Vahe 16: Ko e Fakahaá mo e Palōfita Mo‘uí

Vahe 16

Ko e Fakahaá mo e Palōfita Mo‘uí

“Ko e tu‘utu‘uni ma‘ongo‘onga ‘o e langí, [ko e] ‘ikai ke teitei fai noa ha me‘a he funga ‘o māmaní ta‘e fakahā hono fakapulipulí ki he‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e ma‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō ha ngaahi fakahā lahi, ‘o mahu‘inga lahi ‘a e vaha‘ataimi ko ‘ení ‘i hono fokotu‘u ‘o e tokāteline mo e founga pule‘i ‘o e Siasí. ‘I he taimi na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá e ngaahi fakahaá ni, na‘á ne ‘i he lotolotonga ma‘u pē ‘o ha kau taki kehe ‘o e Siasí, ‘o ‘i ai ha taha ke ne hiki ‘ene ngaahi leá ‘i he‘ene ma‘u kinautolu mei he ‘Eikí. Na‘e fa‘a hoko mai ‘a e ngaahi fakahaá kiate ia, ko e tali ki ha‘ane lotu. Na‘e ‘i ai ‘a Pa‘ale P. Palati, ‘a ia na‘e hoko ki mui ko e mēmipa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘i hono ma‘u ‘e he Palōfitá ‘a e fakahā kuo hoko he taimí ni ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava vahe 50. Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Palati ‘o pehē:

“Hili ‘emau kau fakataha ‘i ha lotu ‘i he loki fai‘anga liliu tohí, na‘á ne fakalau mai leva ‘i homau ‘aó ‘a e fakahā ko ‘ení. Na‘e pu‘aki māmālie ‘a e fo‘i sētesi kotoa pē mo mātu‘aki mahino, ‘o ki‘i mālōlō ‘i he ngata‘anga ‘o e fo‘i sētesi takitaha, ‘o lōloa fe‘unga ke lava ‘o hiki ‘i he founga tohinima lōloá, ‘e ha tokotaha faitohi anga maheni. … Na‘e ‘ikai ke toe ‘i ai ha nenu, pe toe fakamanatu, pe toe lau tu‘o ua, kae lava ke hokohoko lelei ‘a e kaveingá.”¹

Neongo na‘e ‘i ai ha ngaahi fakahā ‘e ni‘ihi na‘e hiki tohinima pē ki hano faka‘aonga‘i fakafo‘ituitui, ka na‘e ‘ikai angamaheni ‘aki ke ma‘u ia ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘e ‘ilo ‘e Siosefa Sāmita na‘e mahu‘inga pehē fau ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá, kuo pau leva ke malu‘i fakalelei mo ‘oatu ia ki māmani. ‘I Nōvema ‘o e 1831, na‘e pehē ai ‘e he Pālōfitá mo e toenga ‘o e kau taki ‘o e Siasí ‘i ha konifelenisi makehe ‘i Hailame ‘i ‘Ōhaiō, ke pulusi ha ngaahi fakahā kuo ‘osi filifili, ‘a ia na‘e ‘osi ma‘u ‘e he Palōfitá ‘o a‘u mai ki he taimi ko iá. ‘I he hili hono fai ‘o e tu‘utu‘uni ko ‘ení, ne ma‘u ‘e he Palōfitá ha fetu‘utaki fakalangi ‘oku ui ‘e he ‘Eikí ko e “talamu‘aki ki he tohi ‘o ‘eku ngaahi fekaú” (T&F 1:6). Ko e fakahaá ni, ‘a ia ‘oku hoko he taimí ni ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava vahe 1, ‘okú ne fakafōtunga mai hono tali ‘e he ‘Eikí ke pulusi ‘a e ngaahi fakahaá mo fakamatala‘i ‘a ‘Ene taumu‘a ki hono foaki mai kinautolú. Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí, “Fakatotolo ‘i he ngaahi fekau ko ‘ení, he ‘oku mo‘oni mo totonu ia, pea ko e ngaahi kikite mo e ngaahi tala‘ofa ‘oku ‘i aí ‘e fakamo‘oni‘i hono kotoa” (T&F 1:37). Hili e fanongo ‘a e Palōfitá ki hono toe lau mai kiate ia ‘a e fakahaá ‘i he ‘aho hono ua ‘o e konifelenisí, na‘á ne “tu‘u leva ‘o fakamatala ‘a e ngaahi ongo na‘á ne ma‘ú pea mo ‘ene hounga‘iá” ‘i hono fakahā mai ko ‘eni kuo tali ‘e he ‘Eikí.²

‘I he ‘osi ‘a e konifelenisí, na‘e fakamatala leva ‘e he Palōfitá ‘o pehē, “na‘e femo‘uekina hoku taimí ‘i hono toe vakai‘i ‘a e ngaahi fekaú mo kau ‘i he konifelenisí ‘i ha meimei uike ‘e ua; ne mau fakahoko ai ha ngaahi konifelenisi makehe ‘e fā mei he ‘aho ‘uluakí ki he ‘aho hongofulu mā ua ‘o Nōvemá. ‘I he kuo hilí, … na‘e hikinima ai ‘a e konifelenisí ‘oku nau lau ‘oku mahu‘inga ‘a e ngaahi fakahaá … tatau mo e koloa ‘o māmaní kotoa.” Na‘e toe pehē foki ‘e he konifelenisí ko e ngaahi fakahaá ko e “fakava‘e ia ‘o e Siasí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni, mo ha me‘a ‘aonga ki māmani, ‘o fakahā ai ko e ngaahi kī ki he ngaahi me‘a lilo ‘o e pule‘anga ‘o hotau Fakamo‘uí kuo toe tuku mai ia ki he tangatá; pea ko e ngaahi koloa mahu‘inga ‘o ‘itānití ‘oku ala ma‘u ia ‘e kinautolu ‘oku loto fiemālie ke mo‘ui‘aki ‘a e fo‘i lea kotoa pē ‘oku ha‘u mei he fofonga ‘o e ‘Otuá.”³

Na‘e ‘ave kia Uiliami W. Felipisi ‘i Mīsuli ‘a e tatau ‘o e ngaahi fakahaá ne hiki tohinimá, ke pulusi ke hoko ko e Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú. Na‘e kamata leva ‘a Misa Felipisi, ‘a ia na‘e fekau ‘e he ‘Eikí ke ‘alu ki Mīsuli ‘o hoko ko e tokotaha fai paaki ma‘á e Siasí (vakai, T&F 57:11), ke ne fokotu‘utu‘u ‘a e taipe ‘o e tohí. Neongo ia, ‘i he ‘aho 20 ‘o Siulai 1833, na‘e faka‘auha ai ‘e ha kau fakatanga ‘a e fai‘anga pākí mo ha konga lahi ‘o e ngaahi la‘i tohi ne ‘osi pākí. Na‘e ‘i ai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi lau‘i peesi ne te‘eki māú na‘e fakahaofi ‘e ha kāingalotu ‘o e Siasí ‘o fokotu‘utu‘u fakafo‘ituitui, ka na‘e ‘ikai ke toe pulusi fakalelei. ‘I he 1835, na‘e toe pulusi ai ‘i Ketilani ‘a e ngaahi fakahā na‘e fakataumu‘a ki he Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú, fakataha mo ha ngaahi fakahā lahi kehe, ‘o hoko ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ‘I he ngaahi fakahā makehe ko ia na‘e tānaki atu talu mei he 1835, ‘oku hoko leva ‘a e tohí ni ko ha fakamo‘oni ‘oku kei folofola ‘a e ‘Otuá he ‘ahó ni ‘o fakafou mai ‘i He‘ene palōfita mo‘uí, ‘a ia ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ki hono tāpuekina mo fakahinohino Hono Siasí.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Kuo tataki ma‘u pē ‘e he ‘Otuá Hono kakaí mo Hono Siasí ‘o fakafou ‘i he fakahā.

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:9: “ ‘Oku mau tui ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá, mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘okú Ne fakahā mai ‘i he taimi ní, pea ‘oku mau tui te Ne kei fakahā mai ‘amui ha ngaahi me‘a lalahi mo mahu‘inga ‘o kau ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”⁴

“He ‘ikai ke tau teitei lava ke ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá pea mo e langí, ka ‘i he fakahaá pē. Te tau lava pē ke fakangalingali fakalaumālie mo fakahaa‘i ‘etau fakakaukau ki ‘itānití kotoa; ka ‘oku ‘ikai ko ha mafai ia.”⁵

“ ‘Oku laka ange ‘a e tokāteline ‘o e fakahaá ‘i he tokāteline ‘o e ‘ikai ha fakahaá; he ‘oku laka hake hono mahu‘inga ‘o ha fo‘i mo‘oni ‘e taha ‘oku fakahā mei he langí ‘i hono kotoa ‘o e ngaahi fakakaukau fakamāmani ‘oku ma‘ú.”⁶

“He ‘ikai ke lava ‘o hoko ‘a e fakamo‘uí ta‘e ‘i ai ha fakahā; ko e koto kulanoa ki ha taha ke ne ngāue ta‘e kau ai ia. …He ‘ikai ke lava ha taha ‘o hoko ko ha faifekau ‘a Sīsū Kalaisi kae ‘oua kuó ne ma‘u ha fakamo‘oni kia Sīsū; pea ko e laumālie ‘eni ‘o e kikité [vakai, Fakahā 19:10]. Ko e fē pē ha taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e fakamo‘uí, ‘oku fakahoko ‘aki ia ‘a e fakamo‘oni. ‘Oku fakamo‘oni ‘a e kakai ‘o e kuonga lolotongá ki ha hēvani mo heli, ka ‘oku te‘eki ai ke nau mamata ‘i ha taha ‘o kinaua; pea te u pehē ai ‘oku ‘ikai ha taha te ne ‘ilo ‘a e ngaahi me‘á ni ‘o ta‘e kau ai ‘a e fakahaá.”⁷

“ ‘Oku pehē ‘e Sīsū ‘i He‘ene ngaahi akonakí, ‘Te u langa hoku Siasí ‘i he maká ni, pea ‘e ‘ikai lava‘i ia ‘e he ngaahi matapā ‘o hētesí.‘ [Mātiu 16:18.] ‘A e maka hā? Ko e fakahaá.”⁸

“Na‘e fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he fakahā fakahangatonu, ‘o hangē ko e founga maheni ‘i he Siasi mo‘oni ‘o e ‘Otuá, ‘o fakatatau mo e Folofolá (‘Āmosi 3:7, mo e Ngāue 1:2); pea tu‘unga ‘i he finangalo mo e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá, kuó u hoko ai ko ha me‘angāue ‘i Hono to‘ukupú, ke paotoloaki ‘a e ngāue ‘o Saioné.”⁹

Na‘e me‘a ‘a e Palōfitá ‘i ha konifelenisi ‘a e Siasí ‘i ‘Epeleli ‘o e 1834: “Na‘e lau ‘e Palesiteni Siosefa Sāmita ko e Si‘í ‘a e vahe hono ua ‘o e kikite ‘a Sioelí, pea lotu, pea toki lea ki he fakataha‘anga ‘o e konifelenisí ‘o peheni: … “Oku fokotu‘u kitautolu ‘o kehe ‘aupito mei ha toe fa‘ahinga kakai kuo mo‘ui ‘i he māmaní; ko hono olá, ‘oku ‘ikai lava ai ‘o fe‘unga ‘a e ngaahi fakahā ki mu‘á mo hotau ngaahi tūkungá; na‘e fai kinautolu ki ha kakai kehe na‘e ‘i mu‘a ‘iate kitautolu; ka ‘i he ngaahi ‘aho faka-‘osí, ‘e ui ‘e he ‘Otuá ha toenga ke fakatau‘atāina‘i, pea ‘e pehē ‘i Selusalema mo Saione [vakai, Sioeli 2:32]. Kapau he ‘ikai toe fai mai ‘e he ‘Otuá ha fakahā, te tau ma‘u ‘i fē ‘a Saione mo e toenga hako ko ‘ení? …’

“Na‘e toki fai leva ‘e he Palesitení ha fakamatala ki hono ma‘u pea mo hono liliu ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ki hono fakahā mai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o ‘Ēloné, ki hono fokotu‘u ‘o e Siasí ‘i he 1830, ki he fakahā ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘olungá, pea mo hono lilingi mai ‘o e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he Siasí, peá ne pehē: ‘To‘o ‘a e Tohi ‘a Molomoná mo e Fakahaá, pea ‘e ‘i fē ‘a ‘etau tui fakalotú? ‘E hala‘atā ha me‘a ke tau ma‘u.’ ”¹⁰

‘Oku fokotu‘u ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí ke ne ma‘u ‘a e fakahā mei he ‘Otuá ma‘á e Siasí; ‘e lava ‘a e tokotaha fakafo‘ituituí ke ne ma‘u ha fakahā ki honau takitaha fatongia.

“Na‘e fuofua … fokotu‘u ‘e Sīsū ha kau ‘Aposetolo, hoko ai mo e kau palōfita, ki he ngāue fakafaifekaú pea mo hono fakahaohaoa‘i ‘o e kāingalotú, mo e ni‘ihi peheé; … ko e tu‘utu‘uni mā‘olunga ‘o e langí [‘eni] he ‘ikai fai ha me‘a ‘e taha ‘i māmani ta‘e fakahā hono fakapulipulí ki he‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá, ‘o tatau mo e lau ‘a ‘Āmosi 3:7.”¹¹

Na‘e hiki ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘i Sepitema ‘o e 1830 mei Hāmoni ‘i Penisilivēnia ki Feieti ‘i Niu ‘Ioke. ‘I he‘ena a‘u atú, ne na ‘ilo na‘e ‘i ai si‘a Kāingalotu na‘e kākaa‘i ‘e ha ngaahi fakahā loi: “Ko e me‘a na‘e fakafiemālie lahi tahá, … he na‘e vave ‘ema fakatokanga‘i na‘e toka tata‘o ‘a Sētane ke kākā, mo kumi ‘a kinautolu ke ne faka‘auhá. Na‘e ma‘u ‘e Misa Hailame Peisi ha fo‘i maka, ‘a ia na‘á ne ma‘u ai ha fa‘ahinga ‘fakahā‘ fekau‘aki mo hono langa hake ‘o Saioné, ki he founga ‘o e Siasí, mo e alā me‘a pehē, pea na‘e kehe ‘aupito kotoa ‘eni mei he founga ‘o e fale ‘o e ‘Otuá, ‘o hangē ko ia ‘oku fakamatala‘i ‘i he Fuakava Fo‘oú, pea pehē mo ia ‘oku ‘i he‘etau ngaahi fakahā ki mui ní. Koe‘uhí na‘e ‘osi palani ke fai ha konifelenisi ‘i he ‘aho 26 ‘o Sepitemá, na‘á ku fakakaukau ai ‘oku fakapotopoto ke ‘oua na‘a toe fai ha me‘a ka u talanoa pē mo e kau takí fekau‘aki mo e me‘á ni, kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e konifelenisí. Neongo ia, ko e taimi na‘á ku ‘ilo ai ‘oku tokolahi ha ni‘ihi ‘oku nau tui ki ha konga lahi ‘o e ngaahi me‘a na‘e ‘omi ‘e he fo‘i maka ko ‘ení, ‘o tautautefito ki he fāmili Uitemaá mo e fāmili ‘o ‘Ōliva Kautelé, ne mau pehē ai ‘oku lelei taha pē ke fai ha fehu‘i ki he ‘Eikí fekau‘aki mo e me‘a mātu‘aki mahu‘ingá ni; pea ki mu‘a ke fakahoko ‘a e konifelenisí, ko e me‘a ‘eni ne mau ma‘ú:

“Fakahā kia ‘Ōliva Kautele, na‘e fai ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioke ‘i Sepitema ‘o e 1830.

“ ‘… Kae vakai, ko e mo‘oni, ko e mo‘oni, ‘oku ou pehē kiate koe, ‘e ‘ikai ke fili ha taha ke ne ma‘u ‘a e ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā ‘i he Siasi ko ‘ení, tuku kehe pē ‘a ‘eku tamaio‘eiki ko Siosefa Sāmita ko e Si‘í, he ‘okú ne ma‘u ia ‘o hangē ko Mōsesé. Pea kuo pau ke ke talangofua ki he ngaahi me‘a te u ‘oatu kiate iá. …

“ ‘Pea ‘oua na‘á ke fekau‘i ia ‘a ia ‘oku ‘ulu kiate koé, pea ‘oku ‘ulu ki he Siasí; he kuó u foaki kiate ia ‘a e ngaahi kī ‘o e ngaahi me‘a liló pea mo e ngaahi fakahā kuo fakama‘ú, kae ‘oua ke u fili ha tokotaha kehe kiate kinautolu ke fetongi ia. …

“ ‘Pea ko e tahá, ke ke ‘ave ‘a ho tokoua, ko Hailame Peisí, pea ke ke fakahā kiate ia ‘o ka mo ka toko ua pē, ‘oku ‘ikai ke tupu meiate au ‘a e ngaahi me‘a kuó ne tohi mei he maka ná, pea ‘oku kākaa‘i ia ‘e Sētane; he vakai, kuo ‘ikai ke tu‘utu‘uni ‘a e ngaahi me‘á ni kiate ia, pea ‘e ‘ikai foki ke tu‘utu‘uni ha me‘a ki ha ni‘ihi ‘o e siasi ko ‘ení ‘a ia ‘oku fepaki mo e ngaahi fuakava ‘o e siasí.

“ ‘He kuo pau ke fai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘o maau, pea ‘i he felototaha‘aki ‘i he siasí, ‘i he lotu ‘o e tui.‘ [T&F 28:2–3, 6–7, 11–13.] …

“Na‘e faifai pea fakahoko ‘emau konifelenisí. Na‘e alea‘i ai ‘a e me‘a fekau‘aki mo e fo‘i maka na‘e fai ki ai ‘a e lau ‘i ‘olungá, pea hili ha fakatotolo lahi ki ai, na‘e si‘aki leva ‘e Misa Peisi, pea pehē ki he Siasí fakakātoa na‘e ‘i aí, ‘a e fo‘i maka na‘e fai ki ai ‘a e laú, fakataha mo e ngaahi me‘a kotoa pē fekau‘aki mo iá, ‘o mau fiefia mo fiemālie lahi ai.”¹²

“ ‘Oku pule‘i ‘e he Kau Palesitení pe Kau Palesitenisī [‘Uluakí] ‘a e Siasí; pea ko e ngaahi fakahā ‘o e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he Siasí, ‘e fou mai ia ‘i he Kau Palesitenisií. Ko e founga ‘eni ‘a e langí, pea mo e mālohi mo e faingamālie ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki [‘o Melekisētekí]. ‘Oku toe hoko foki ko ha faingamālie ‘o ha ‘ōfisa pē ‘i he Siasí ni ke ne ma‘u ha fakahā, kae fekau-‘aki pē mo hono uiui‘i pea mo hono fatongia ‘i he Siasí.”¹³

“He ‘ikai ke tau pehē ‘oku tau ha‘isia ke ma‘u ha fa‘ahinga fakahā mei ha tangata pe fefine na‘e ‘ikai fokotu‘u totonu mo fakanofo ki he mafai ko iá, mo ne ma‘u ha fakamo‘oni fekau‘aki mo ia.

“… ‘Oku fepaki mo e founga fakapotopoto ‘a e ‘Otuá ke ma‘u ‘e ha mēmipa ‘o e Siasí pe ko ha toe taha, ha fakahinohino ma‘anautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mafaí, ‘a ē ‘oku mā‘olunga ange ‘iate kinautolú; ko ia te mou vakai heni ‘oku ta‘e fe‘unga ke talangofua kiate kinautolu; ka ‘o kapau ‘oku ma‘u ‘e ha taha ha me‘a-hā-mai pe ko ha ‘a‘ahi mei ha talafekau fakalangi, kuo pau ke fakataumu‘a pē ia ke ‘aonga kiate ia mo fakahinohino‘i pē ia; he ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga, pule‘i pea mo e tokāteline ‘o e Siasí, ‘oku nofo ia ‘i he ngaahi kī ‘o e pule‘angá.”¹⁴

‘Oku fakahoko mai ‘e he Palesiteni ‘o e Siasí e folofola ‘a e ‘Otuá kiate kitautolu ma‘a hotau kuongá mo hotau to‘u tangatá.

Na‘e lipooti ‘e Hiipa C. Kimipolo ‘i he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e tokoni kia Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, ‘o pehē: “Na‘e tu‘o lahi ha fa‘a pehē mai ‘a Siosefa Sāmita kia Misa Pilikihami pea mo au, pea ki ha ni‘ihi kehe foki, ko e fakafofonga ia ‘o e ‘Otuá kiate kimautolu, ke ako‘i mo tataki kimautolu pea mo valoki‘i ‘a e ngaahi ngāue halá.”¹⁵

Na‘e lipooti ‘e Uilifooti Utalafi, ko e Palesiteni hono fā ‘o e Siasí, ‘o pehē: “Te u fakamatala fekau‘aki mo ha fakataha na‘á ku kau ki ai ‘i he kolo ko Ketilaní ‘i hoku ngaahi ‘ahó. Na‘e fai ha ngaahi lāulea ‘i he fakataha ko iá … fekau‘aki mo e kau ma‘u mafai mo‘uí pea mo e folofola ‘a e ‘Otuá kuo tohí. … Na‘e tu‘u ha tangata taki ‘i he Siasí ‘o lea fekau‘aki mo e kaveingá ni ‘o pehē: ‘Kuo mou ma‘u ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ‘i homou ‘aó ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá; kuo mou ma‘u ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá kuo tohí, pea ko kimoutolu ‘oku mou fai ha fakahaá, ‘oku totonu ke mou fai ‘a e fakahaá ‘o fakatatau mo e ngaahi tohi ko ‘ení, he ko ia kuo tohi ‘i he ngaahi tohi ko iá, ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau nofo taha he ngaahi tohi ko iá.’

“Ko ‘emau tukú pē, na‘e tafoki leva ‘a Siosefa kia Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē ange, ‘ ‘E Pilikihami, ‘oku ou loto ke ke tu‘u ‘o fakahā mai ho‘o fakakaukau fekau‘aki mo e ngaahi mafai kuo hikí pea mo e folofola mo‘ui ‘a e ‘Otuá.’ Na‘e tu‘u leva ‘a Misa Pilikihami, ‘o ne to‘o ‘a e Tohi Tapú, ‘o hilifaki; na‘á ne to‘o mo e Tohi ‘a Molomoná, ‘o hilifaki mo ia; peá ne to‘o mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘o hili ia ‘i mu‘a ‘iate ia, peá ne pehē: ‘Ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Otuá kuo tohi ma‘atautolu ‘o fekau‘aki mo e ngāue ‘a e ‘Otuá, talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní, ‘o meimei a‘u mai ki hotau kuongá.’ Na‘á ne pehē leva, ‘Ka ko ‘eni, ko e taimi ‘oku fakafehoanaki ai mo e kau ma‘u mafai mo‘uí, ‘oku ta‘e ‘aonga ‘a e ngaahi tohi ia ko ‘ení kiate au; ‘oku ‘ikai ke toe ‘omi fakahangatonu ‘e he ngaahi tohi ko iá he ‘ahó ni kiate kitautolu ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá, ‘o hangē ko ia ‘oku fakahoko ‘e he lea ‘a e kau Palōfitá pe ko ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní ‘i hotau kuongá ni pea mo hotau to‘u tangatá. ‘E sai ange kiate au ke u ma‘u ‘a e kau ma‘u mafai mo‘uí ‘i hono toenga ‘o e ngaahi me‘a kuo ‘osi hiki ‘i he ngaahi tohí.’ Ko e taumu‘a ia na‘á ne tulifua ki aí. Hili iá, na‘e pehē leva ‘e Siosefa ki he fakataha‘angá: ‘Na‘e toki fakahā atu ‘e Misa Pilikihami ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí, pea kuó ne fakahā atu ‘a e mo‘oní.’ ”¹⁶

Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi, ko e Palesiteni hono ua ‘o e Siasí: “Na‘e pehē ‘e he Palōfitá ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí kapau na‘e ma‘u ‘e he kakaí ‘a e ngaahi fakahā kuó ne ma‘ú mo fakahoko fakapotopoto ia, ‘o fakatatau mo ia ‘e tu‘utu‘uni mai ‘e he ‘Eikí, ne nau mei fakalaka ‘aki ha ngaahi ta‘u lahi ‘i he me‘a na‘a nau lava mo mahino kiate kinautolu ‘i he taimi ko iá.”¹⁷

‘Oku tau poupou‘i ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí mo e kau taki ‘o e Siasí ‘aki ‘etau lotua kinautolu mo talangofua ki he‘enau fale‘í.

Na‘e hiki ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi me‘a ko ‘eni ne hoko ‘i he fakatapui ‘o e Temipale Ketilaní ‘i he ‘aho 27 ‘o Māasi 1836: “Na‘á ku toki fakahoko leva ha lea nounou, ‘o kole ki he ngaahi kōlomú, mo e ha‘ofanga kotoa ‘o e Kāingalotú, ke nau tali ‘a e Kau Palesitenisī [‘Uluakí] ko e kau Palōfita mo e kau Tangata Kikite, mo poupou‘i kinautolu ‘aki ‘enau ngaahi lotú. Na‘a nau fuakava kotoa ke fai ia, ‘aki ha‘anau tu‘u ki ‘olunga.

“Na‘á ku toki lea leva ki he ngaahi kōlomú mo e fakataha‘anga ‘o e Kāingalotú ke nau tali ‘a e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Ua na‘e ‘i aí, ko e kau Palōfita, kau Tangata Kikite, mo e kau Tangata Ma‘u Fakahā, pea mo ha kau fakamo‘oni makehe ki he pule‘anga kotoa pē ‘i māmani, he ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá ke fakaava ia, pe ‘ai ke hoko ia ‘i honau lotolotongá, pea poupou‘i kinautolu ‘aki ‘enau ngaahi lotú, ‘a ia na‘a nau tali ia ‘aki ‘enau tu‘u ki ‘olunga.

“Na‘e hoko leva ai ‘eku kole ki he ngaahi kōlomú mo e fakataha‘anga ‘o e Kāingalotú ke nau tali ‘a e kau palesiteni ‘o e kau Fitungofulú … pea poupou‘i kinautolu ‘aki ‘enau ngaahi lotú, pea na‘a nau fai ia ‘aki ha‘anau tu‘u ki ‘olunga. … .

“Na‘e loto taha kotoa hono hikinima‘í ‘i he taimi ko iá, peá u kikite leva ki he taha kotoa, kapau te nau poupou‘i ‘a e kau tangatá ni ‘i honau ngaahi tu‘ungá taki taha, … ‘e tāpuekina kinautolu ‘e he ‘Eikí; ‘io, ‘i he huafa ‘o Kalaisí, ‘e ‘anautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí.”¹⁸

“Pea hangē ko kinautolu na‘a nau puke ki ‘olunga ‘a e nima ‘o Mōsesé [vakai, ‘Ekesōtosi 17:8–13], tau hiki pehē hake ‘a e nima ‘o kinautolu ‘oku fokotu‘u ke nau tataki ‘a e ngaahi ngāue ‘o e Pule‘angá, koe‘uhí ke fakamālohia kinautolu, mo nau malava ke fakahoko ‘enau ngaahi palani ma‘ongo‘ongá, pea mo hoko ko e me‘angāue ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí.”¹⁹

“Ko ‘eni, ko e fai ko ia ‘e he kakaí ha ngaahi me‘a koe‘uhí pē he ‘oku fekau‘i kinautolu ke nau fai iá, ka ‘oku nau lāunga he lolotonga kotoa ‘o e taimi ‘oku nau fakahoko ai kinautolú, ‘oku ‘ikai hano ‘aonga ‘e taha; na‘e mei sai ange kapau na‘e ‘ikai ke nau fakahoko ia ‘e kinautolu. ‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau tala ko e Kāingalotu kinautolu ka ‘oku nau mo‘ulaloa ke lāunga mo fakamaau ‘i he taimi ‘oku fai atu ai ha fale‘i ‘o fepaki mo e anga honau lotó, ‘o tatau ai pē pe ko kinautolu na‘e kole fale‘í; ‘oku toe kovi ange kapau na‘e fai ‘a e fale‘í ka na‘e ‘ikai ke nau kole, ‘o ‘ikai fenāpasi mo ‘enau fakakaukau ki he ngaahi me‘a ko iá; ka, ‘e ngaahi tokoua, ‘oku mau ‘amanaki ki ha me‘a ‘oku lelei ange mei ha konga ‘o kimoutolu; ‘oku mau tui ‘oku mou fie ma‘u fale‘i mei he taimi ki he taimi, pea te mou talangofua loto lelei ki ai, ‘i ha taimi pē te mou ma‘u ai ia mei he feitu‘u totonú.”²⁰

Na‘e lekooti ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e pehē ‘e [Siosefa Sāmita], kapau na‘e fokotu‘u ia ‘e he ‘Otuá, mo fili ia ke hoko ko ha me‘angāue ke taki ‘a e Siasí, ko e hā ‘oku ‘ikai tukuange ai ke ne taki ke ‘osí? Ko e hā ‘oku fakafaingata‘a‘ia‘i ai kapau ko ia na‘e fokotu‘u ke ne fakahoko ha me‘á? Ko hai ‘okú ne ‘ilo e fakakaukau ‘a e ‘Otuá? ‘Ikai ‘apē ‘okú Ne fakahā ‘a e ngaahi me‘á ‘o kehe mei he me‘a ‘oku tau ‘amanaki ki aí? Na‘e fakamatala ‘e he [Palōfitá] ‘okú ne ikuna ma‘u pē, neongo ‘oku fakamafasia‘i, mo fakafaingata‘a‘ia‘i hono halá, mo fakafepaki‘i ‘e he ngaahi me‘a kehekehe; ka neongo ‘a e ngaahi fakafepakí ni kotoa, ‘oku iku tonuhia ma‘u pē ‘i he ngata‘angá. …

“Na‘á ne valoki‘i kinautolu ‘oku nau anga‘aki hono tukuaki‘i e founga tokanga‘i ‘o e ngaahi me‘a ‘oku tokanga ki ai ‘a e Siasí, ‘o ne pehē na‘e ui ia ‘e he ‘Otuá ke taki ‘a e Siasí, pea te ne taki totonu ia; ka ko kinautolu ‘oku feinga ke kaunoá te nau mā ‘i he taimi ‘e fakahaa‘i ai ‘a e me‘a ‘oku nau feinga ki aí.”²¹

He ‘ikai fakalakalaka ‘a kinautolu ‘oku nau fakasītu‘a‘i ‘a e kau palōfita mo‘uí pea te nau ‘omi ai e fakamaau ‘a e ‘Otuá kiate kinautolu.

“Ko hono ‘ai mo‘oní, neongo ‘oku ha‘u ‘a e ‘ilo kotoa pē mei he ‘Otuá, ka ‘i he taimi na‘e fakahā mai ai ‘ení, na‘e ‘ikai ke tui ‘a e kakai kotoa pē ko ha fakahā ‘eni ‘i he taimi ko iá. …

“Ko ha tangata haohaoa ‘a Noa, ka na‘e ‘oange kiate ia ‘e he‘ene ‘iló pe fakahā ki he me‘a na‘e hoko ‘i he taimi ko iá ‘a e mālohi ke teuteu pea mo fakahaofi ia mo hono fāmilí mei he faka‘auha ‘o e lōmakí. Ko e ‘ilo pe fakahā ko ‘ení, … na‘e ‘ikai tui ki ai ‘a e kakai ‘o māmaní. Na‘a nau ‘ilo ko ‘Ātama ‘a e ‘uluaki tangatá, na‘e ngaohi ‘i he tatau ‘o e ‘Otuá; ko ha tangata lelei; pea na‘e ‘a‘eva ‘a ‘Īnoke mo e ‘Otuá ‘i ha ta‘u ‘e tolungeau onongofulu mā nima, pea na‘e liliu ia ‘o ‘ave ki he langí ‘o ‘ikai ke ne a‘usia ‘a e maté. Ka na‘e ‘ikai ke nau makātaki‘i ‘a e fakahā fo‘oú: ‘oku tau tui ki he ngaahi fakahā motu‘á koe‘uhí he na‘e tui ki ai ‘etau ngaahi tamaí, kae si‘aki ‘a e ngaahi fakahā fo‘oú. Pea na‘e tafi‘i atu kinautolu ‘e he lōmakí. … .

“Ko e tefito‘i mo‘oni tatau pē … na‘e fakahā ‘i he lotolotonga ‘o e kakai Siú ‘i he taimi na‘e hā‘ele mai ai ‘a e Fakamo‘uí ‘i he kakanó. Na‘a [nau] pōlepole ‘i he ngaahi fakahā motu‘á, teuteu‘i ‘a e ngaahi fonualoto ‘o e kau pekiá, foaki vahehongofulu ‘i he mini mo e ‘āneto, fakahoko ha ngaahi lotu lōloa ‘o fakangalingali, pea kolosi ‘i he tahí mo e fonuá ke fai ha ngaahi malanga, ka ‘i he taimi na‘e hoko fo‘ou mai ai ‘a e ngaahi fakahā fo‘oú mei he fofonga ‘o e taha ma‘ongo‘onga ko e KO AÚ, na‘e ‘ikai ke nau makātaki‘i ia—na‘e fu‘u tōtu‘a ia. Na‘á ne fakahaa‘i ‘a e fehālaaki ‘o e to‘u tangata ko iá, ‘o hangē ko kinautolu ‘i mu‘á, pea na‘a nau kalanga, ‘Ave ia; tutuki ia ki he ‘akau! …

“Na‘e toe faka‘aonga‘i pē ‘a e ngāue pea mo e lea tatau ‘i he taimi ne hoko mai ai ‘a e Tohi ‘a Molomoná ‘i he to‘u tangatá ni. Na‘e tāpuekina ‘a e fakahā motu‘á, ‘a e kau pēteliaké, kau pilikimí mo e kau ‘aposetolo fuoloá. ‘Oku tau tui kiate kinautolu, ka ‘oku ‘ikai ke tau lava ‘o fai ki he ngaahi me‘a fo‘oú.”²²

“ ‘Oku feto‘oaki ma‘u pē ‘e māmani ‘a e kau palōfita loí ko ha kau palōfita mo‘oni, pea ko kinautolu na‘e fekau‘i mei he ‘Otuá, ‘oku nau lau kinautolu ko ha kau palōfita loi, pea nau fakapoongi, tolomaka‘i, tautea‘i mo tukupōpula ai ‘a e kau palōfita mo‘oní, pea kuo pau ke toitoi ‘a e ni‘ihi ko ‘ení ‘‘i he ngaahi toafá mo e ngaahi mo‘ungá, pea ‘i he ngaahi ‘ana ‘o e kelekelé‘ [vakai, Hepelū 11:38], pea neongo ko e kakai faka‘apa‘apa‘i lahi taha kinautolu ‘o e māmaní, ‘oku nau tuli pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu mei he sosaietí ke nau hoko ko e kau ‘āuhē, ‘oku nau fakalāngilangi‘i mo poupou‘i ‘a e kakai ta‘e falala‘iá, ‘auheé, mālualoí, kākaá, pea mo e mā‘ulalo taha ‘i he kakaí.”²³

“ ‘Oku ‘ikai ha‘aku teitei fakakaukau ‘e hā‘ele mai ‘a Kalaisi ki māmani ‘o malanga‘i ha ngaahi me‘a fefeka pehē ‘o hangē ko ‘Ene malanga ki he kakai Siú, ka ‘oku fakasītu‘a‘i Ia ‘e he to‘u tangatá ni ‘i He‘ene lea fefeka peheé. … ‘E pehē ‘e ha tokolahi, ‘He ‘ikai ke u teitei li‘aki koe, ka te u tu‘u ma‘u pē ‘i ho tafa‘akí.‘ Ka ko e momeniti pē te ke ako‘i ange ai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘alilo ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku ‘i he langí pea ‘e fakahā mai ki he fānau ‘a e tangatá ‘i he taimi te nau mateuteu ai ki aí, ko kinautolu pē te nau mu‘omu‘a taha ‘i hono tolomaka‘i mo fakapoongi koé. Ko e tefito‘i mo‘oni tatau pē ‘eni na‘á ne tutuki ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, mo ne fakatupu ke fakapoongi ‘e he kakaí ‘a e kau palōfita ‘i he to‘u tangata ko ‘ení.

“ ‘Oku ‘i ai ha ngaahi me‘a lahi ‘oku [fakamisiteli] ki he fānau ‘a e tangatá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí: hangē ko ‘ení, ko hano fokotu‘u hake ‘e he ‘Otuá ‘a e maté; [‘oku ngalo ‘iate kinautolu] na‘e fūfuu‘i ha ngaahi me‘a ki mu‘a ‘i he te‘eki ai ke ‘ai ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o māmaní, pea kuo pau ke fakahā mai ki he fānau vale-valé ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.

“ ‘Oku tokolahi foki mo ha kakai tangata mo ha kakai fefine poto ‘i hotau lotolotongá ‘oku fu‘u poto ia ke ako‘i; ko ia, kuo pau ai ke nau mate pē ‘i he‘enau ta‘e ‘iló, pea te nau toki ‘ilo ‘i he toetu‘ú ‘a ‘enau fehālākí. ‘Oku tāpuni‘i ‘e ha tokolahi ‘a e matapā ‘o e langí ‘aki ‘enau pehē, ‘Oku ‘i ai pē ngata‘anga ‘o e fakahā ‘a e ‘Otuá peá ka fakalaka atu ai he ‘ikai ke u toe tui au. …

“Ko e taimi kotoa pē na‘e fekau‘i mai ai ‘e he ‘Otuá ha tangata mo e lakanga fakataula‘eikí peá ne kamata malanga‘aki ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí, ‘oku kapusi ia ki tu‘a ‘e hono ngaahi kaungāme‘á, he ‘oku nau mateuteu ke fakapoongi ia ‘o kapau te ne ako‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku nau pehē ‘oku halá; pea na‘e tutuki ‘a Kalaisi koe‘uhí ko e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení.”²⁴

“Mala‘ia, mala‘ia ka ko e tangata pe kau tangata ‘oku hiki hake honau nimá ke fakafepaki ki he ‘Otuá mo Hono kau fakamo‘oní ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí: he te nau mei kākaa‘i ai pē mo e kakai kuo filí!

“… Ko e taimi ‘oku fononga holo ai ha tangata ‘o kikite, mo fekau ‘a e kakaí ke nau talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú, ka ‘ikai pē ko ha palōfita mo‘oni ia, ko e palōfita loi. ‘Oku tu‘u hake ma‘u pē ha kau palōfita loi ke nau fakafepaki‘i ‘a e kau palōfita mo‘oní pea te nau kikite ‘o mātu‘aki ofi ‘aupito ki he mo‘oní, ‘o nau mei kākaa‘i ai ‘o a‘u ki he kakai kuo filí.”²⁵

“Ko hono nunu‘a hono fakasītu‘a‘i ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí pea mo e kau Palōfita kuo fekau‘i mai ‘e he ‘Otuá, kuo tō ai ‘a e tautea ‘a e ‘Otuá ki he kakaí, ngaahi koló, ngaahi pule‘angá, ‘i ha ngaahi kuonga kehekehe ‘o e māmaní, he ko e me‘a ia na‘e hoko ‘i he kolo ko Sōtoma mo Komolá, ‘a ia na‘e faka‘auha ‘i he‘enau fakasītu‘a‘i ‘a e kau Palōfitá.”²⁶

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uiliami P. Mēkinitaia ‘o pehē: “Na‘e kikite‘i ‘e [Siosefa Sāmita] ko kinautolu kotoa pē ‘oku nau fakama‘ama‘a‘i ‘a e ngaahi fakahā na‘e fakahoko maí, pea mo ia mo ‘ene ngaahi folofolá, he ‘ikai fuoloa kuo nau tangi mo tangilāulau, … ‘o pehē, Pehē ange mai! ne mau fakafanongo ki he ngaahi folofola ‘a e ‘Otuá pea mo e ngaahi fakahā na‘e fai maí.”²⁷

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘i he peesi 221–23, pea fakatokanga‘i ‘a e ongo ne ma‘u ‘e he kau fuofua kāingalotu ‘o e Siasí fekau‘aki mo e ngaahi fakahā na‘e fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmitá. Ko e hā ho‘o ongo‘i fekau‘aki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá?
Lau ‘a e palakalafi hono fā ‘i he peesi 223. ‘Okú ke pehē ko e hā he ‘ikai lava ai ke “ma‘u ‘a e fakamo‘uí ta‘e ‘i ai ha fakahaá”?
Toe vakai ki he peesi 224–26. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fa‘atuku ai ‘e he kakaí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ke kākaa‘i kinautolu, ‘o hangē ko ia he talanoa fekau‘aki mo Hailame Peisí? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke ‘oua na‘a kākaa‘i ai kitautolu ‘e ha kau palōfita kākā pe ‘e he ngaahi akonaki loí?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi fā, nima mo e ono he peesi 226. ‘Oku ‘aonga fēfē kiate kitautolu ‘a e toko taha pē ‘a e tangata te ne lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi fakahaá ki he Siasí fakakātoá? Ko e hā ha me‘a ne ke foua te ke lava ‘o fakamatala‘i, ‘a ia na‘e tataki ai koe ‘e he ‘Eikí ‘i hao ngaahi fatongia pau?
Lau ‘i he peesi 227–28, ‘a e tali na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita mo Pilikihami ‘Iongi ‘i he taimi ne pehē ai ‘e ha tangata ‘oku totonu ke tau fakangatangata pē ki he ngaahi fakahā kuo ‘osi hiki ‘i he folofolá. Ko e hā ‘e mole mei ho‘o mo‘uí kapau te ke ngata pē ‘i he ngaahi tohi folofola ‘e fā ‘o e Siasí, ‘o ‘ikai toe fanongo ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfita mo‘uí? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau muimui ai ki he laumālie ‘o e fale‘i ‘a Pilikihami ‘Iongí?
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke poupou‘i ai ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí mo e kau taki kehe ‘o e Siasí? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 228–30.) Ko e hā ‘a e fale‘i na‘e fai ‘e he Palesiteni ‘o e Siasí ‘i he konifelenisi lahi na‘e toki ‘osí? Ko e hā ha founga kuo tāpuekina ai koe ‘i ho‘o muimui ki he palōfitá mo e kau taki kehe ‘o e Siasí?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku fakasītu‘a‘i ai ‘e he kakaí ‘a e kau palōfita ‘a e ‘Otuá? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 230–33.) Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘e ala hoko ‘i he fili ke ‘oua ‘e muimui ‘i he fale‘i ‘anautolu kuo fili ‘e he ‘Eikí ke taki Hono Siasí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Lea Fakatātā 29:18; Sēkope 4:8; 3 Nīfai 28:34; Molomona 9:7–9; T&F 21:1–6

Joseph receiving revelation — “‘I he taimi na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá ‘a e ngaahi fakahaá, na‘á ne ‘i he lotolotonga ma‘u pē ‘o ha kau taki ‘o e Siasí, ‘o ‘i ai ha taha ke ne hiki ‘ene ngaahi leá ‘i he‘ene ma‘u kinautolu mei he ‘Eikí.”

Noah preaching — “Ko ha tangata haohaoa ‘a Noa, ka na‘e ‘ikai tui ‘a e kakai ‘o māmaní ki he‘ene ‘ilo pe fakahā na‘e fai kiate ia ‘o kau ki he me‘a ‘e hoko he māmaní.”