Nodra iVakavuvuli na Peresitedi ni Lotu
Wase 17: Na Yavu Cecere ni Veivakabulai

Wase 17

Na Yavu Cecere ni Veivakabulai

“Na yavu cecere ni veivakabulai sai koya e dua na itoko me sa balolo bibi ni noda vakanananu, ka me karoni ni sa dua vei ira na isolisoli taleitaki duadua kei lomalagi vei ira na kawatamata.”

Na Bula nei Josefa Simici

Ena Sepiteba 1831, eratou a toki yani o Parofita Josefa Simici kei na nona matavuvale ki na 30 na maile ena tokalauceva kei Kirtland ki Hiram e Ohio, ka ratou laki vakaitikotiko e kea me dua na yabaki ena nodrau vale o John kei Alice (e kilai talega ena yaca o Elsa) Johnson. Ena itikotiko oqo, e a laki cakacakataka sara kina vakalevu o Josefa Simici na Vakadewataki ni iVolatabu.

Na cakacaka bibi oqo, ka vakatoka na Parofita me sa dua na “tabana ni noqu veikacivi,”1 sa ivurevure bibi sara ki na noda kila vakavinaka na yavu ni veivakabulai. E a tekivutaka na Parofita na cakacaka oqo ena June 1830 ena nona a vakaroti koya na Turaga me tekivutaka e dua na vakadikevi lesu vakalou ni iVolatabu Makawa (King James Version). E sa kila makawa tu mai na Parofita ni iVolatabu Makawa e sega soti sara ni matata ena vuqa na veika bibi. Sa raica rawa o koya ni a cavuta o Moronai eso na tikini ivolatabu vua “ia e duidui toka vakalailai kei na [kedra ivolavolai] ena iVolatabu” (Josefa Simici—Ai Tukutuku 1:36). Ena nona a vakadewataka tiko na 1Nifai 13:23–29, a vulica rawa kina ni vuqa sara “na tikina macala vinaka sara ka talei” sa kau tani mai na iVolatabu, ka okati kina e “vuqa na veiyalayalati ni Turaga” (1 Nifai 13:26).

E muri a qai tukuna na Parofita: “Au vakabauta na iVolatabu ena kena wiliki ni sa mawe ni ligadra era a vola taumada. O ira na dauvakavakadewa lecaika, vunivola vakawelewele, se o ira na bete veidabui vakacakacaka ka ra vakayacora e vuqa sara na cala. … Raica mada na [Iperiu 6:1] na veicalati e tiko kina—’O koya oqo kevaka me da qai laiva nai ivakavuvuli ni ivunau kei Karisito ka da toro cake me da matua sara.’ Kevaka me dua e laiva na ivakavuvuli ni vunau kei Karisito, ena qai rawa vakacava me vakabulai ena ivakavuvuli? Oqo e veisaqasaqa. Au sega ni vakabauta na ka oqo. Au na cakava me vakaoqo—’O koya me da qai kakua ni laiva na ivakavuvuli kei Karisito, ka me da toro cake me da matua sara.’ ”2

Ena nona dusimaki mai vua na Yalotabu, e a volekata ni tolu na yabaki na nona vakacakulea tiko na iVolatabu, ka vakadodonutaka tiko kina e udolu na cala ena ivolatabu ka taqomaka na itukutuku a yali taumada. Na itukutuku sa vakalesui tale oqo e sa vakacilava yani e dua na rarama totoka sara ni vuqa na vunau era a sega tu ni vakamacalataki vakavinaka ena iVolatabu me vaka na kena sa tu oqo edaidai. Na vakadidike lesu vakalou oqo ni iVolatabu e sa kilai tu me iVakadewa ni iVolatabu mai vei Josefa Simici. E vica na drau na veitikina mai na iVakadewa nei Josefa Simici oqo era sa volai tu ena iVolatabu Makawa (King James Version) ni Yalododonu Edaidai.

Na ivakavakadewa ni iVolatabu nei Parofita e a tiki bibi ni nona vuli vakayalo kei na tavoci ni vakalesui mai ni dina vakosipeli. Ena nona sa dikeva lesu tiko na Veiyalayalati Makawa kei na Veiyalayalati Vou, sa dau ciqoma kina vakawasoma na ivakatakila ena vakamatatataka se vakarabailevutaka na veitikina vakaivolatabu. Ena sala oqo, a ciqoma kina na Parofita e vuqa na vunau mai vua na Turaga, ka okati kina na kena e tu ena Vunau kei na Veiyalayalati 74, 76, 77, 86, kei na 91, kei na veitikina lalai ena vuqa tale na iwase ena Vunau kei na Veiyalayalati.

Ni se qai tekivu vakadewataka kina na Parofita na iVolatabu ena June 1830, a vakatakila kina na Turaga vua e dua na itukutuku balavu mai na ivola i Mosese. Na itukutuku oqo sai koya na wase 1 ni ivola i Mosese ena Mataniciva Talei. Sa volai tiko kina na Nona raica na Kalou o Mosese ka veivosaki kaya … sa rui cecere sara na raivotu oqo ka sa vakatoka kina o Josefa Simici me sa “dua na kakana talei” ka dua na “ivakarau ni kaukauwa”.3 Ena raivotu oqo, a vakavulici Mosese kina na Kalou ena inaki bibi ni yavu cecere ni veivakabulai:

“A sa vosa vei Mosese na Turaga na Kalou, ka kaya: … Raica oqo na inaki kei na lagilagi ni noqu cakacaka—io me ra tucake tale mai na mate na tamata kecega ka rawata na bula tawamudu” (Mosese 1:37, 39).

Na vunau, cakacaka tabu vakalotu, kei na iyalayala e umanaki tu ena yavu ni veivakabulai era sa vakatakilaitaki mai ki vuravura edaidai mai vua na Parofita o Josefa Simici. Me vaka ga e dua sa kila vakavinaka tu na bibi ni ituvatuva oqo, e kaya kina na Parofita: “Na yavu cecere ni veivakabulai sai koya e dua na itoko me sa balolo vinaka ni noda vakanananu, ka me karoni ni sa dua vei ira na isolisoli taleitaki duadua ki lomalagi vei ira na kawatamata.”4

iVakavuvuli nei Josefa Simici

Ena bula mai na vuravura taumada, e a digitaki kina o Jisu Karisito me iVakabula, eda a qai digitaka kina meda ciqoma na yavu ni veivakabulai.

“Ena imatai ni ituvatuva mai lomalagi eda a tiko taucoko sara kina ka da raica ni sa digitaki kina na iVakabula ka sa lesi kina ka sa tauyavutaki na yavu ni veivakabulai, eda a qai tokona kina.”5

“Na Turaga e [sa] dua na bete tawamudu, ena ilesilesi i Melikiseteki, ka sa ilumuti ni Luve ni Kalou, ni se bera ni buli ko vuravura [raica Same 110:4].”6

“Na veivakabulai i Jisu Karisito sa baleti ira na tamata kecega, ni gadrevi me na vakadrukai kina na tevoro. … Era na sotava na rarawa me yacova ni ra sa talai rawarawa ga vua na Karisito.

“Na veisaqasaqa mai lomalagi o ya—ni a kaya o Jisu ni na so na tamata era na sega ni vakabulai rawa; a qai kaya kina na tevoro ni na rawa me na vakabulai ira taucoko sara, ka qai vakaraitaka na nona ituvatuva ki na matabose cecere, era a qai tokoni Jisu Karisito kina. E a qai valuta kina na Kalou na tevoro, a qai kau tani mai kina ki vuravura, vata kei ira era a tokoni koya.”7

Eda sa tamata tawamudu; sa rawa me da torocake ka vakalagilagi ni da na muria na lawa ni Kalou.

E a ciqoma o Parofita Josefa Simici na ivakatakila oqo mai vua na Turaga ena Me 1833, ka sa qai mai volai ena Vunau kei na Veiyalayalati 93:29: “Raica sa bula vata kei na Kalou na tamata mai na i vakatekivu. Ia na vuku se na rarama me kilai kina na ka dina, a sega ni buli se qai tubu koso ga; io e sega vakaidina ni vakakina.” Ena Epereli 1844, a vakatavulica kina na Parofita: “E tiko tale e dua na ulutaga meu na vakamacala kina, ka sa navuci me na bula vakalou kina na tamata. … sa ituvatuva vata kei na nodra tucaketale na mate, sa ikoya na, yalo— na vakasama ni dua na tamata—na yalo tawa mate rawa. Evei na vanua e lako mai kina? O ira kece na tamata sa vakavukui kei ira na daunikila ka vakalou era kaya ni a bulia na Kalou mai na ivakatekivu; ia e sega ni vakakina: na vakasama oqo ena vakatorosobutaka kina na tamata ena noqu rai. Au sega ni vakabauta na ivakavuvuli o ya; au kila vakavinaka cake. Mo ni rogoca, na iyalayala kei vuravura taucoko; ni sa tukuna vakakina vei au na Kalou; kevaka o sega ni vakabauti au, ena sega ni vakavatukanataki kina na dina oqo. …

“Au sa vakamacalataka tiko oqo na tawa mate rawa ni yalo ni tamata. Sa ka dina beka ni sa tawa mate na vuku ni tamata, ia ka sa qai tiko na kena itekitekivu? Na vuku ni yalo e sega na kena itekitekivu, ena sega talega ni na cava. Sa qai matata oqori. Na ka ena tekivu ena laki cava. E a sega mada ni dua na gauna me a sega na yalo. …

“… Niu raica na mama ena ligaqu kau sa vakatauvatataka ki na vakasama ni tamata—na kena e sega ni mate rawa, baleta ga ni a sega na kena itekitekivu. Vakacava beka ke o musuka rua; oqori sa dua kina na kena itekitekivu ka dua na kena icavacava; ia mo semati rau vata tale, ka sa yaco me cowiri tawamudu tikoga. Sa vakakina ki na yalo ni tamata. Me vaka ni sa bula tiko na Turaga, kevaka e a dua na kena itekitekivu, ena yaco me na laki vakaicavacava. O ira kece na tamata lecaika kei na vakavukui kei na tamata vuku mai na ivakatekivu ni veibuli, ka ra kaya ni a vakaitekitekivu na yalo ni tamata, me ra vakadinadinataka ni na laki vakaicavacava; kevaka me sa ka dina na ivakavuvuli o ya, sa na qai ka dina na ivakavuvuli ni tawa vuca rawa. Ia kevaka au dina, sa na rawa vei au meu na vakaraitaka raraba yani vakadoudou ki na veivanua kecega ni Kalou a sega ni rawa vua me bulia rawa mada ga na yalo ni tamata. Na Kalou mada ga ena sega ni rawa ni buli koya vakaikoya ga.

“Na vuku sa ka tawamudu ka sa bula voli ga ena dua na ivakavuvuli ni bula ga vakaikoya. Sai koya e dua na yalo mai na dua na gauna ki na dua tale na gauna ka sega ni dua na veibuli a vakayacori kina. Na veivakasama kei na yalo kece sara e a vakauta mai na Kalou ki na vuravura oqo era na rawa ni vakatorocaketaki.

“Na imatai ni ivakavuvuli ni tamata o ya ni sa bula vata tiko kei na Kalou. Na Kalou mada ga vakataki Koya, e a raica ni sa tu ena maliwa ni yalo kei na lagilagi, baleta ni sa vuku sara o Koya, ka raica kina me sa bulia na lawa me na rawa kina vei ira na tamata me ra rawata talega na ituvaki torocake vakataki Koya. Na noda veiwekani kei na Kalou sa na rawa kina vei keda me da na kila ka sara kina. Sa tu vua na kaukauwa me bulia na lawa eso me ra vakasalataki kina o ira era lecaika tiko, ka me rawa ni ra bula vakalou vakataki Koya, ka me ra na vakalagilagi vakaituvatuva, kei na kila ka kece o ya, na kaukauwa, lagilagi, kei na vuku, ka sa kena lalawa me ra na laki vakabulai rawa kina ena vuravura ni yalo.”8

“Eda sa kila tu ni Kalou sa bulia na tamata ena dua na vakasama me na rawa ni vakasalataki, kei na dua na vuku ena rawa me vakarabailevutaki ki na vakarorogo kei na veivakavukui ena rarama e vakarautaki ki na rarama mai lomalagi ki na vakasama ni tamata; kei na gauna sa vakavukui cake tiko kina na tamata, sa makare sara mai na nona rai, ka toso cake na nona marau, ka yaco sara me na vorata rawa na veika butobuto ni vuravura ka sega tale ni vinakata na caka cala; me vakataki ira ga ena gauna makawa, e sa yacova e dua na ivakatagedegede ni vakabauta ena nona sa solegi ena kaukauwa kei na lagilagi nei koya na nona Dauveibuli, ka sa kau cake me laki bula vata kei Koya. Ia me da sa qai kila tiko kina ni sai koya oqo e dua na vanua a sega ni vakasauri ga na yaco mai kina.”9

Eda tadu mai ki vuravura me da mai vakayago, me da rawata na kila ka, ka me da rawata ena vakabauta.

“Na tamata kece sara era sa kila tu ni ra na mate. Ka sa ka bibi kina me da kila vakavinaka na inaki kei na vuna ni noda mai tiko voli ena dua na roka vou ni bula kei na mate, kei na ituvatuva kei na inaki ni Kalou ni noda tadu mai ki na vuravura oqo, na noda mai vakararawataki eke, kei na noda lesu tale. Na cava beka na inaki ni noda mai bula voli tiko oqo, ka da mate ka yali yani, ka sega tale ni tiko eke? E dina sara ia sa rawa me da kaya ni na vakatakila mai na Kalou na inaki ni ka oqo, ka sa dua na ulutaga me da na vulica vakalevu cake mai na veika tale eso. Me da vulica ena siga kei na bogi, ni sa lecaika ko vuravura me baleta na kedra ituvaki dina kei na nodra sema ki vua [na Kalou].”10

“Na ituvatuva ni Kalou ni se bera na kena buli na vuravura o ya me da na mai vakaisulu [vakayago], mai na noda yalodina me da na rawata rawa me da tucaketale mai na mate, ena vuku ni ka oqo eda rawata kina na lagilagi, dokai, kaukauwa, kei na lewa.”11

“Eda tadu mai ki vuravura oqo me rawa ni da mai vakayago ka me da dulaka cake yani vua na Kalou ena savasava ena matanitu vakasilesitieli. Na ivakavuvuli cecere ni bula marau e okati kina na taukena e dua na yago. Na tevoro e sega na yagona, ka sai koya oqori na kena itotogi. Sa dau marau sara o koya ni dau curuma e dua na yago vakatamata, kei na gauna e vakatalai laivi kina mai vua na iVakabula a kerea me laki curumi ira na qele ni vuaka, ka sa vakaraitaka tiko ni vinaka cake vua me laki curuma e dua na yago ni vuaka ka kakua ga ni tu lala. O ira kece era vakayago era kaukauwa cake mai vei ira era sega ni vakayago.”12

“Na veivakabulai sai koya na nona rawai e dua na tamata mai vei ira na kena meca; na tamata ena sega ni valuta rawa na mate, ena sega ni vakabulai rawa. …

“O ira na yalo ena vuravura tawamudu sa vakataki ira na yalo ena vuravura oqo. Vei ira era na lako mai ki vuravura oqo ka ra sa mai vakayago, era mate ka ra sa tucaketale ka ra sa vakayago vakalomalagi, era na yaco me ra cecere cake mai vei ira era a sega ni vakayago, se o ira era a sega ni maroroya na imatai ni nodra veiyalayalati, me vakataki koya na tevoro. Sa nona itotogi na tevoro me na kakua ni bula voli me vakataka na tamata.”13

“Na ivakavuvuli ni kila ka sai koya na ivakavuvuli ni veivakabulai. Na ivakavuvuli oqo sa rawa ni ra kila vakavinaka o ira na yalodina kei na gugumatua; kei ira yadua era na sega ni rawata rawa na kila ka e gadrevi me na vakabulai kina ena cudruvi. Na ivakavuvuli ni veivakabulai sa soli vei keda mai na noda kilai Jisu Karisito.

“Na veivakabulai e sega ni levu se lailai cake mai na noda na valuti ira rawa na keda meca ka butuqaqi ira. Kei na gauna e sa tu kina vei keda na kaukauwa me da butuqaqi ira kece kina na keda meca e vuravura oqo, ka tu vei keda na kila ka me da valuti ira rawa kina na yalo butobuto ena vuravura sa roro tiko mai, eda sa qai vakabulai rawa, me vakataki Jisu, ena nona sa vakarau mai veiliutaki e a butuqaqi ira na kena meca, ka iotioti ni meca o ya na mate [raica 1 Korinica 15:25–26].

“Sa rairai tu beka na ivakavuvuli era sa vakasamataka tu beka na tamata. Ena sega ni rawa vua e dua na tamata me vakabulai rawa vakavo ga ke vakayago.

“Edaidai, ena vuravura oqo, era sa dau kocokoco tikoga na tamata, era sa vinakata ka saga vakaukauwa me ra uasivi cake mai vua e dua, ia eso era sa vakatataki ira eso me ra vakataki ira. O koya gona eso ena vuravura ka dua era sa tu kina na veimataqali yalo kecega. Eso era saga me ra vinaka duadua. Oqo na ka a yaco vei Lusefa ena gauna a lutu kina. E a vakasaqara na veika e sega ni dodonu. E a qai vakatalai tani sobu mai kina, e a kainaki ni a rawai ira e lewe levu; ka sa kena itotogi bibi o ya me sa kakua ni vakayago. Oqo sa kena itotogi.”14

Sa solia vei keda na Kalou na galala ni digidigi kei na kaukauwa ni noda digitaka na dodonu mai na ka butobuto.

“Kevaka me na rawata na tamata na veivakabulai, era na yaco me ra na vakarorogo, ni bera ni ra biuta na vuravura oqo, ki na lawa e so kei na ivakavuvuli, ka sa tuvanaki tu mai ena dua na lawa ena sega ni veisautaki rawa ni bera ni buli na vuravura. … Na kena tauyavutaki na vuravura vakayalo ka vakalomalagi, kei ira na tamata vakayalo ka vakalomalagi, era a vakadeitaki ki na lewa e uasivi duadua ka salavata kaya: na kedra iyalayala kei na inaki era sa qaqaco ka sega ni veisautaki rawa, ka ra sa rawata rawa vakai ira na kedra ituvaki vakalomalagi, ka a vakakina o irau na imatai ni noda itubutubu ni rau lako mai ki na vuravura oqo. Sa qai bibi kina na nodra ciqoma ka vakadeitaki ira ki na dina tawamudu na tamata kecega ena vuravura oqo era kakavaki tiko ki na bula tawamudu.”15

“Na tamata yadua kece sara sa soli tu vei ira na galala ni digidigi, ni sa lesia vakakina na Kalou. E a bulia o koya na lawa ni lewa ni bula savasava ni tamata, ka sa solia vei ira na kaukauwa me digitaka kina na vinaka se ca; me na vakasaqara na veika vinaka, ka gu yani ki na salatu vakalou ni bula oqo, ka na kauta mai na vakacegu ni vakasama, kei na marautaki ni Yalo Tabu eke, kei na taucoko ni dua na reki kei na marau ena ligana imatau ni cava na bula oqo; se me na vakasaqara e dua na ilakolako butobuto, ka lako voli ena ivalavala ca ka vorata na Kalou, ka sa na yaco kina me ra na cudruvi ena vuravura oqo, ka rusa tawamudu ena vuravura sa roro tiko mai.”16

“Ena sega ni rawa vei Setani me temaki keda rawa ena nona veiveretaki vakavo ga ke sa yaloda me da soli keda yani. Eda sa buli ena ituvaki me da na vorata rawa kina na tevoro; kevaka mada me da a sega ni tuvanaki tu vaka o ya, eda sa sega ni bula galala.”17

“Sa sega na nona kaukauwa vei keda na tevoro vakavo ga ke da vakatarai koya; na gauna ga eda saqata kina e dua na ka mai vua na Kalou, ena kaukauwa na tevoro.”18

Ena ika 16 ni Me, 1841, e a vosa vakaoqo na Parofita vei ira na Yalododonu: “E sa raica rawa o Peresitedi Josefa Simici … ni sa beitaki tikoga o Setani ki na veika ca eda dau cakava, ia kevaka me sa vuna kecega o koya na noda ivalavala ca, sa na qai sega kina ni rawa me na cudruvi na tamata. E sega ni rawa vua na tevoro me vakasaurarataka na tamata me caka cala; ia ena nona vakatulewa ga. Vei ira era na vorata na Yalo ni Turaga, era na rawa ni ra kuitaki ki na veitemaki, ka ra na vakasuka na veika vakalomalagi vei ira era sega ni via votai ena lagilagi cecere vakaoqo. Na Kalou ena sega ni vakayacora e dua na e veivakasaurarataki, ka sega ni rawa talega vua na tevoro; o koya gona na veivakasama vaka o ya me baleta [na ulutaga vakaoqo] mai vei ira na tamata sa ka ni lecaika.”19

E vola vakaoqo o Eliza R. Snow: “E a kaya o [ Josefa Simici] ni sega ni kauwaitaka na totolo ni noda ciciva tiko na salatu ni valavala dodonu. Vorata rawa na tevoro, e sega na kena leqa; na Kalou, na tamata, kei ira na agilosi era na sega ni cudruvi ira era na vorata na veika kecega sa butobuto, ia sa sega ni rawa oqo vua na tevoro, sa vakakina na nona via vakasaqara na tevoro me valuti Jiova, me vaka na kena vinakati me valuti e dua na tamata tawa cala e dau vorata na veika kecega e butobuto.”20

Vakatutu ni Vuli kei na Veivakavulici

Taurivaka na veivakasama oqo ni ko vulica na iwase ni vola oqo se ni ko vakavakarau mo veivakavulici. Raica na tabana e vii–xii, me ikuri ni veivuke.

  • Na cava eso na veika dina me baleta na yavu ni veivakabulai kei na inaki ni bula oqo eda sa kila tu ena vuku ni ivakatakila a soli vua na Parofita o Josefa Simici? Era sa vukei iko vakacava na veika dina oqo?

  • E a vakatavulica o Josefa Simici ni yavu ni veivakabulai sa ikoya e “dua na ulutaga me da na vulica vakalevu cake mai na veika tale eso” (tabana e 237) ka sa “dua na itoko me sa balolo bibi ni noda vakanananu” (tabana e 235). Ena sala cava beka eda na vulica kina na yavu ni veivakabulai? Ni da bula voli ena veisiga, na cava eda na rawa ni cakava me sa balolo tiko kina ni noda vakanananu na yavu ni veivakabulai? Na cava eso na sala eda na vakavulici ira kina na tamata ena yavu ni veivakabulai?

  • Raica lesu na ivakavuvuli nei Josefa Simici me baleta na Matabose mai Lomalagi kei na keda ituvaki tawamudu (tabana e 135–37). Ena rawa vakacava me sa ka ni veivakalougatataki vei iko ena vuravura oqo na nomu kila na ivakavuvuli oqo?

  • E a vakadinadinataka o Parofita Josefa, ni “Veivakasama kei na yalo kece sara e a vakauta mai na Kalou ki na vuravura oqo era na rawa ni vakatorocaketaki (tabana e 136). Na cava na kena ibalebale vei iko oqo? Ena rawa vakacava ki na dina oqo me na veisautaka na iwalewale ni nomu sotava na ibolebole? na nomu raica na nomu bula kilikili kei na nomu gugumatua? kei na sala o kauwaitaki ira kina na tamata?

  • Wilika na parakaravu ka tekivu tiko ena boto ni tabana e 136. Vakasamataka mada na veivakalougatataki eda na ciqoma ni da “vakarorogo kei na veivakavukui … ki na rarama mai lomalagi.”

  • Raica lesu na ivakavuvuli nei Josefa Simici me baleta na bibi ni noda vakayago (tabana e 237–39 ). Ena vukea vakacava na kila ka oqo na noda taqomaka na yagoda?

  • Wilika na iotioti ni parakaravu ena tabana e 240 kei na imatai ni parakaravu ena tabana e 242. Mo vakasamataka mada na ibalebale ni ivakavuvuli oqo vei iko ni ko vakayagataka na galala ni nomu digidigi. Na veika cava eso me da na cakava me da vorata rawa kina na veivakauqeti nei Setani?

iVolanikalou Veisemati: 2 Nifai 2:25; 9:6–12; Alama 34:31–33; V&V 76:25–32; 101:78; Eparaama 3:22—25

iVakamacala

  1. History of the Church, 1:238; mai na “History of the Church” (veika sa volai ), ivola A-1, t. 175, iYau Maroroi ni Lotu, Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, Salt Lake City, Utah.

  2. History of the Church, 6:57–58; sa veisau na iwasewase ni parakaravu; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 15 ni Okot., 1843, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Willard Richards; raica talega na ikuri ni ivakamacala, tabana e 540, ituvatuva 3.

  3. History of the Church, 1:98; mai na “History of the Church” (veika sa volai), ivola A-1, itukutuku tale eso, iYau Maroroi ni Lotu.

  4. History of the Church, 2:23; mai na “The Elders of the Church in Kirtland, to Their Brethren Abroad,” 22 ni Janu., 1834, tabaki ena Evening and Morning Star, Epe.. 1834, t. 152.

  5. Cavuta o William Clayton, vakaraitaki e dua na vunau sega na kena tikinisiga nei Josefa Simici e Nauvoo, Illinois; ena L. John Nuttall, “iTukutuku mai na iVola Vakaitaukei nei William Clayton,” t. 7, iVolaniveisiga nei L. John Nuttall, 1857–1904, Veitikina Digitaki Kumuni nei L. Tom Perry, Brigham Young University, Provo, Utah; ilavelave ena iYau Maroroi ni Lotu.

  6. “Baptism,” itukutuku vakaedita ena Times and Seasons, 1 ni Sepi., 1842, t. 905; vakavoui na sipeli kei na matanivola lelevu; e a edita tu kina o Josefa Simici ni niusipepa tabaki vagauna.

  7. History of the Church, 6:314; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 7 ni Epe., 1844, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Wilford Woodruff, Willard Richards, Thomas Bullock, kei William Clayton.

  8. History of the Church, 6:310–12; vakavoui na matanivola lelevu; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 7 ni Epe., 1844, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Wilford Woodruff, Willard Richards, Thomas Bullock, kei William Clayton; raica talega na ikuri ni ivakamacala, tabana e 562, ituvatuva 3.

  9. History of the Church, 2:8; mai na “The Elders of the Church in Kirtland, to Their Brethren Abroad,” ika 22 ni Janu., 1834, tabaki ena Evening and Morning Star, Fepe. 1834, t. 135.

  10. History of the Church, 6:50; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 9 ni Okot., 1843, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Willard Richards kei na Times and Seasons, 15 ni Sepi., 1843, t. 331; itukutuku oqo mai na Times and Seasons a qai tabaki vakamalua.

  11. Cavuta o Martha Jane Knowlton Coray, tukutuku ni dua na ivunau nei Josefa Simici ena ika 21 ni Me, 1843, e Nauvoo, Illinois; Martha Jane Knowlton Coray, iVolalailai, iYau Maroroi ni Lotu.

  12. Cavuta o William Clayton, vakaraitaki e dua na vunau sega na kena tikinisiga nei Josefa Simici e Nauvoo, Illinois; ena L. John Nuttall, “iTukutuku mai na iVola Vakaitaukei nei William Clayton,” tt. 7–8, iVolaniveisiga nei L. John Nuttall, 1857–1904, Veitikina Digitaki Kumuni nei L. Tom Perry, Brigham Young University, Provo, Utah; ilavelave ena iYau Maroroi ni Lotu.

  13. History of the Church, 5:403; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 21 ni Me, 1843, mai Nauvoo e Illinois; itukutuku nei Willard Richards; raica talega na ikuri ni ivakamacala, tabana e 562, ituvatuva 3.

  14. History of the Church, 5:387–88; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 14 ni Me, 1843, e Yelrome, Illinois; itukutuku nei Wilford Woodruff; raica talega na ikuri ni ivakamacala, tabana e 562, ituvatuva 3.

  15. History of the Church, 6:50–51; sa veisau na iwasewase ni parakaravu; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 9 ni Okot., 1843, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Willard Richards kei na Times and Seasons, 15 ni Sepi., 1843, t. 331; na itukutuku oqo ena Times and Seasons a qai tabaki vakamalua; raica talega na ikuri ni ivakamacala, tabana e 562, ituvatuva 3.

  16. History of the Church, 4:45, vakamacala e ra; mai na dua na nodratou ivola na Mataveiliutaki Taumada kei na matabose e cake kivei ira na Yalododonu era vakaitikotiko ena ra kei Kirtland e Ohio, 8 ni Tise., 1839, Commerce, Illinois, tabaki ena Times and Seasons, Tise. 1839, t. 29.

  17. Cavuta o William P. McIntire, vakaraitaki e dua na vunau nei Josefa Simici ena itekitekivu ni 1841 e Nauvoo, Illinois; William Patterson McIntire, iVolalailai 1840–45, iYau Maroroi ni Lotu.

  18. Cavuta o William Clayton, vakaraitaki ena dua na vunau nei Josefa Simici e Nauvoo, Illinois; ena L. John Nuttall, “iTukutuku mai na iVola Vakaitaukei nei William Clayton,” t. 8, iVolaniveisiga nei L. John Nuttall, 1857–1904, Veitikina Digitaki Kumuni nei L. Tom Perry, Brigham Young University, Provo, Utah; ilavelave ena iYau Maroroi ni Lotu.

  19. History of the Church, 4:358; vosa kovuti vakadeitaki; sa veisau na iwasewase ni parakaravu; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 16 ni Me, 1841, mai Nauvoo e Illinois; itukutuku mai na Times and Seasons, 1 ni June, 1841, t. 429.

  20. History of the Church, 4:605; vakavoui na pagitueti; mai na dua na vunau nei Josefa Simici ena ika 28 ni Epe., 1842, e Nauvoo, Illinois; itukutuku nei Eliza R. Snow.

Christ speaking to Moses

“A sa vosa vei Mosese na Turaga na Kalou, ka kaya:… Raica oqo na inaki kei na lagilagi ni noqu cakacaka- - - io me ra tucaketale mai na mate na tamata kecega ka rawata na bula tawamudu.”

father reading

“Na ituvatuva ni Kalou ni se bera na kena buli na vuravura o ya me da na mai vakaisulu[vakayago], ia mai na noda yalodina eda na rawata rawa.”