōpulá mo e maté kotoa, ‘oku ‘ikai ke mou lavaki‘i ‘a e langí; ‘oku ‘ikai ke mou lavaki‘i ‘a Sīsū Kalaisi; ‘oku ‘ikai ke mou lavaki‘i ‘a e kau takí; ‘oku ‘ikai ke mou lavaki‘i ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá, ‘o tatau ai pē pe ‘oku ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, pe Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pe ko ha toe me‘a na‘e foaki, pe ‘e faifaiangé pea foaki mo fakahā ki he tangatá ‘i he māmaní, pe ko ia ‘oku teu ke hoko maí. ‘Io, fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ke mou fai ‘a e me‘á ni, ‘i ho‘omou ngaahi fekainaki mo e fetō‘aki kotoa pē, telia na‘a tau ha toto ‘oku tonuhia ‘i homou kofú, pea mou ō hifo ai ki heli.”⁹

Na‘e fakatanga‘i ‘a e Kāingalotú ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1830 tu‘unga ‘i hono pulusi ‘o e Tohi ‘a Molomoná: “Kuo ‘osi ‘eni hono pulusi ‘o e Tohi ‘a Molomoná (‘a e va‘akau ‘o Siosefá ‘i he nima ‘o ‘Ifalemí,) ‘o ki‘i fuofuoloa si‘i, pea hangē ko hono kikite‘i ‘e he palōfita ‘o e kuonga mu‘á, ‘na‘e lau ia hangē ha me‘a kehé.‘ [Vakai, Hōsea 8:12.] Na‘e fakatupu ha nga‘uta lahi ‘e he‘ene hā maí. Na‘e hoko ha fakafepaki mo ha fakatanga lahi ki he kakai tuí fekau‘aki mo hono mo‘oní. Ka kuo hoko ‘a e ‘alu hake ‘a e mo‘oní mei he kelekelé, pea vakai hifo ‘a e mā‘oni‘oní mei he langí [vakai, Saame 85:11; Mōsese 7:62], ko ia, na‘e ‘ikai ke tau ilifia ki hotau ngaahi filí, ‘i he‘etau ‘ilo‘i kuo tau fakatou ma‘u ‘a e mo‘oní mo e mā‘oni‘oní ‘i he‘etau tafa‘akí, kuo tau fakatou ma‘u ‘a e Tamaí mo e ‘Aló, koe‘uhí he kuo tau ma‘u ‘a e ngaahi akonaki ‘a Kalaisí, mo nofo ma‘u ai; pea ko ia ne tau hoko atu ai ‘i hono malanga‘i mo ‘oatu ‘a e fakamatalá ki he tokotaha kotoa pē na‘e fie fanongó.”¹⁰

Na‘e lekooti ‘e Uilifooti Utalafi ‘i Siulai ‘o e 1839: “Na‘e lea kiate kimautolu ‘a Siosefa ‘i ha ngaahi lea si‘i ‘o pehē, ‘Manatu‘i, ngaahi tokoua, kapau ‘oku tukupōpula koe, na‘e ‘osi tuku-pōpula mo homou tokoua ko Siosefá ki mu‘a ‘iate kimoutolu. Kapau ‘e tuku kimoutolu ki ha potu, ‘okú ke toki lava pē ‘o mamata ki ho ngaahi tokouá ‘i he ‘ā-vangavanga ‘o e matapā sio‘atá ka ‘oku seini‘i ukamea koe koe‘uhí, ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, manatu‘i, na‘e ‘osi ‘i ha ngaahi tūkunga pehē pē mo homou tokoua ko Siosefá.’ ”¹¹

Na‘e tohi ‘e Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i he 1841 ‘o pehē: “Kuo tu‘u ta‘e ue‘ia ‘a e mo‘oní, ‘o hangē ko ha fu‘u ‘oke mālohí, ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi ‘elemēniti fakafepaki ko ia kuo nau ha‘aki fu‘u ki ai ‘aki e fu‘u mālohi lahí. Kuo ‘oho mai ‘a e lōmakí, ‘o hokohoko kaupeau, mo taulōfu‘u, ka kuo ‘ikai ke ne fakangaloki hifo ia. ‘‘E [‘Eiki]; kuo hiki hake ‘e he ngaahi vaitafé honau le‘ó; ka ‘oku mālohi hake ‘a e ‘Eiki ‘o e ngaahi Kautaú ‘i he ngaahi peau lalahi ‘o e tahí’ [vakai, Saame 93:3–4]; pe ‘e lava ‘e he kakaha ‘o e fakatangá, fakataha mo e ngaahi ivi kotoa ‘o e kau fakatangá, ke faka‘auha ia; kae hangē ko e vao‘akau na‘e ‘i ai ‘a Mōsesé, na‘e tu‘u ‘o ‘ikai vela, pea kuo hoko ‘i he momeniti lolotongá ni ko ha ‘ata mahu‘inga ki he tangatá mo e kau ‘āngeló.

“Ko e fē ‘e lava ‘o fakatafoki ki ai hotau matá ke tau toe mamata ha me‘a pehē? ‘Oku tau fakakaukau ki ha kakai kuo nau pīkitai ki ha tui fakalotu, ‘oku ‘ikai manakoa, pea kuo fakatupu ‘e he tauhi ki aí hano toutou fakatanga‘i kinautolu. Ko ha kakai kuo nau tofanga ‘i he fiekaiá, telefuá, ngaahi me‘a fakamamahi mo e fa‘ahinga faingata‘a kotoa pē, koe‘uhí ko ‘enau ‘ofa ki he ‘Otuá, mo pīkitai ki He‘ene ngāué. Ko ha kakai na‘e pau ke nau tēngihia ‘a e mate kei talavou ‘enau mātu‘á, husepānití, uaifí, mo e fānaú, koe‘uhí ko ‘enau tui fakalotú. Ko ha kakai ne nau tali ‘a e maté kae ‘ikai ko e pōpulá mo e mālualoí, pea kuo nau pukepuke faka-‘ei‘eiki honau ‘ulungāangá, ‘o tu‘u ma‘u mo ta‘e ue‘ia ‘i he ngaahi taimi kuo sivi‘i ai ‘a e laumālie ‘o e tangatá.”¹²

‘E poupou‘i ‘e he mālohi māfimafi ‘o e ‘Otuá ‘a kinautolu ‘oku fakatanga‘i koe‘uhí ko e mā‘oni‘oní.

Lolotonga hono tuku-pōpula ‘o Siosefa Sāmita ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií, na‘á ne faitohi ai ki he Kāingalotú ‘o pehē: “ ‘Oua te mou pehē kuo vaivai homau lotó, ‘o hangē kuo hoko ha fa‘ahinga me‘a fo‘ou kiate kimautolú [vakai, 1 Pita 4:12], he na‘a mau mu‘aki mamata pea fakapapau‘i mai kiate kimautolu ‘a e ngaahi me‘á ni kotoa, mo fakapapau‘i ‘e ‘i ai ha‘atau ‘amanaki lelei ange ‘i hotau kau fakatangá. Ko ia, kuo fakamālohia ai ‘e he ‘Otuá hotau umá ki he kavengá. ‘Oku tau vīkiviki ‘i hotau ngaahi mamahí, koe‘uhí he ‘oku tau ‘ilo ‘oku kau ‘a e ‘Otuá mo kitautolu, ko hotau kaume‘a Ia, pea te Ne fakahaofi hotau laumālié. ‘Oku ‘ikai ke tau tokanga kiate kinautolu ‘oku fa‘a tāmate‘i ‘a e sinó; koe-‘uhí he ‘ikai ke nau lava ‘o uesia hotau laumālié [vakai, Mātiu 10:28]. ‘Oku ‘ikai ke tau kole ha tokoni ‘i he nima ‘o e kau fakatangá, pe ki māmani, pe ki he tēvoló, pe ko hono kau fakafofonga ko e kau fakafepakí, pea mo kinautolu ‘oku ‘ofa, mo ngaohi, pea mo fuakava loi, ke to‘o ‘etau mo‘uí. Kuo te‘eki ai ke tau fūfuu‘i ‘etau taumu‘á, pe te tau fai ia koe‘uhí ko ‘etau mo‘uí. … ‘Oku tau ‘ilo‘i kuo tau faifeinga ‘aki hotau ‘atamaí, iví, mo e mālohí kotoa ke fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea mo e me‘a kotoa pē kuó Ne fekau ke tau faí. …

“… Na‘e folofola ‘a e Fakamo‘uí, ‘Kuo pau ke hoko mai ‘a e fakahalá, ka ‘e mala‘ia ‘a e tangata ko ia ‘e hoko [mei aí].’ [Vakai, Mātiu 18:7.] ‘Ikai ngata ai, ‘‘Oku monū‘ia ‘a kimoutolu ‘o ka manukia mo fakatanga‘i, mo lohiekina ‘a kimoutolu ‘i he me‘a kovi kotoa pē, koe‘uhí ko au; mou fiemālie ‘o fiefia lahi ‘aupito: he ‘oku lahi ho‘omou totongí ‘i he langí, he na‘e pehē ‘enau fakatanga‘i ‘a e kau palōfita na‘e mu‘a ‘iate kimoutolú.’ [Mātiu 5:11–12.]

“Ka ‘e hoku ngaahi tokoua ‘ofeina, ka faifaiangé pea ‘i ai ha kau tangata ‘oku ‘i ai ha‘anau ‘uhinga ke ‘ekea ai ‘a e tala‘ofá ni, ko kitautolu ‘a e kau tangata ko iá; koe‘uhí he ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he fehi‘a ‘a māmani ‘iate kitautolú, ka ‘oku nau lea loi ‘aki ‘a e ngaahi fa‘ahinga kehekehe kotoa pē ‘o e koví fekau‘aki mo kitautolu, ‘o ‘ikai koe‘uhí ko ha toe fa‘ahinga ‘uhinga ka koe‘uhí pē ko ‘etau faifeinga ke ako‘i ‘a e kakato ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. …

“Pea ko ‘eni si‘i ngaahi tokoua mahu‘inga mo ‘ofeina—ko e taimi ‘oku tau pehē ai ngaahi tokouá, ‘oku tau ‘uhinga kiate kinautolu ne nau tu‘u ma‘u ‘i he faitotonu ‘ia Kalaisí, ‘a e kakai tangata, kakai fafine pea mo e fānaú—‘oku mau ongo‘i ai ke na‘ina‘i atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú, ke mou to‘a ‘i he tui ki he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá, ‘o ‘oua na‘a fakailifia‘i kimoutolu ‘e homou ngaahi filí. … Tu‘u ma‘u ‘o a‘u ki he maté; he ‘ko ia ‘oku loto ke kalofaki ‘ene mo‘uí, ‘e mole ia; ka ko ia ia ‘e mole ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko au mo e ongoongoleleí, ‘e ma‘u ‘e ia,’ ‘oku folofola ‘e Sīsū Kalaisi [vakai, Ma‘ake 8:35].”¹³

Na‘e toe tohi foki mei he Fale Fakapōpula Lipetií ‘a e Palōfitá mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ki he kau taki ‘o e Siasí ‘o pehē: “Kāinga, ‘oua ‘e manavahē, ka mou to‘a ‘i he ‘Eikí pea ‘i he mālohi ‘o Hono māfimafí. Ko e hā ‘a e tangatá ke ilifia ki ai ‘a e tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, pe ko e fānau ‘a e tangatá ke tetetete ai kiate ia? ‘Oua na‘a mou ofo ‘i he ngaahi ngahau vela ‘oku ‘ahi‘ahi‘i ‘aki kitautolú, ‘o hangē ha fa‘ahinga me‘a fo‘ou ‘oku hoko kiate kitautolú. Manatu‘i, kuo hoko ‘a e ngaahi fakamamahi tatau kiate kitautolu kotoa. [Vakai, 1 Pita 4:12–13.] Ko ia, ke mou fiefia ‘i hotau ngaahi mamahi ‘a ia ‘oku fakahaohaoa‘i ai kimoutolú, pea na‘e fakahaohaoa‘i ai foki mo e ‘eiki ‘o hotau fakamo‘uí. [Vakai, Hepelū 2:10.] Tuku ke fiemālie homou lotó mo e loto ‘o e Kāingalotú kotoa, pea tuku ke nau fiefia lahi fau, he ‘oku lahi hotau pale ‘oku ‘i he langí, koe‘uhí he na‘e fakatanga‘i pehe‘i foki mo e kau palōfita na‘e ‘i mu‘a ‘iate kitautolú [vakai, Mātiu 5:11–12].”¹⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘i he peesi 427–29. Ko e hā ha me‘a ‘okú ke mahu‘inga‘ia ai fekau‘aki mo e me‘a na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita mo e Kāingalotú ki he fakatangá? ‘Okú ke pehē ko e hā na‘a nau loto ai pē ke nau kātekina ‘a e fakatangá?
Lau ‘a e peesi 430–31, ‘a ia ‘oku ako‘i ai ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘e fa‘a fehangahangai ‘a e kakai mā‘oni‘oní mo e fakatangá. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku pehē aí? ‘Oku meimei tatau fēfē ‘a e fakatanga he ‘aho ní mo e fakatanga ‘i he kuonga ‘o Siosefa Sāmitá? Ko e hā hano kehe ‘i he ‘ahó ni?
‘I he peesi 432, na‘e fakamatala‘i ai ‘e Siosefa ha kī ke tokoni ki he Kāingalotú. Ko e hā ha me‘a kuo hoko kiate koe ‘oku hā ai hono mahu‘inga ‘o e kií ni? Ko e hā mo ha toe fale‘i te ke fai ki ha taha ‘oku fehangahangai mo e fakatangá koe‘uhí ko ‘ene tuí? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 432–33.)
Toe fakamanatu ‘a e peesi 434–35, ‘a ia ‘oku fakapapau‘i mai ai ‘e Siosefa Sāmita kiate kitautolu ‘e poupou‘i ‘e he ‘Eikí kitautolu ‘i he taimi te tau tali ai ‘a e fakatangá ‘aki ‘a e tuí mo lototo‘á. ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a e pehē kuo hanga ‘e he ‘Otuá “ ‘o fakamālohia hotau umá ki he kavengá”? ‘E lava fēfē ke tau “vīkiviki ‘i hotau ngaahi mamahí” mo “fiefia ‘i hotau ngaahi mamahí”? Ko e hā ha ngaahi founga ‘okú ke pehē ‘e hanga ai ‘e hotau ngaahi fakamamahi‘í ‘o tokoni‘i kitautolu ke tau haohaoa?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Mātiu 5:43–44; Loma 8:35–39; 2 Nīfai 26:8; Mōsaia 24:8–16; 3 Nīfai 6:13