Ko Hono Fokotu‘u ‘o e Ngāue ‘o Saioné

“Ko hono langa hake ‘o Saioné ko ha ngāue ia ‘oku mahu‘inga‘ia ai ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga kotoa pē; ko ha kaveinga ia na‘e fakamatala‘i fiefia makehe ‘e he kau palōfitá, kau taula‘eikí mo e ha‘a tu‘í.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he konga ki mu‘a ‘o Sune ‘o e 1831, hili pē ia ha ngaahi uike mei he kakato ‘o e fakataha mai mei Niu ‘Ioke ki ‘Ōhaioó, ne fakataha ai ‘a e Kāingalotú ‘i Ketilani ki ha konifelenisi ‘a e Siasí. ‘I he ‘aho 7 ‘o Suné, ko e ‘aho pē ia hono hoko mei he ‘osi ‘a e konifelenisí, ne ma‘u ai ‘e Siosefa Sāmita ha fakahā na‘á ne fakatafoki ‘a e fakakaukau ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ki Saione: “[Ko e] konifelenisi ka hoko maí … ‘e fai ‘i Mīsuli, ‘i he fonua te u fakatapui ma‘a hoku kakaí” (T&F 52:2).

Na‘e mahu‘inga‘ia lahi fau ‘a e Kāingalotú ‘i hono fokotu‘u ‘o Saioné—ko ha kolo mā‘oni‘oni, ko ha hūfanga‘anga malu ki he kakai mā‘oni‘oni ‘oku hola mei he angahala ‘o māmaní. Ke teuteu‘i ‘a e Kāingalotú, ko ia na‘e toutou fale‘i ai kinautolu ‘e he ‘Eikí ke nau “feinga ke ‘omai mo fokotu‘u ‘a e ngāue ‘o Saioné” (T&F 6:6; 11:6; 12:6; vakai foki, 14:6). ‘Oku ‘amanaki ‘eni ke mavahe vave atu e kau taki ‘o e Siasí ke fakapapau‘i ‘a e tu‘unga ‘o Saioné. ‘I he ‘aho 19 ‘o Suné, na‘e kamata ‘e Siosefa Sāmita, Sitenei Likitoni, pea mo ha ni‘ihi ‘a e fononga lalo ki he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli, ‘i ha kilomita ‘e 1,448 ‘o kolosi atu he vaitafé, fononga saliote, pea fononga lalo ‘i ha ngaahi kilomita lahi. Na‘e faingata‘a mo fakaongosia ‘a e fonongá, ka na‘e ongo‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tokanga mo e malu‘i ‘a e ‘Eikí: “Neongo ‘a e ngaahi faihala mo e ngaahi angahala ‘o e kuongá, pea mo e ngaahi laumālie ‘uli na‘e fakahā kiate kimautolu ‘i he‘emau tui ki he Tohi ‘a Molomoná, ‘i ha ngaahi feitu‘u lahi mo ha kakai kehekehe, ka na‘e kei hokohoko atu pē hono tokanga‘i mo malu‘i pea mo ‘ofa‘i kimautolu ‘e he ‘Eikí mei he ‘aho ki he ‘aho; pea na‘a mau ‘ai ia ko ha‘amau tu‘utu‘uni ‘i ha taimi pē ‘e ma‘u ai ha faingamālie, ke mau lau ha vahe ‘i he Tohi Tapú, mo lotu; pea hanga ‘e he lotu ‘i he ngaahi taimi ko ‘ení ‘o ‘omi ha fakanonga lahi.”¹

‘I he konga ki loto ‘o Siulaí, ne tū‘uta ai ‘a e Palōfitá ‘i he fakahihifo ‘o Mīsulí, ko ha feitu‘u faka‘ofo‘ofa ‘o e tafungofunga mohuku ma‘ui‘ui, fonu ‘i he matala‘i‘akaú. Na‘e tali mai ‘i heni ‘a ‘ene kole tāuma‘u ke ‘ilo ‘a e tu‘u‘anga totonu ‘o Saioné, ‘o fakahā ai ‘e he ‘Eikí “ko e potu ‘oku uí ni ko Tau‘atāiná ko e potu ia ‘i loto mālié; pea ‘oku tu‘u ha potu ki he temipalé ‘i he feitu‘u fakahihifó, ‘i ha konga kelekele ‘a ia ‘oku ‘ikai ke mama‘o mei he fale fakamaau‘angá” (T&F 57:3) pea ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi potu kelekele ‘oku totonu ke fakatau mai. ‘I he ‘aho 2 ‘o ‘Aokosí, ne fakataha ai ‘a Siosefa Sāmita mo ha ni‘ihi kehe ke kamata hono langa ‘o Saioné. Na‘e hiki ai ‘e he Palōfitá ‘o pehē: “Na‘á ku tokoni ki he kolo ‘o e Siasí ‘i Kolesivilí ke fakatoka ‘a e ‘uluaki kupu‘i ‘akaú, ke langa ha fale, ko e fakava‘e ia ‘o Saione ‘i he kolo ko Koá, ‘oku kilomita ‘e hongofulu mā hiva ki he fakahihifo ‘o Tau‘atāiná. Na‘e fua atu ‘a e kupu‘i ‘akaú ‘e ha kau tangata ‘e toko hongofulu mā ua ‘o fakatoka, ko hano fakamanatua ‘o e fa‘ahinga ‘e hongofulu mā ua ‘o ‘Isilelí. ‘I he taimi tatau pē, na‘e lotua mo fakatapui ‘a e fonua ko Saioné ‘e ‘Eletā Sitenei Likitoni ‘i ha lotu, ki hono tānaki mai ki ai ‘o e Kāingalotú. Ko ha taimi fiefia ‘eni kiate kinautolu na‘e ‘i aí, ‘o ma‘u ha fakalika ki he kaha‘ú, ‘a ia ko ha taimi ‘oku te‘eki fofola mai ke fiemālie ai ‘a e kakai angatonú.”² ‘I he ‘aho hono hokó, ne fakatapui ai ‘e he Palōfitá ‘a e tu‘u‘anga ‘o e temipalé.

Na‘e kau ‘a e Kāingalotu mei Kolesivili ‘i Niu ‘Ioké ‘i he fuofua kāingalotu ‘o e Siasí ke nofo‘i ‘a Mīsuli. Na‘a nau fakahoko ‘a e fononga faingata‘á ni mei Niu ‘Ioke ki Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, ka na‘a nau nofo pē ‘i ‘Ōhaiō ‘i ha vaha‘ataimi nounou ki mu‘a pea toe fekau‘i kinautolu ke nau fononga ki Mīsuli. Na‘e fononga ‘a Poli Naiti, ko ha mēmipa ‘o e kolo Kolesivilí, ki he fonua ko Saioné, pea si‘i mālōlō ‘i ha ‘osi pē ha uike ‘e taha mei ai. Neongo na‘e si‘i hōloa ‘ene mo‘uí, ka na‘e loto lahi pē ke kei hoko atu. Na‘e hiki ‘e he‘ene tamasi‘í ‘o pehē: “Na‘e si‘i mate fakalongolongo pē ‘i he‘ene mohé ‘o fiefia ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e ongoongoleleí mo fakahīkihiki‘i ‘a e ‘Otuá ‘i he‘ene mo‘ui ke mamata ‘i he fonua ko Saioné. … Na‘e ‘i he me‘afaka‘eiki ‘o ‘eku fine‘eikí ‘a Siosefa Sāmita ‘o ne lea kiate kimautolu ‘i ha founga lelei mo fakanonga.”³ Neongo na‘e foki vave pē ‘a e Palōfitá ki Ketilani ‘o hoko atu hono taki ‘o e Siasí ‘o a‘u ki he 1838, ka na‘e hoko atu pē ha Kāingalotu tokolahi ‘i he hiki ki Mīsulí.

Na‘e ngāue faivelenga ‘a e Kāingalotú ke langa hake ‘a Saione, ka ‘i he konga ki mui ‘o e 1833, kuo kapusi kinautolu mei honau ngaahi ‘api ‘i he Vahefonua Siakisoní ‘i ha fakatanga fakamamahi, ‘o li‘aki ai ‘enau faka‘ānaua ki hono langa ‘o Saioné pea mo hono langa ‘o ha temipale ‘i aí. Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e ngaahi tu‘unga ki hono huhu‘i ‘o Saione ‘i he fonua ko iá ‘oku te‘eki ai fakahoko pea ko hono fokotu‘u ‘o Saioné kuo pau ke “tatali ‘o fuofuoloa si‘i” (T&F 105:9).

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e fili ‘e he ‘Eikí ‘a e Vahefonua Siakisoní, ‘i Mīsuli, ke hoko ko e fonua ko Saioné—ko ha feitu‘u ‘e tānaki ki ai ‘a e Kāingalotu he kuonga ‘o Siosefa Sāmitá pea ‘e iku langa ai ‘a e kolo mā‘oni‘oni ko Saioné.

“Na‘á ku ma‘u ha fekau ‘i ha mata me‘a-hā-mai fakalangi, ‘i Sune [1831], ke u fononga ki he ngaahi kau‘āfonua fakahihifo ‘o e Siteiti ko Mīsulí, ‘o faka‘ilonga‘i ai ‘a e feitu‘u tonu ‘e hoko ko e lotolotonga ‘e kamata hono tānaki fakataha mai ki ai ‘o kinautolu kuo nau tali ‘a e kakato ‘o e Ongoongolelei ta‘engatá. Na‘á ku fakahoko ‘a e fonongá mo ha ni‘ihi pau ‘o hoku ngaahi tokouá, ‘o fakatatau mo ia, pea ‘i he hili ha‘amau fononga lōloa mo ongosia fau, ‘o tofanga ‘i ha ngaahi me‘a fakamamahi mo ha ngaahi faingata‘a lahi, ne mau tū‘uta ki he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli, pea hili ha‘amau mamata takai ‘i he fonuá, mo feinga faivelenga ki he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá, na‘á Ne fakahā mai Ia kiate au mo hono toengá, mo fakamahino ‘a e feitu‘u totonu kuó Ne fili ke kamata ai ‘a e ngāue ‘o e tānakí, pea mo hono langa hake ‘o e ‘kolo mā‘oni‘oni,‘ ‘a ia ‘e ui ko Saioné—Ko Saione, koe‘uhí ko ha potu ‘o e mā‘oni-‘oni, pea ko kinautolu te nau langa aí kuo pau ke nau hū ki he ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí, mo nau tui kotoa ki he tokāteline pē taha, ‘a ia ko e tokāteline ‘a hotau ‘Eiki mo hotau Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí. ‘‘E hiki hake ‘a e le‘o ‘o ho kau tangata le‘ó; pea ‘e fakataha honau le‘ó ‘o nau hiva: he te nau mamata ko e mata ki he mata, ‘o ka toe ‘omi ‘e he [‘Eikí] ‘a Saione’ [‘Īsaia 52:8].”⁴

‘I he ‘uluaki konga ‘o e ta‘u 1830 tupú, na‘e feinga ai ‘a e Kāingalotú ke fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o Saioné ‘i he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli, ‘o hangē ko hono fekau ‘e he ‘Eikí, ka na‘e ‘ikai ke nau lava ‘o fai ia koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke nau mateuteu fakalaumālie. Na‘e lea‘aki ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e me‘a ko ‘ení fekau‘aki mo e taimi ‘e fokotu‘u ai ‘a Saioné: “ ‘Oku ‘ikai ke u lava ‘o ma‘u ‘i ha fa‘ahinga fetu‘utaki mai ‘a e Laumālié kiate au, kuo mole mei Saione hono faingamālie ki ha kalauni fakasilesitialé, koe‘uhí he na‘e tuku ‘e he ‘Eikí ke fakamamahi‘i, kae tuku kehe mahalo ha ni‘ihi fakafo‘ituitui, ne nau ‘a‘eva ‘i he talangata‘a, mo si‘aki ‘a e fuakava fo‘oú; ‘e fakahaa‘i kotoa ‘a e fa‘ahinga peheé ‘e he‘enau ngaahi ngāué ‘i hono taimi totonu. Na‘á ku fa‘a fakakaukau ma‘u pē ‘e hoko ha ngaahi me‘a fakamamahi ki Saione, ‘o makatu‘unga ‘i he me‘a na‘á ku lava ‘o ‘ilo ‘i he ngaahi fekau na‘e foaki mai kiate aú. Ka ‘oku ou fie fakamanatu atu kiate kimoutolu hano kupu ‘a ia ‘oku pehē ai, ‘e hoko mai ‘a e ngaahi tāpuakí ‘i he hili ‘a e ngaahi faingata‘a lahi [vakai,T&F 58:4]. ‘I he me‘á ni, pea mo ha ngaahi me‘a kehe pē foki, fakataha mo ia na‘á ku toki ma‘u ki mui ní, ‘oku ou ‘ilo ai kuo pau ke huhu‘i ‘a Saione ‘i he taimi totonu ‘a e ‘Eikí; ka ko hono lahi ‘o e ngaahi ‘aho ‘o hono fakama‘á, hono ngaahi mamahí, pea mo hono ngaahi faingata‘á, ‘oku kei fūfuu‘i ia ‘e he ‘Eikí ke ‘oua te u ‘ilo ki ai; pea ko e taimi ‘oku ou fehu‘i ai fekau‘aki mo e kaveingá ni, ko e le‘o ‘eni ‘o e ‘Eikí: Longo pē, pea ‘ilo ko au [‘a e] ‘Otuá! Pea ‘ilonga ia te ne li‘aki ‘ene mo‘uí ‘i he‘eku ngāué, koe‘uhí ko hoku hingoá, te ne toe ma‘u ia. … Fakatauange ki he ‘Otuá, neongo ‘a [hotau] ngaahi fakamamahi lahí mo hotau ngaahi faingata‘a‘iá, he ‘ikai ha me‘a te ne fakamāvae ‘a kitautolu mei he ‘ofa ‘a Kalaisí [vakai, Loma 8:35–39].”⁵

‘Oku tau langa hake ‘a e ngāue ‘o Saioné ‘aki ‘etau hoko ko ha kakai loto-ma‘a mo ngāue faivelenga ‘i he loto-taha mo e fakakaukau taha

“ ‘Oku hoko hono langa ‘o Saioné ko ha ngāue ‘oku mahu‘inga-‘ia ai ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga kotoa pē; ko ha taumu‘a kuo fakamatala‘i ‘e he kau palōfitá, kau taula‘eikí mo e ha‘a tu‘í ‘i ha fiefia makehe; na‘a nau sioloto mai ‘i he fiefia ki he ‘aho ‘oku tau mo‘ui aí; pea ‘i hono fakalotomāfana‘i ‘e he nofo ‘amanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ‘a e ngaahi kikite ki hotau kuongá; ka ne nau pekia ‘o ‘ikai mamata ki ai; ko e kakai ‘ofeina kitautolu na‘e fili ‘e he ‘Otuá ke tau fakahoko ‘a e nāunau‘ia ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní; ‘oku tuku ai kiate kitautolu ke tau mamata, kau pea mo tokoni ‘i hono teka‘i atu ‘a e nāunau ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.”⁶

“Ka ai ha potu ‘oku fakataha ai ‘a e Kāingalotú ko Saione ia, ‘a ia ‘e langa ai ‘e he tangata mā‘oni‘oni kotoa pē ha potu ‘oku malú ma‘a ‘ene fānaú.”⁷

“ ‘E ‘i ai ha Siteiki [‘o Saione] ‘i ha ngaahi feitu‘u kehekehe ki hono tānaki ‘o e Kāingalotú. … ‘E tāpuekina ai ho‘omou fānaú, pea ‘e lava ke tāpuekina mo kimoutolu ‘i he lotolotonga ‘o homou ngaahi kaungāme‘á. ‘Oku ‘i he kupenga ‘o e Ongoongoleleí ‘a e fa‘ahinga ika kotoa pē.

“… ‘Oku totonu ke hoko hono langa hake ‘o Saioné ko ‘etau kaveinga ma‘ongo‘onga tahá ia. … ‘E vavé ni ha hoko mai ha kuonga, he ‘ikai toe ma‘u ai ‘e ha taha ha melino ka ‘i Saione pē mo hono ngaahi siteikí.”⁸

“Fekau‘aki mo hono langa ‘o Saioné, kuo pau ke fai ‘aki ia e fakahinohino ‘a Sihová, pea mo e ngaahi fakahā ‘o e langí.”⁹

“Kapau he ‘ikai fufulu ‘e Saione ia ke ma‘a, koe‘uhí ke lava ‘o tali ia ‘i he me‘a kotoa pē ‘i Hono ‘aó, te Ne kumi ‘e Ia ha kakai kehe; he kuo pau ke hoko atu ‘a ‘Ene ngāué kae ‘oua kuo tānaki fakataha ‘a ‘Isileli, pea ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke fanongo ki Hono le‘ó, kuo pau ke nau ‘amanaki ke ongo‘i Hono houhaú. Tuku mu‘a ke u lea atu kiate kimoutolu, feinga ke mou fufulu ke ma‘a ‘a kimoutolu, pea pehē foki ki he kakai kotoa ‘oku nofo ‘i Saioné, telia na‘a faka‘au ‘o kakaha ‘a e houhau ‘a e ‘Eikí. Fakatomala, fakatomala, he ko e le‘o ia ‘o e ‘Otuá ki Saioné; pea neongo ‘ene hā ngali kehé, ka ‘oku mo‘oni, ‘e vilitaki ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he kumi ‘uhingá kae ‘oua kuo fakae‘a kotoa ‘enau angahalá, pea ‘ikai toe lava ‘o huhu‘i ‘enau ngaahi angafaí, pea ko e me‘a ‘oku fakamahu‘inga‘i ‘e honau ngaahi lotó ‘e fakae‘a ia ke ‘ilo ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku ou pehē ai kiate kimoutolu (pea ko ia ‘oku ou lea‘aki kiate kimoutolú ‘oku ou lea‘aki ia ki he tokotaha kotoa pē,) fakafanongo ki he le‘o fakatokanga ‘o e ‘Otuá, telia na‘a hinga ‘a Saione, pea ‘oku fakapapau ‘a e ‘Eikí ‘i He‘ene houhaú he ‘ikai hū ‘a e kakai ‘oku nofo ‘i Saioné ki Hono mālōlō‘angá.”¹⁰

“He ‘ikai ke lava ‘o fakamā‘oni‘oni‘i pe huhu‘i ‘a Saione kapau ‘e fakanainai‘i ai pē ‘a e ngaahi ngāue ta‘e mā‘oni‘oní ‘i he Siasí.”¹¹

“Tuku ke ngāue ‘a e tokotaha kotoa pē ‘o teuteu ia ki he ngoue vainé, ‘o tuku ha ki‘i taimi ke fakafiemālie‘i ‘a kinautolu ‘oku tangí; ke faito‘o ‘a e loto kuo kafó; ke fakafoki mai ‘a ia ‘oku fakaholomuí; ke fakafoki mai ‘a e ‘āuheé; ke toe fakaafe‘i mai ki he pule‘angá ‘a e fa‘ahinga na‘e tu‘usi atú, ‘aki hano fakaloto‘i kinautolu ke nau ngāue ‘i he‘ene kei ‘ahó, ‘o fakahoko ‘a e mā‘oni‘oní, ‘i he loto pē taha mo e fakakaukau pē taha, ‘o teuteu ke tokoni ‘i hono huhu‘i ‘o Saioné, ‘a e fonua lelei ko ia ‘o e tala‘ofá, ‘a ia ‘e tāpuekina ai ‘a e loto fie ngāué mo e talangofuá. …

“[‘Oku tau] lotua ki he‘etau Tamai fakalangí, te mou fa‘a lotu, mātu‘aki loto fakatōkilalo, pea mo mātu‘aki ‘ofa; ‘o ngāue faivelenga, ‘i he fakalaumālié mo e fakatu‘asinó ki hono huhu‘i ‘o Saioné, koe‘uhí ke foki mai ‘a e kakai loto-ma‘á mo e ngaahi hiva ‘o e fiefia ta‘engatá ke langa hake hono ngaahi potu lalá, mo fakafetaulaki ki he ‘Eikí ‘i He‘ene hā‘ele mai ‘i Hono nāunaú [vakai, T&F 101:18].”¹²

Ko Saioné, ‘a e Selusalema Fo‘oú, ‘e langa ia ‘i he konitinēniti ko ‘Ameliká.

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:10: “ ‘Oku mau tui ki hono tānaki fakataha mo‘oni ‘o ‘Isilelí pea ki hono fakafoki mai ‘o e Fa‘ahinga ‘e Hongofulú; pea ko Saione (ko e Selusalema Fo‘oú) ‘e langa ia ‘i he konitinēniti ‘o Ameliká.”¹³

“Ko e kolo ko ia ko Saione ‘oku lea ki ai ‘a Tēvita ‘i he Saame teau mā uá, ‘e langa ia ‘i he fonua ko ‘Ameliká, ‘Pea ‘e foki mai ‘a e kakai kuo huhu‘i ‘e [he ‘Eikí], ‘o ha‘u ki Saione mo e ngaahi hiva mo e fiefia ta‘engata ‘i honau ‘ulú‘ [‘Īsaia 35:10]; pea ‘e toki fakatau‘atāina‘i kinautolu mei he fakamamahi lahi te ne ‘ufi‘ufi ‘a e fonuá. Ka ‘e fakatau‘atāina‘i ‘a Siuta ‘i Selusalema. [Vakai, Sioeli 2:32; ‘Īsaia 26:20–21; Selemaia 31:12; Saame 1:5; ‘Isikeli 34:11–13.] Ko e ngaahi fakamo‘oni ‘eni ‘e tuku atu ‘e he Tauhi Sipi Leleí ki He‘ene fanga sipí, mo tataki kinautolu ki tu‘a mei he ngaahi pule‘anga kotoa pē na‘e fakamovetevete kinautolu ki ai ‘i he ‘aho ‘ao‘aofia mo fakapo‘ulí, pea ‘omi kinautolu ki Saione, pea ki Selusalema.”¹⁴

“Te u kamata ‘aki ha‘aku to‘o mei he kikite ‘a ‘Īnoké, fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho faka‘osí: ‘Pea te u fekau hifo ‘a e mā‘oni‘oní mei he langí; pea te u ‘ohake ‘a e mo‘oní mei he kelekelé, ke fakamo‘oni‘i ‘a hoku ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupú; ‘a ‘ene toetu‘u mei he pekiá [‘oku mahino kiate au ‘a e toetu‘u ko ‘ení ko e sino matengofuá]; ‘io, pea mo e toetu‘u foki ‘a e kakai kotoa pē; pea te u ‘ai ke tafi‘i ‘a māmani ‘e he mā‘oni‘oní mo e mo‘oní, ‘o hangē ka fai ia ‘aki [ha] lōmakí, ke tānaki fakataha mai ‘a hoku kakai filí mei he vahe ‘e fā ‘o e māmaní, ki ha potu ‘a ia te u teuteu, ko ha Kolo Mā‘oni‘oni, koe‘uhí ke nono‘o ‘e hoku kakaí ‘a honau kongalotó, pea ‘amanaki atu ki he taimi ‘o ‘eku ha‘ú, koe‘uhí ‘e ‘i ai ‘a hoku nofo‘angá pea ‘e ui ia ko Saione, ko e Selusalema Fo‘ou‘ [Mōsese 7:62].

“ ‘Oku mahino ‘eni kiate au ‘i he kupu‘i leá ni, ‘e … tafi‘i ‘e he mā‘oni‘oní mo e mo‘oní ‘a māmani ‘o hangē ha lōmakí. Pea ‘oku ou fehu‘i ai heni, ‘e anga fēfē hano tafi‘i ‘e he mā‘oni‘oní mo e mo‘oní ‘a māmani ‘o hangē ha lōmakí? Te u tali atu. ‘E kaungā ngāue ‘a e kakaí mo e kau ‘āngeló ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘ongá ni, pea kuo pau ke teuteu‘i ‘a Saione, ‘a ia ko e Selusalema fo‘oú, ma‘á e kakai fili ‘e tānaki fakataha mei he ngaahi tuliki ‘e fā ‘o māmaní, pea fokotu‘u mo ha kolo mā‘oni‘oni, koe‘uhí he ‘e ‘iate kinautolu ‘a e tāpanekale ‘o e ‘Eikí. …

“… ‘Pea vakai te u fokotu‘u ma‘u ‘a e kakaí ni ‘i he fonuá ni, ke fakahoko ai ‘a e fuakava ‘a ia na‘á ku fakahoko mo ho‘omou tamai ko Sēkopé, pea ‘e hoko ia ko ha Selusalema Fo‘ou.‘ [3 Nīfai 20:22.] ‘Oku tau ‘ilo heni mei he Tohi ‘a Molomoná ‘a e konitinēniti pau pea mo e feitu‘u fonua ‘e tu‘u ai ‘a e Selusalema Fo‘oú, pea kuo pau ke ‘alu hake ia ‘o fakatatau mo e me‘a-hā-mai kia Sione ‘i he motu ko Patimosí.

“ ‘E fie lea heni ha ni‘ihi ‘o pehē, ko e Selusalema Fo‘ou ‘oku fai ki ai ‘a e laú, ko e Selusalema ia na‘e langa ‘e he kakai Siú ‘i he konitinēniti fakahahaké. Ka te mou fakatokanga‘i ‘i he Fakahā 21:2, na‘e ‘i ai ha Selusalema Fo‘ou na‘e ‘alu hifo mei he ‘Otua ‘o e langí, kuo teuteu‘i ‘o hangē ha fefine mali ki hano husepānití; pea hili ‘ení, na‘e ‘ave ‘a e Toko Taha Ma‘u Fakahaá ‘i he Laumālié, ki ha mo‘unga lahi mo mā‘olunga, ‘o ne mamata ki he kolo lahi mo mā‘oni‘oni na‘e ‘alu hifo mei he langí mei he ‘Otuá. ‘Oku fai heni ha lau ki ha kolo ‘e ua. Koe‘uhí he ‘ikai ke lava ‘o hiki ‘a e me‘a kotoa pē ‘i ha kihi‘i me‘a ‘o hangē ha tohí, te u fakamatala fakanounou atu pē, ‘oku ‘i ai ha Selusalema Fo‘ou ‘e langa ‘i he konitinēnití ni, pea mo ha Selusalema ‘e toe langa ‘i he konitinēniti ‘i he hahaké [vakai, ‘Eta 13:1–12]. ‘Vakai, na‘e mamata ‘a ‘Eta ki he ngaahi ‘aho ‘o Kalaisí, pea na‘á ne lea foki ‘o kau ki he fale ‘o ‘Isilelí, pea mo e Selusalema ‘a ia ‘e ha‘u mei ai ‘a Līhaí; hili hono faka‘auhá, ‘e toe langa hake ia ko e kolo mā‘oni‘oni ki he ‘Eikí, ko ia, ‘e ‘ikai ke lava ‘o hoko ia ko ha Selusalema Fo‘ou, he kuo tu‘u ia ‘i he kuonga mu‘á.‘ [‘Eta 13:4–5.]”¹⁵

“Na‘e ‘osi lea ‘a e kau Palōfitá ‘o fekau‘aki mo Saione ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí: ki he founga ‘e ‘omi ai kiate ia ‘a e nāunau ‘o Lepanoní; ‘a e ‘akau ko e feá, mo e ‘akau ko e painí, fakataha mo e pōkesí, ke teuteu ‘aki ‘a e potu ‘o Hono faletapú, ke Ne lava ‘o ngaohi ‘a e potu ki Hono tu‘unga va‘é ke nāunau‘iá [vakai, ‘Īsaia 60:13]. Te ne fetongi ‘a e palasá ‘aki ‘a e koula; pea ko e ukame‘á, te Ne ‘omi ‘a e silivá; pea ki he ‘akaú, ko e palasa; pea ko e maká, ko e ukamea [vakai, ‘Īsaia 60:17]; pea ko e potu ‘e fai ai ‘a e kātoanga ‘o e ngaahi me‘a momoná [vakai, ‘Īsaia 25:6]; ‘io, ko e taimi ‘e ‘omi ai ‘a e koloa ‘a e ‘Eikí ke tau fakakaukau‘i ma‘á e lelei ‘a Hono kakaí, ‘e puli atu ‘a e fiepoto ‘a e tangatá pea mo e ngaahi me‘a muna ‘a e māmaní, pea te tau kalanga, ‘Mei Saione, ko e fungani ‘o e matamatalelei haohaoá, kuo ulo ‘a e ‘Otuá.’ [Saame 50:2.]”¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Fakatokanga‘i ‘i he vahe ko ‘ení ‘a e founga hono faka‘aonga‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e fo‘i lea Saioné ki ha ngaahi feitu‘u pau pea ki he kakai ‘o e ‘Eikí. Ko e hā ha founga ‘oku tokoni ai e founga faka‘aonga‘i ko ‘eni ‘o e fo‘i leá, ke mahino ‘a hono ‘uhinga ‘o e langa hake ‘o Saioné? (‘I ho‘o fakakaukau‘i pe alea‘i ‘a e fehu‘i ko ‘ení, fakakaukau ke ke lau ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:21.)
‘I he palakalafi ‘uluaki ‘o e peesi 212, ‘oku fakamatala‘i ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a ‘ene loto ke ‘ilo ‘a e taimi ‘e fokotu‘u ai ‘a e kolo ko Saioné ‘i he Vahefonua Siakisoní‘ i Mīsulí. Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he tali ‘a e ‘Eikí ki he ngaahi lotu ‘a Siosefa Sāmitá?
Lau ‘a e ‘uluaki palakalafi kakato ‘i he peesi 213, pea tuhu‘i ange ha ngaahi feitu‘u ne tānaki fakataha ai ‘a e Kāingalotú. Te tau langa fēfe ‘a Saione ‘i he ngaahi potu ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi hono ua mo hono tolu ‘i he peesi 213, pea fakakaukau‘i ‘a e founga ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi siteiki ‘i he Siasí ko ha malu‘anga mo ha nonga‘angá. Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe ‘i ho‘o tānaki fakataha mai mo e kāingalotu kehe ‘o homou siteikí?
‘Oku kaunga fēfē ki homou ‘apí e fale‘i ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e langa ‘o Saioné?
Na‘e ako‘i ‘e he Palōfita ko Siosefá kuo pau ke tau ma‘a fakafo‘ituitui, he ko ha konga ia ‘o ‘etau feinga ke langa hake ‘a Saione. Ko e hā ha founga te tau lava ai ‘o muimui ki he fale‘i ko ‘ení? (Ki ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 212–15.) ‘Okú ke pehē ko e hā kuo pau ai ke haohaoa ‘a e kakaí fakafo‘ituitui ki mu‘a pea toki huhu‘i ‘a Saioné?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi kikite ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo e ongo kolo mā‘oni‘oní (peesi 215–17). Ko e hā te tau fai ke fakahoko ‘aki e ngaahi kikite ko ‘ení?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Fakahā 21:1–27; T&F 45:65–71; 97:18–25; 103:1–7; Mōsese 7:16–21, 62–69