Ko Hono Fokotu‘u mo e Iku‘anga ‘o e Siasi Mo‘oni mo Mo‘uí

“ ‘Oku ‘ikai ke lahi ange ho‘omou ‘ilo fekau‘aki mo e iku‘ anga ‘o e Siasí mo e pule‘angá ‘i ha ki‘i pēpē ‘oku kei huki ‘i he funga ‘o ‘ene fa‘eé. ‘Oku ‘ikai ke mahino ia kiate kimoutolu. …‘E fakafonu ‘e he Siasí ni ‘a ‘Amelika Tokelau mo ‘Amelika Tonga—te ne fakafonu ‘a māmani.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e kakato hono liliu ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e Tohi ‘a Molomoná ‘i Sune 1829. Na‘e pehē ‘e he Palōfitá, “ ‘I hono faka-‘osi‘osi ‘o ‘ema liliú, ne ma ō leva ki Palemaila ‘i he vahefonua Ueiní ‘i Niu ‘Ioke, ‘o ma‘u ‘a e totonu fakalao ki he tohí, pea mo felotoi mo Misa ‘Ekipeti B. Kalanitini ke ne paaki ha tatau ‘e nimaafe ki ha pa‘anga fakakātoa ‘e toluafe.”¹ Ko ‘Ekipeti B. Kalanitiní ko ha tangata kei talavou, na‘á ne si‘i ‘aki ha ta‘u ‘e taha ‘ia Siosefa Sāmita, pea na‘e ‘i ai hano fale paaki ‘i Palemaila. Na‘á ne toki fakatau mai ha mīsini pulusi fakatekinolosia fo‘ou na‘e toe vave ange ai hono fai ‘o e pākí. Na‘e fakaofo hono lava ke ma‘u ‘e he Palōfitá ha taha faipaaki ‘i ha kolo he faka‘uta ‘o Palemailá, na‘á ne lava ‘o paaki ha ngaahi tatau lahi ‘o ha tohi matolu hangē ko e Tohi ‘a Molomoná. Koe‘uhí ko ha ngāue lahi mo totongi mamafa hono paaki ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ko ia na‘e mōkesi ai ‘e Māteni Hālisi hono fāmá kia Misa Kalanitini ke fakapapau‘i ‘aki e totongi ‘a e fakamole ki he pākí.

‘I he konga ki mui ‘o e fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1829, na‘e fakataha mai ai ‘a Siosefa Sāmita, Māteni Hālisi mo ha ni‘ihi toko si‘i kehe ki he fale pākí ke nau vakai ki he peesi ne ‘asi ai e hingoa ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia ko e fuofua peesi ‘o e tohí ke pākí. ‘I hono tala ko ia ‘e he Palōfitá ‘okú ne fiemālie ki he fōtunga ‘o e pēsí, na‘e hoko atu leva ‘a e pākí he vave taha na‘e lavá. Na‘e fe‘unga mo ha meimei māhina ‘e fitu pea toki lava ‘a e ngāué pea na‘e lava ke ma‘u atu ki he kakaí ha ngaahi tatau ‘o e Tohi ‘a Molomoná ‘i he ‘aho 26 ‘o Mā‘asi 1830.

‘I he kakato ko ia e ngāue ki hono liliu mo pulusi ‘o e Tohi ‘a Molomoná, na‘e hoko atu leva ‘a Siosefa ki hono fokotu‘u ‘o e Siasí. ‘I he fakahā, ‘oku ma‘u he taimí ni ‘i he vahe 20 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, na‘e fakahā mai ai ‘e he ‘Eikí ki he Palōfitá ‘a e “ ‘aho te tau toe fokotu‘u ai Hono Siasí he funga māmaní, ‘o fakatatau mo Hono finangaló mo ‘Ene fekaú.”² Ko e ‘aho na‘e fakamahino‘i maí ko e ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830.

Na‘e pehē ‘e he Palōfitá, “Na‘á ma … fakahā ki homa kaungā ngāué kuó ma ‘osi ma‘u ha fekau ke fokotu‘u ‘a e Siasí; pea kuo mau fakataha mai ai ‘o fakatatau mo e taumu‘a ko iá, ‘i he fale ‘o Misa Pita Uitemā ko e Lahí, (ko e toko ono) ‘i he ‘aho Tūsite ko hono ono ‘o ‘Epelelí, t.s., ‘o e ta‘u tahaafe valungeau mā tolungofulú.”³ ‘Oku fakafuofua ki ha kakai ‘e toko 60 na‘e fakatefua hake ki he ‘api ‘o e fāmili Uitemaá ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioké, ‘o fonu kātoa ai ha loki ‘e ua ‘o e ‘apí. Ko ha toko ono ‘o e kau tangata na‘e ‘i aí na‘e lau ko e kau fuofua mēmipa ia ‘o e Siasi fo‘oú koe‘uhí ke fakakakato ‘aki e fie ma‘u fakalao ‘a Niu ‘Ioké—‘a ia ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘Ōliva Kautele, Hailame Sāmita, Pita Uitemā ko e Si‘í, Samuela Sāmita, pea mo Tēvita Uitemā.⁴

Neongo na‘e fu‘u tokosi‘i ‘a e Siasí ‘i he kamata‘angá, ka ne ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ha ongo fakaepalōfita ki hono iku‘anga faka‘ei-‘eikí. Na‘e manatu ‘a Uilifooti Utalafi ki ha feinga ‘a e Palōfitá ‘i ha lolotonga ‘o ha fakataha lakanga fakataula‘eiki ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō ‘i ‘Epeleli 1834, ke taki e tokanga ‘a e hou‘eiki tangatá ke nau ‘ilo‘i ‘a e tu‘unga ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmani ‘i he kaha‘ú:

“Na‘e ui ‘e he Palōfitá hono kotoa ‘o kinautolu na‘a nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ke nau fakataha ki he ki‘i fale ako ‘akau na‘e ‘i aí. Ko ha ki‘i fale si‘isi‘i, mahalo na‘e sikuea fute pē ‘e 14. Ka na‘e hao kotoa ai ‘a e kau ma‘u Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní na‘e lolotonga ‘i he kolo ko Ketilaní. … ‘I he taimi ne mau fakataha atu aí, na‘e ui ‘e he Palōfitá ‘a e Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí ke nau fakamo‘oni‘i fakataha mo ia ‘a e ngāué ni. … Hili iá, na‘e pehē leva ‘e he Palōfitá, ‘Ngaahi tokoua, kuo langaki mo fakahinohino‘i lahi fau au ‘e ho‘omou fakamo‘oní ‘i he pooni, ka ‘oku ou fie pehē kiate kimoutolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘oku ‘ikai ke lahi ange ho‘omou ‘ilo fekau‘aki mo e iku‘anga ‘o e Siasí mo e pule‘angá ‘i ha ki‘i pēpē ‘oku kei huki ‘i he funga ‘o ‘ene fa‘eé. ‘Oku ‘ikai ke mahino ia kiate kimoutolu.’ Na‘á ku ki‘i ‘ohovale heni. Na‘á ne pehē, ‘Ko ha ki‘i tokosi‘i pē ‘o e kau Lakanga Fakataula‘eikí ‘oku mou vakai ki ai he pōní, ka ‘e fakafonu ‘e he Siasí ni ‘a ‘Amelika Tokelau mo ‘Amelika Tonga—te ne fakafonu ‘a māmani.’ ”⁵

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e fokotu‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Siasi mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí ‘i he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.

Na‘e fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi me‘a ne hoko ‘i he fakataha na‘e fakahoko ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, ‘i hono fokotu‘u ‘o e Siasí: “Hili ‘emau kamata ‘o e fakatahá ‘aki ha lotu tāuma‘u ki he‘etau Tamai Hēvaní, ne mau hoko atu leva ‘o fakatatau mo e fekau ki mu‘á, ‘o tuku ke ma ‘ilo mei homa kaungā ngāué pe ‘oku nau tali kimaua ko honau ongo faiako ‘i he ngaahi me‘a ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea mo ‘ilo pe ‘oku nau fiemālie ke mau hoko atu ‘i hono fokotu‘u ‘o e Siasí ‘o fakatatau mo e fekau ne ma ‘osi ma‘ú. Na‘a nau hikinima ‘o loto taha ki he ngaahi fokotu‘u taki taha ko ‘ení.

“Na‘á ku toki hilifaki leva hoku ongo nimá kia ‘Ōliva Kautele, ‘o fakanofo ia ko e Kaumātu‘a ‘o e ‘Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní’ hili ia, na‘á ne fakanofo foki mo au ki he lakanga ko ha Kaumātu‘a ‘o e Siasi tatau. Hili ia peá ma to‘o leva ‘a e maá, ‘o tāpuaki‘i, pea pakipaki ia mo kinautolu; na‘e to‘o foki mo ha uaine, ‘o tāpuaki‘i pea inu ia mo kinautolu. Hili ia pea toki hilifaki leva homa nimá ki he mēmipa taki taha ‘o e Siasí na‘e ‘i aí, koe‘uhí ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea mo fakama‘u kinautolu ko e kāingalotu ‘o e Siasi ‘o Kalaisí. Na‘e lilingi lahi hifo ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní kiate kimautolu—pea kikite ‘a e ni‘ihi ka na‘a mau fakahīkihiki‘i kotoa pē ‘a e ‘Eikí, mo fiefia lahi fau. …

“Na‘a mau hoko atu leva ‘o ui mo fakanofo ha ni‘ihi ‘o e hou-‘eiki tangatá ki ha ngaahi lakanga kehekehe ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘o fakatatau mo e fakahā ‘a e Laumālié kiate kimautolú: pea ‘i he hili ha taimi fiefia ‘o ‘emau sio tonu mo ongo‘i ‘iate kimautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ia na‘e tuku kiate kimautolu ‘o fakafou mai ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá, na‘a mau mātuku ‘i he ‘ilo fiefia kuo mau ‘osi hoko takitaha ko e mēmipa ‘o e ‘Siasi ‘o Sīsū Kalaisí,’ pea tali kimautolu ‘e he ‘Otuá, kuo fokotu‘u ‘o fakatatau mo e ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā na‘á Ne ‘omi kiate kimautolu ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní, pea fakatatau foki mo e founga ‘o e Siasí ‘o hangē ko ia ‘oku lekooti ‘i he Fuakava Fo‘oú.”⁶

‘I he ‘uluaki konifelenisi lahi ‘a e Siasí na‘e fakahoko ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioke he ‘aho 9 ‘o Sune 1830, na‘e fakahoko ai ‘a e sākalamēnití, hilifakinima mo ha kakai ‘e ni‘ihi ‘o fakama‘u ko e kāingalotu ‘o e Siasí, fakanofo mo ha ni‘ihi ki ha ngaahi tu‘unga ‘i he lakanga fakataula‘eikí, pea nofo‘ia ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a e Kāingalotú. Na‘e lekooti ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘o pehē: “Ko e fa‘ahinga fakafōtunga pehení na‘e fakataumu‘a ia ke ne ue‘i hotau lotó ‘aki ha fiefia ‘oku ta‘e malava ke fakamatala‘i, pea mo fakafonu ‘aki kitautolu ha ongo‘i mālu‘ia mo ‘apasia ki he Fungani Mā‘olungá, ‘a ia ko ‘Ene ‘alo‘ofá na‘e uiui‘i ai kitautolu ko e me‘angāue ‘i hono fakahoko, ma‘á e fānau ‘a e tangatá, ke nau ma‘u ‘a e fa‘ahinga tāpuaki nāunau‘ia ‘o hangē ko ia ‘okú ne lolotonga nofo‘ia kitautolu he taimi ní. ‘Oku fakataha‘i ‘a ‘etau ‘ilo ‘oku tau kau ki he fa‘unga tatau mo e ngaahi me‘a na‘e fakahoko ‘e he kau ‘Aposetolo mā‘oni‘oni ‘o e kuonga mu‘á; mo ‘etau ‘ilo‘i hono mahu‘inga mo molumalu ‘o e ngaahi ngāue peheé; pea mo ‘etau sio tonu mo ongo‘i ‘aki hotau ngaahi ongo fakaenatulá, ‘a e ngaahi hāsino nāunau‘ia pehē ‘o e ngaahi mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘a e ngaahi foaki mo e ngaahi tāpuaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi lelei mo e afeitaulalo ‘a ha ‘Otua ‘alo‘ofa pea hangē ko e talangofua ki he Ongoongolelei ta‘engata ‘a hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ke ne fakatupu ‘i loto ‘iate kitautolu ha ngaahi ongo‘i hounga‘ia ta‘e hano tatau, mo ne langaki ‘iate kitautolu ha loto vilitaki fo‘ou pea mo ha ivi ‘i he ngāue ‘o e mo‘oní.”⁷

‘Oku fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Kalaisí ‘o fakatatau mo e founga ‘a e ‘Otuá.

“Ko Kalaisi ‘a e ‘ulu ‘o e Siasí, ko e fungani maka-tuliki, ko e maka fakalaumālie na‘e langa ai ‘a e Siasí, pea ‘e ‘ikai lava‘i ia ‘e he ngaahi matapā ‘o [hētesí] [vakai, Mātiu 16:18; ‘Efesō 2:20]. Na‘á Ne langa ‘a e Pule‘angá, fili ‘a e kau ‘Aposetoló mo fakanofo kinautolu ki he Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí, ‘o foaki ange ai kiate kinautolu ‘a e mālohi ke ngāue ‘i he ngaahi ouau ‘o e ongoleleí.”⁸

“ ‘Pea na‘e foaki ‘e Kalaisi … ‘a e ni‘ihi ko e kau ‘Aposetolo, mo e ni‘ihi ko e kau Palōfita, mo e ni‘ihi ko e kau ‘Evangeliō, mo e ni‘ihi ko e kau Faifekau mo e kau Akonaki’ [‘Efesō 4:11]. Pea na‘e anga fēfē leva hono fili ‘o e kau ‘Aposetoló, kau Palōfitá, Kau Faifekaú, Kau Akonakí mo e kau ‘Evangelioó? ‘I he kikite (fakahā) mo e hilifaki ‘o e nima:—‘i he fetu‘utaki fakalangi, mo e ouau fakalangi kuo ‘osi fokotu‘ú—‘o fakafou ‘i he Lakanga Fakataula‘eikí, kuo ‘osi fokotu‘utu‘u ‘o fakatatau mo e founga ‘a e ‘Otuá, ‘i he fili fakalangi.”⁹

“ ‘Oku tala mai ‘e he [Tohi ‘a Molomoná] na‘e hā mai hotau Fakamo‘uí ‘‘i he konitinēnití ni [‘Amelika] hili ‘Ene toetu‘ú; pea na‘á Ne fokotu‘u heni ‘a e Ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga kakató, mo hono ngaahi leleí, mālohí, mo e tāpuakí; pea na‘e ‘i ai ha kau ‘Aposetolo, kau Palōfita, kau Faifekau, kau Akonaki, mo e kau ‘Evangeliō; ‘a e fa‘unga tatau, lakanga fakataula‘eiki tatau, ngaahi ouau tatau, ngaahi me‘afoaki, ngaahi mālohi, mo e ngaahi tāpuaki tatau, ‘o hangē ko ia na‘e fiefia ai ‘e ni‘ihi ‘i he konitinēniti ‘o e hahaké.”¹⁰

“Ko e ‘evangelioó ko e Pēteliake. … Ko e fē pē ha potu ‘e fokotu‘u ai ‘a e Siasi ‘o Kalaisí ‘i māmani, ‘oku totonu ke ‘i ai ha Pēteliake ke ‘aonga ki he hako ‘o e Kāingalotú, ‘o hangē ko ia ne fai ‘e Sēkope ‘i he‘ene foaki e tāpuaki fakapēteliake ki hono ngaahi fohá.”¹¹

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:6: “ ‘Oku mau tui ki he ngaahi lakanga tatau ko ia na‘e fokotu‘u ‘i he Siasí ‘i he kuonga mu‘á, ‘a ia ko e kau ‘aposetolo, kau palōfita, kau faifekau, kau akonaki, kau ‘evangeliō, mo e ngaahi lakanga peheé.”¹²

‘Oku taki ‘a e Siasí ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, mo e Ngaahi Kōlomu ‘o e Kau Fitungofulú.

“ ‘Oku ou tui pau ki he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló, mo e hoko ‘a Sīsū Kalaisi ko e fungani maka-tulikí, pea mo ‘Ene folofola ‘o taau mo e taha ‘oku ‘iate ia ‘a e mafai ‘iate kinautolú, kae ‘ikai hangē ko e kau tangata tohí.”¹³

“ ‘Oku tokanga‘i ‘e he Kau Palesitení pe Kau Palesitenisī [‘Uluakí] ‘a e Siasí; pea ko e ngaahi fakahā mo e fakakaukau pea mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he Siasí, kuo pau ke fakafou mai ia ‘i he Kau Palesitenisií. Ko e founga ‘eni ‘o e langí, mo e mālohi pea mo e faingamālie ‘o e Lakanga Taula‘eiki [Faka-Melekisētekí].”¹⁴

“Ko e hā ha me‘a mahu‘inga ‘oku tānaki ki he uiui‘i ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Ua ko ‘ení, ‘oku kehe mei he ngaahi uiui‘i pe kau ‘ōfisa kehe ‘o e Siasí? … Ko e Kau ‘Aposetolo kinautolu ‘e Toko Hongofulu Mā Ua, ‘oku uiui‘i ki he lakanga ‘o e Fakataha Alēlea Mā‘olunga Fai Fonongá, te nau tokanga‘i ‘a e ngaahi potu siasi ‘o e Kāingalotú. … Kuo pau ke nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e ngāué ni, ke fakaava ‘a e matapā ‘o e Pule‘anga ‘o e langí ki he ngaahi pule‘anga kotoa pē, mo malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí ki he kakai fulipē. Ko e mālohi, mafai, pea mo e anga haohaoa ‘eni ‘o honau tu‘unga fakae‘aposetoló.”¹⁵

Na‘e fakamatala ‘e ‘Oasoni Pālati, na‘e ngāue ‘i he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘o pehē: “Na‘e tu‘utu‘uni ‘e he ‘Eikí … ‘oku totonu ke fokotu‘u ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea ko ‘ene ngāué ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá, ‘o fuofua fakahoko ki he kakai Senitailé pea toki hoko ki he kakai Siú. Na‘e ui fakataha mai ‘a e kau ma‘u Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he hili hono langa ‘o e Temipale Ketilaní, pea ‘i he lea ‘a e Palōfita ko Siosefá fekau‘aki mo e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á ne pehē ai kuo nau ‘osi ma‘u ‘a e tu‘unga fakae‘aposetoló fakataha mo e ngaahi mālohi kotoa fekau‘aki mo iá, ‘o hangē tofu pē ko e kau ‘Aposetolo ‘o e kuonga mu‘á.”¹⁶

Na‘e fakamatala ‘e Uilifooti Utalafi, ko e Palesiteni hono fā ‘o e Siasí, ‘o pehē: “Na‘e uiui‘i ‘e Siosefa ha kau ‘Aposetolo ‘e toko hongofulu mā ua. Ko hai kinautolu? Na‘e folofola ange ‘a e ‘Eikí kiate ia: ‘Pea ko e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a kinautolu te nau holi ke to‘o kiate kinautolu ‘a hoku hingoá ‘aki ‘a e loto-fakamātoato mo‘oni kotoa; pea kapau ‘oku nau holi ke to‘o hoku hingoá kiate kinautolu ‘aki ‘a e lotó kotoa, ‘oku ui ‘a kinautolu ke ‘alu atu ki māmani kotoa pē ke malanga‘aki ‘eku ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē.’ [T&F 18:27–28.] … ‘I hono fokotu‘u ko ia ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘a e Kōlomu ‘o e kau ‘Aposetolo ‘e toko hongofulu mā uá, na‘á ne ako‘i ange ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e uouangatahá kiate kinautolu. Na‘á ne ‘ai ke mahino kiate kinautolu kuo pau ke nau loto taha mo fakakaukau taha, pea kuo pau ke nau to‘o kakato kiate kinautolu ‘a e huafa ‘o Kalaisí; pea kapau ‘e fekau ‘e he ‘Otuá kiate kinautolu ha fa‘ahinga me‘a ke fai, kuo pau ke nau ō ‘o fakahoko ia.”¹⁷

“ ‘Oku totonu ke hoko ‘a e Kau Fitungofulú ko e kōlomu ‘oku fefononga ‘aki holo, ‘o fononga ki māmani fulipē, ‘i ha me‘a pē ‘e ui ki ai kinautolu ‘e he Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá.”¹⁸

“Na‘e ‘ikai uiui‘i ‘a e Kau Fitungofulú ia ke nau ngāue tali-tēpile [vakai, Ngāue 6:1–2], … ka ke nau malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí mo langa hake ‘a e [ngaahi potu siasí], mo fokotu‘u ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau kau ‘i he ngaahi kōlomu ko ‘ení ke nau tokanga‘i ‘a e [ngaahi potu siasí], ‘a ia ko ha kau Taula‘eiki Lahi. Na‘a mo e Toko Hongofulu Mā Uá foki ‘oku ‘ikai totonu ke nau ngāue tali-tēpile, … ka ke nau fuesia ‘a e ngaahi kī ‘o e Pule‘angá ‘i he ngaahi fonua kotoa pē, mo fakaava ‘a e matapā ‘o e Ongoongoleleí kiate kinautolu, mo ui ‘a e Kau Fitungofulú ke nau muimui ange, mo tokoni kiate kinautolu.”¹⁹

Neongo ‘e feinga ‘a e ngaahi mālohi ‘o e koví ke faka‘auha ‘a e Siasí, “ka he ‘ikai ha nima ta‘e mā‘oni‘oni te ne lava ‘o ta‘ofi ‘a e ngāué mei he‘ene laka ki mu‘á.”

“Talu mei hono fokotu‘u ‘o e Siasi ‘o Kalaisí, … he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, mo ‘etau ma‘u ha nonga ‘i he‘etau sio tonu ki he mafola ‘a e mo‘oní ki ha ngaahi potu kehekehe ‘o hotau fonuá, neongo ‘a e feinga ta‘e tūkua hono ngaahi filí ke ta‘ofi ‘ene laka atú mo ‘ene fakalakalaka ki mu‘á; pea neongo ‘oku kau fakataha ‘a e kau tangata kovi mo kākaá ke faka‘auha ‘a e totonú, … ka ‘oku mafola atu ‘a e Ongoongolelei nāunau‘iá ‘i hono tu‘unga kakató mo ma‘u faka‘aho mai ha kau ului; pea ko ‘etau faka‘ānaua ki he ‘Otuá, ke kei hokohoko atu ai pē, mo fakatokolahi pehē mai koe‘uhí he ‘e fakahaofi kinautolu ‘o ta‘engata.”²⁰

“Kuo ‘osi fokotu‘u ‘a e Fuka ‘o e Mo‘oní; pea he ‘ikai lava ‘e ha nima ta‘e mā‘oni‘oni ke ta‘ofi ‘a e ngāué mei he‘ene laka ki mu‘á; ‘e lava ke taulōfu‘u ‘a e ngaahi fakatangá, kau fakataha mo e kakai koví, fakatahataha mo e ngaahi kau taú, lau kovi mo e kakai loí, ka he ‘ikai ufi e laka atu ki mu‘a e mo‘oni ‘a e ‘Otuá, ‘i he anga faka‘ei‘eiki mo tau‘atāina, kae ‘oua kuo hū atu ki he konitinēniti kotoa pē, a‘u ki he potu kotoa pē, ‘u‘ufi ‘a e fonua kotoa pē, mo fakaongo ‘i he telinga kotoa pē, kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, pea folofola ‘a Sihova Ma‘ongo‘onga kuo lava ‘a e ngāué.”²¹

“Pea toe fakahā atu ‘e ia [‘e he Fakamo‘uí] kiate kinautolu ‘a e fakatātā ‘e taha, ‘o fakataumu‘a ki he Pule‘anga ‘oku totonu ke fokotu‘u ki mu‘a pe ‘i he taimi ‘o e utu-ta‘ú, ‘a ia ‘oku peheni—‘‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo e fo‘i tenga‘i mūsita, ‘a ia na‘e tō ‘e ha tangata ‘i he‘ene ngoué: ‘a ia ‘oku si‘i hifo ‘i he tenga‘i ‘akau kotoa pē: ka ‘o ka tupu ia, ‘oku lahi taha pē ‘i he fa‘ahinga ‘akau īkí, pea hoko ia ko e fu‘u ‘akau, ke tu‘u ‘a e fanga manupuna ‘o e ‘ataá ‘i hono ngaahi va‘á.’ [Mātiu 13:31–32.] Kuo tau lava ‘eni ke ‘ilo‘i lelei na‘e ‘omi ‘a e tala fakatātaá ni ke ne fakafofonga‘i ‘a e Siasí ‘i ha‘ane hoko mai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. He vakai, ‘oku fakatātā ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí ki ai. Ko e hā leva ‘oku fakatātā ki aí?

“Tau to‘o mai ‘a e Tohi ‘a Molomoná, na‘e ‘ave ‘e ha tangata ‘o fūfuu‘i ‘i he‘ene ngoue‘angá, ‘o malu‘i ‘aki ia ‘ene tuí, ke toki tupu hake ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pe ‘i hono taimi totonú; tau vakai ki he‘ene huli hake mei he kelekelé, ‘a ē ‘oku lau ko e tenga‘i ‘akau si‘isi‘i taha ‘i he tenga‘i ‘akau kotoa peé, ka ‘oku tupu mai hono ngaahi va‘á, ‘io, ‘o mā‘olunga hono ngaahi va‘a opeopé mo faka‘ei‘eiki hangē ko e ‘Otuá, ‘o tatau mo e tenga‘i mūsitá, ‘o hoko ko e lahi taha ‘i he ‘akau iiki kotoa pē. Pea ko e mo‘oní ia, kuó ne tupu hake mei he kelekelé, pea kamata ke vakai hifo ‘a e mā‘oni-‘oní mei he langí [vakai, Saame 85:11; Mōsese 7:62], pea ‘oku tuku mai ‘e he ‘Otuá Hono ngaahi mālohí, ngaahi me‘afoakí, mo e kau ‘āngeló ke nau nofo ‘i hono ngaahi va‘á.

“ ‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo ha tenga‘i mūsita. He vakai, ‘oku ‘ikai ‘apē ko e Pule‘anga ‘eni ‘o e Langí ‘oku mālanga hake hono ‘ulú ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ‘i he ngeia ‘o hono ‘Otuá, ‘a ia ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘o hangē ha maka ta‘e ue‘ia mo ha maka-tu‘u ‘i he lotolotonga ‘o e moaná, ‘o fehangahangai mo e ngaahi matangi mālohi mo e ngaahi matangi taulōfu‘u ‘a Sētané, ka, ‘oku kei tu‘u ta‘e ue‘ia, mo ne matu‘uaki ‘a e ngaahi peau lalahi ‘a e filí ‘oku ‘omi ‘e he ngaahi matangi taulōfu‘u ‘o e kākaá, ‘a ia kuo [fasi] pea ‘oku kei fasitanunu hono peau taá; ‘o pouaki atu ‘e he kovi lahi ange ‘a e fili ‘o e mā‘oni‘oní?”²²

Ko ha konga ‘o ‘ene lotu ‘i hono fakatapui ‘o e Temipale Ketilaní, ‘a ia na‘e hiki ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 109:72–76, na‘e pehē ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Manatu‘i ‘a ho Siasí kotoa, ‘e ‘Eiki, fakataha mo honau ngaahi fāmilí kotoa, mo honau ngaahi fāmili ofi kotoa pē, mo honau kau mahaki mo e faingata‘a‘ia kotoa pē, fakataha mo e masiva mo e angamalū kotoa pē ‘o e māmaní; koe‘uhí ke hoko ‘a e pule‘anga kuó ke fokotu‘u ta‘e kau ai ha nimá, ko ha fu‘u mo‘unga lahi pea fakafonu ‘a e māmaní kotoa pē; koe‘uhí ke ha‘u ‘a ho siasí mei he feitu‘u maomaonganoa ‘o e fakapo‘ulí pea ulo atu ‘o faka‘ofo‘ofa ‘o hangē ko e māhiná pea ‘asinisini ‘o hangē ko e la‘aá pea fakailifia ‘o hangē ko ha kau tau ‘oku to‘o ‘a e ngaahi fuká; pea teuteu‘i ia ‘o hangē ko ha ta‘ahine ta‘ane ki he ‘aho ko ia te ke tatala ai ‘a e pūloú mei he ngaahi langí pea pule ke tafe hifo ‘a e ngaahi mo‘ungá ‘i ho ‘aó, pea hakeaki‘i ‘a e ngaahi tele‘á, pea fakatokalelei‘i ‘a e ngaahi potu tokakoví; koe‘uhí ke fakafonu ho nāunaú ‘a e māmaní; koe‘uhí ‘o ka ifi‘i ‘a e talupité ki he kakai pekiá, ke to‘o hake ‘a kimautolu ki he ‘aó ke fakafetaulaki ai ki ho‘o ‘afió, koe‘uhí ke mau ‘i he ‘Eikí ‘o ta‘engata; koe‘uhí ke ma‘a ‘a homau ngaahi kofú, koe‘uhí ke fakakofu‘i ‘aki ‘a kimautolu ‘a e ngaahi pulupulu ‘o e mā‘oni‘oní, mo e ngaahi va‘a paame ‘i homau nimá, pea mo e ngaahi kalauni ‘o e nāunau ‘i homau ‘ulú, pea utu ‘a e fiefia ta‘engata ki he‘emau ngaahi mamahi kotoa pē.”²³

‘Oku tau takitaha ma‘u ‘a e fatongia ke fakamālohia ‘a e Siasí mo fakahoko hotau tufakanga ki hono langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

“Ko e ngāue ‘a e ‘Otuá ‘oku taha pē, ‘a ia ‘oku tokanga tatau ki ai ‘a e Kāingalotú; ko e kau mēmipa kitautolu ‘o e sino pē ‘e taha, pea ‘oku ma‘u kotoa ‘a e laumālie tatau, mo papitaiso ‘i he papitaiso pē taha mo ma‘u ‘a e ‘amanaki nāunau‘ia tatau. ‘Oku hoko hono paotoloaki ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá mo hono langa ‘o Saioné ko e fatongia ‘oku faitatau ai e tokotaha kotoa pē. Ko hono faikehekehé pē, he ‘oku ui ‘a e toko taha ke ne fakahoko ‘a e fatongia ‘e taha, pea mo e taha kehe ki he fatongia ‘e taha; ‘ka ‘o ka faingata‘a‘ia ha taha, ‘oku faingata‘a‘ia ‘a e mēmipa kotoa mo ia, pea kapau ‘oku fakahīkihiki‘i ha mēmipa ‘oku fiefia kotoa ‘a e toenga ‘o e kāingalotú mo ia, pea he ‘ikai ke lava ‘a e matá ke pehē ki he telingá, ‘oku ‘ikai te ke ‘aonga kiate au, pe ko e ‘ulú ki he va‘é, ‘oku ‘ikai te ke ‘aonga kiate au;’ ‘oku totonu ke fakangata ‘a e loto kehekehé, taki taha tokanga pē ki he‘ene me‘á, mo e palani fakafo‘ituituí ‘i he ngāue fakatahá, ‘i he lelei fakalūkufuá [vakai, 1 Kolinitō 12:21, 26].”²⁴

“Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, faitotonu, faivelenga, fekumi fakamātoato ki he tui na‘e mu‘aki foaki ki he Kāingalotú [vakai, Sute 1:3]; tuku ke ‘ilo‘i ‘e he tangata, mo e fefine pea mo e fānau kotoa pē hono mahu‘inga ‘o e ngāué, pea ngāue ‘o hangē ‘e makatu‘unga ‘a e ikuná ‘i he‘ene ngāue fakafo‘ituitui pē ‘a‘aná; tuku ke ongo‘i ‘e he taha kotoa ‘oku tokanga ki ai, pea nau toki fakakaukau ‘oku nau mo‘ui ‘i ha kuonga, ‘a ia ko ha me‘a na‘á ne ue‘i ai ‘a e loto ‘o e ngaahi tu‘i, mo e kau Palōfita, pea mo e kau tangata mā‘oni‘oni ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lauiafe ki mu‘á—pea ‘omi ‘e he fakakaukau ko iá ‘a e ngaahi ongo mālie tahá, mo e ngaahi hiva ‘o e hākeaki‘i mā‘olunga tahá, mo fakatupu ke nau lea ‘i ha ngaahi lea kehekehe ‘o fakatatau mo ia kuo tohi ‘i he Folofolá; pea faifai pea te tau kalanga, ‘i he lea fakalaumālié—

“ ‘Kuo toe ‘omi ‘e he ‘Eikí ‘a Saione,

Kuo huhu‘i ‘e he ‘Eikí ‘a hono kakai ko ‘Isilelí’ [T&F 84:99.]”²⁵

Hangē ko e manatu ‘a Uilifooti Utalafí, na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e fakamatala ko ‘ení ki he kau mēmipa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá na‘e mavahe ke ngāue fakafaifekau ki Pilitānia Lahi ‘i he 1839: “Tatau ai pē pe ko e hā ‘e ala hoko mai kiate kimoutolú, mou fakamālohia ‘a homou umá ‘o tali ia, pea mou poupou‘i mo malu‘i ma‘u pē ‘a e ngaahi ngāue ‘a e Siasí mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”²⁶

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Fakakaukau loto pe na‘e mei fēfē kapau na‘á te kau ‘i he fakataha lakanga fakataula‘eiki ‘oku fakamatala‘i he peesi 156–57. ‘Okú ke pehē na‘á ke mei ongo‘i fēfē kapau na‘á ke fanongo ki he kikite ‘a Siosefa Sāmita ‘e ‘i ai e ‘aho ‘e fakafonu ‘e he Siasí ‘a māmani? ‘I ho‘o fakakaukau atu he taimí ni ki he kikite ko iá, ko e hā ha‘o fakakaukau pe ko ha‘o ongo‘i ki ai?
Toe vakai ki he peesi 157–58, mo fakatokanga‘i ‘a e ngaahi ngāue na‘e fai ‘i hono fokotu‘u ‘o e Siasí pea mo e ‘uluaki konifelenisi lahí. Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita, “Ko e fa‘ahinga fakafōtunga pehení na‘e fakataumu‘a ia ke ne ue‘i hotau lotó ‘aki ha fiefia ‘oku ta‘e malava ke fakamatala‘i, pea mo fakafonu ‘aki kitautolu ha ongo‘i mālu‘ia mo ‘apasia ki he [‘Otuá]” (peesi 158). Ko e fē ha taimi ne ke ma‘u ai ‘a e ngaahi ongo na‘e fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmitá?
Toe vakai ki he ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo e Siasí ‘i he kuonga ‘o Sīsuú pea ‘i he taimi ‘o e Tohi ‘a Molomoná (peesi 159–40). ‘Oku muimui fēfē ‘a e Siasí he ‘ahó ni ki he sīpinga tatau mo iá?
‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku tau fie ma‘u ai ‘a e kau taki ‘oku nau pule‘i ‘a e Siasi fakaemāmani lahí ni? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 160–62). Ko e hā ha founga kuo tāpuekina ai koe tu‘unga ‘i he tokoni ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ngaahi Kōlomu ‘o e Kau Fitungofulú mo e Kau Pīsopeliki Pulé?
Ko e hā ha‘o fakakaukau mo ha ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o lau ‘a e ngaahi kikite ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo e iku‘anga ‘o e Siasí? (Vakai, peesi 162–64.) Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ‘o kau ai ki he ngāué ni? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai, peesi 164–66.)
Na‘e ako‘i mai ‘e Siosefa Sāmita, “Tuku ke ‘ilo‘i ‘e he tangata, fefine mo e fānau kotoa pē ‘a hono mahu‘inga ‘o e ngāué, pea ke ne ngāue ‘o hangē ‘oku fakafalala pē ‘a e lavame‘á kiate ia toko taha pē” (peesi 164–66). Fakakaukau ki ha ngaahi founga tukupau ‘e lava ke ke faka‘aonga‘i ai ‘a e na‘ina‘i ko ‘ení ‘i ho‘o mo‘uí.
Ka ‘eke atu ‘e ha taha pe ko e hā ‘okú ke hoko ai ko e mēmipa ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko e hā ha‘o tali?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Taniela 2:31–45; Mōsaia 18:17–29; T&F 20:1–4; 65:1–6; 115:4–5

printing press — ‘I he konga ki mui ‘o e fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1829, na‘e fakataha mai ai ‘a Siosefa Sāmita, Māteni Hālisi mo ha ni‘ihi toko si‘i kehe ki he fale pākí ke nau vakai ki he peesi ne ‘asi ai e hingoa ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia ko e fuofua peesi ‘o e tohí ke pākí.

organization of Church — Na‘e fokotu‘u totonu ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, ‘i he ‘api ‘o Pita Uitemā ko e Lahí ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioke. ‘Oku fokotu‘utu‘u ‘a e Siasí he ngaahi ‘aho kimui ní, ‘i he founga tatau pē mo e Siasi he kuonga ‘o e Fakamo‘uí, ‘o ‘i ai hono kau “‘aposetolo, kau palōfita, kau faifekau, kau akonaki, kau ‘evangeliō mo e ngaahi lakanga pehē.”

Sunday School — “‘Oku hoko hono paotoloaki ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá mo hono langa ‘o Saioné ko e fatongia ‘oku faitatau ai e tokotaha kotoa pē. Ko hono faikehekehé pē, he ‘oku ui ‘a e toko taha ke ne fakahoko ‘a e fatongia ‘e taha, pea mo e taha kehe ki he fatongia ‘e taha.”