Taki ‘i he Founga ‘a e ‘Eikí

“‘Oku ou ako‘i ange kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú, pea nau pule‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Lolotonga e kamata ngāue ‘a e Kāingalotu ‘i Ketilaní mo feilaulau ki hono langa ‘o ha temipale ‘i honau lotolotongá, kuo fehangahangai ‘a e Kāingalotu ia ‘i he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli mo ha fakatanga fakamamahi. Na‘e fakautuutu ke tokolahi ange ‘a e hiki ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ki Mīsulí, pea ne fakalalahi leva e ta‘e fefiemālie‘aki ‘i he kakai ne nau mu‘aki nofo‘i ‘a e feitu‘ú ni. Na‘e tailiili ‘a e kakai Mīsulí telia na‘a ‘ikai ke nau toe ma‘u ‘a e mafai fakapolitikalé, na‘a nau hu‘uhu‘u ko e ‘ikai ke nau maheni mo e ngaahi tui fakalotu ‘a e Siasí, pea nau fehi‘a ai ‘i he fakahehema ‘a e Kāingalotú ke nau fetongi koloa pē ‘iate kinautolú. Na‘e faka‘au ‘o fakautuutu ‘o lahi ‘a e fakamamahi ‘a e kau fakatangá ‘i he‘enau fakatanga‘i ‘a e Kāingalotú, pea ‘i Nōvema ‘o e 1833, na‘a nau kapusi ai kinautolu mei honau ngaahi ‘apí. Na‘e hola fakatokelau e Kāingalotú, ‘o meimei fakataumu‘a taha pē ki he Vahefonua Keleí ‘i Mīsuli ‘o nau kumi hūfanga ki ai ‘i ha taimi nounou, kae tuku ‘a e meimei kotoa ‘o ‘enau fanga monumanú mo ‘enau ngaahi nga‘oto‘ota faka‘apí.

Na‘e hoha‘a lahi ‘aupito ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, na‘e nofo he taimi ko iá ‘i Ketilani, koe‘uhí ko e faingata‘a‘ia ‘a e Kāingalotu ‘i Mīsulí, pea na‘e faka‘amu ke tokoni kiate kinautolu. ‘I Fēpueli ‘o e 1834, na‘e fakahā ai ‘e he ‘Eikí kiate ia ‘oku totonu ke ne fokotu‘utu‘u ha Kāingalotu ke nau laka atu ki he Vahefonua Siakisoní. Na‘e fakataumu‘a ‘a e kulupu ko ‘eni na‘e ui ko e ‘Apitanga ‘o Saioné ke nau tokoni ‘i hono fakafoki mai ‘o e kelekele mo e koloa na‘e to‘o ta‘e fakalao mei he kāingalotu ‘o e Siasí. (Vakai T&F 103:21–40.) Na‘e fokotu‘u mo‘oni ‘a e ‘apitangá ni ‘i he ‘aho 6 ‘o Mē 1834, pea na‘e faifai ‘o a‘u ki ha kakai ‘e toko 200 tupu. Na‘e a‘u hifo kinautolu na‘e laká, ‘a ia na‘e ‘osi fakamahafu ko ha konga kau, ki he Vahefonua Siakisoní ‘i he kongaloto ‘o Suné, ko e hili ia ha‘anau fononga ‘o laka hake ‘i ha kilomita ‘e 1450 .

Na‘e lue lalo lōloa ‘a e kau mēmipa ‘o e ‘apitangá ‘i he ‘aho kotoa pē, pea ‘i he taimi lahi na‘e fai ia ‘i he vela lahi ‘o e ‘ahó ka ko ha kihi‘i me‘akai si‘isi‘i pē mo e vai na‘e ‘ikai ma‘a ke tauhi‘aki kinautolú. Na‘e fakatupu ‘e he‘enau feohi vāofi ‘i he ngaahi uike lahi ‘o ‘enau fonongá, kau fakataha atu ki ai mo ‘enau ongosiá mo e fiekaiá, ke kē ai ha ni‘ihi ‘o e kau tangatá mo nau fakaanga‘i ‘a e Palōfitá.

Ka neongo ‘a e ngaahi palopalema kotoa ‘o e fononga fakatu‘utāmaki mo faingata‘á ni, na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e kau mēmipa ‘o e ‘apitangá ni ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e tu‘unga fakatakimu‘á ‘i he‘ene taki kinautolu mei he ‘aho ki he ‘aho. Na‘e fakamatala‘i ‘e Uilifooti Utalafi, ko ha mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné ‘a ia ne hoko ki mui ko e Palesiteni hono fā ‘o e Siasí ‘o pehē: “Na‘a mau ma‘u ha taukei na‘e ‘ikai ke mau mei ma‘u ia ‘i ha toe founga ange. Ne mau ma‘u ha faingamālie ke mamata ki he fofonga ‘o e Palōfitá, pea ne mau ma‘u ha faingamālie ke fononga ‘i ha kilomita ‘e lauiafe mo ia, mo mamata ki he‘ene ngāue mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá mo iá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisi kiate iá pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi fakahā ko iá.”¹

‘I he hili ‘o e a‘u mai ‘a e kulupú ki Mīsulí, na‘a nau kamata leva ke alea mo e kau ‘ōfisa ‘o e siteití, ka na‘e ‘ikai ola lelei ‘a e ngaahi feinga melino ko ‘ení. Ko e taimi na‘e hangē ai ‘e ngali hoko ha fepaki fakakautaú, na‘e lotu leva ‘a e Palōfitá ke ma‘u ha fakahinohino, pea ‘i he ‘aho 22 ‘o Sune 1834, na‘á ne ma‘u ai ha fakahā ke veteki ‘a e ‘apitangá pea mo fakahā he ‘ikai ke huhu‘i ‘a Saione ‘i he kuonga ko iá (vakai, T&F 105). Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí fekau‘aki mo e kau mēmipa ‘o e ‘apitangá ‘o pehē, “Kuó u fanongo ki he‘enau ngaahi lotú, pea te u tali ‘a ‘enau feilaulaú; pea ‘oku ‘aonga kiate au ke ‘omi ‘a kinautolu ‘o a‘u mai ki heni ke sivi‘i ‘a ‘enau tuí”(T&F 105:19).

Na‘e ‘ikai ke fakahoko ‘e he ‘Apitanga ‘o Saioné ‘a ‘enau kaveinga fakapolitikalé, ka na‘e ma‘u ai ha ngaahi ola fakalaumālie tu‘uloa. ‘I Fēpueli ‘o e 1835, ‘i he taimi na‘e fokotu‘utu‘u ai ‘e he Palōfitá ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá mo e Kōlomu ‘o e Kau Fitungofulú, ko ha toko hiva ‘o e kau ‘Aposetoló pea mo hono kotoa ‘o e Kau Fitungofulú na‘a nau kau ‘i he ‘Apitanga ‘o Saioné. Fakatatau ki he manatu ‘a Siosefa ‘Iongi, ko ha taha ‘o e kau fuofua mēmipa ‘o e Kau Fitungofulú, na‘e lea ‘a e Palōfitá ki ha ni‘ihi ‘o e kau tangatá ni ‘o pehē: “Na‘e ‘ikai fie ma‘u kimoutolu ‘e he ‘Otuá ke mou tau. He ‘ikai ke ne lava ‘e Ia ‘o fokotu‘u Hono pule‘angá ‘aki ha kau tangata pē ‘e toko hongofulu mā ua ke nau fakaava ‘a e matapā ‘o e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní, ka ke ‘i ai ha kau tangata ‘e toko fitungofulu ‘i he malumalu ‘o ‘enau fakahinohinó, ke muimui ‘i honau ‘alungá, tuku kehe pē kapau te Ne to‘o kinautolu mei he falukunga kakai na‘e foaki ‘enau mo‘uí, ‘a ia na‘a nau fai ha feilaulau lahi ‘o hangē ko ia ne fai ‘e ‘Ēpalahamé.”²

Ko e ‘Apitanga ‘o Saioné na‘e ma‘u ai ‘e Pilikihami ‘Iongi, Hiipa C. Kimipolo, Uilifooti Utalafi, pea mo ha ni‘ihi kehe ‘a e ako ko ia ne nau lava ai ke taki ‘a e Kāingalotú mei Mīsuli ki ‘Ilinoisi ‘i he 1839 pea ki mui ange ai ki he Tele‘a ‘o e Ano Māsimá. Na‘e ako ‘e he kau tangatá ni mei he me‘a ne nau foua mo e Palōfitá, ke nau taki ‘i he founga ‘a e ‘Eikí.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku ako‘i ‘e he kau takí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú mo tokoni ke ako ‘a kinautolu ‘oku nau takí ke nau pule‘i pē kinautolu.

Na‘e fakamatala ‘e he Palesiteni hono tolu ‘o e Siasí ko Sione Teilá, ‘o pehē: “ ‘I ha ngaahi ta‘u atu ki mu‘a, na‘e fehu‘i ai ‘e ha tangata ko ha mēmipa ‘o e Falealeá ‘i Nāvū, kia Siosefa, ‘o u fanongo pē ki ai, pe ‘oku anga fēfē ‘ene lava ke pule‘i ha kakai tokolahi pehē fau, mo pukepuke ha fa‘ahinga maau pehē; na‘á ne toe pehē pē foki ‘i he taimi tatau ‘oku ta‘e malava ke nau fai ‘eni ‘i ha toe feitu‘u. Na‘e talaange ‘e Misa Sāmita ‘oku mātu‘aki faingofua pē ke fai ‘eni. Ne ‘eke ange leva ‘e he tangatá, ‘‘O anga fēfē? ‘he ‘oku mātu‘aki faingata‘a ia kiate kimautolu. ‘Na‘e tali ange leva ‘e Misa Sāmita, ‘‘Oku ou ako‘i ange kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú, pea nau pule‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu.’ ”³

Na‘e fakamatala‘i ‘e he Palesiteni hono ua ‘o e Siasí, ko Pilikihami ‘Iongi, ‘o pehē: “Kuo tā tu‘olahi hono fai ‘o e fehu‘í ni kia Siosefa Sāmita ‘e ha kau tangata na‘e omi ke fe‘iloaki mo ia pea mo hono kakaí, ‘‘Oku anga fēfē ho‘o lava ke pule‘i lelei pehē ho kakaí? ‘Oku hangē ‘oku ‘ikai ke nau toe fai ha me‘a ka ko ia pē ‘okú ke lea‘akí; ‘oku anga fēfē ho‘o lava ke pule‘i faingofua pē kinautolú?’ Na‘á ne talaange, ‘‘Oku ‘ikai ke u teitei pule‘i ‘e au kinautolu. Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ha ngaahi tefito‘i mo‘oni pau mei he langí kuo pau ke mau mo‘ui‘aki ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘Oku ofi mai ‘a e kounga ‘e to‘o mai ai ‘e he ‘Eikí Hono kakaí mei he kakai angahalá, pea te Ne fakanounou ‘a ‘Ene ngāué ‘i he mā‘oni‘oni, pea ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á Ne fakahaá, kuó u ‘osi ako‘i ia ki he kakaí pea ‘oku nau feinga ke mo‘ui ‘o fakatatau mo ia, pea ‘oku nau pule‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu.’ ”⁴

‘I ha tali ‘a Siosefa Sāmita ki ha tukuaki‘i ‘o pehē ‘oku fie ma‘u mafaí, na‘á ne pehē ai: “Fekau‘aki mo e mafai ko ia ‘oku ou ma‘u ki he fakakaukau ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, te u pehē, ko e ola ia ‘o e mālohi ‘o e mo‘oni ‘i he ngaahi tokāteliné kuó u hoko ai ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono ‘omi kiate kinautolú, kae ‘ikai koe‘uhí ko ha‘aku fakamālohi‘i. … Te u fehu‘i atu, Kuó u fakamālohi‘i nai ha taha? ‘Ikai ne u foaki kiate ia ‘a e tau‘atāina ke ta‘e tui ki ha fa‘ahinga tokāteline pē kuó u malanga‘i, kapau ‘okú ne pehē ‘oku taau? Ko e hā ‘oku ‘ikai fakafekiki‘i ai ‘e hoku ngaahi filí ‘a e tokāteliné? He ‘ikai ke nau lava: he ‘oku mo‘oni ia, pea ‘oku ou pole‘i ai ‘a e kakai kotoa pē ke nau feinga ke liliu ia.”⁵

“Na‘e fie ‘ilo ‘e ha tangata ‘oku ngāue ‘i he ‘ōfisi ‘o e St. Louis Gazette … pe ko e hā ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘oku ou ma‘u ai ‘a e fa‘ahinga mālohi peheé. … Na‘á ku talaange ‘oku ou ma‘u ‘a e mālohí ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní mo e angama‘á, ‘a ia ‘e kei tu‘u pē ‘o ka hili ha‘aku mate mo hiki atu.”⁶

‘Oku ma‘u ‘e he kau takí ‘a e poto ‘oku nau fie ma‘ú mei he Laumālié mo ne fakamo‘oni‘i kiate kinautolu e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí.

“ ‘Oku totonu ke fakakoloa‘i ‘a e tangata ‘a e ‘Otuá ‘aki ‘a e potó, ‘iló, mo e mahinó, koe‘uhí ka ne lava ‘o ako‘i mo taki ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá.”⁷

Na‘e faitohi ‘a Siosefa Sāmita ki he kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo e kau taki lakanga fakataula‘eiki kehe na‘e lolotonga ngāue fakafaifekau ‘i Pilitānia Lahí, ‘o pehē: “ ‘E lava pē ke u pehē, koe‘uhí ko ‘eku maheni mo ho‘omou ngaahi ngāué, ‘oku ou fiemālie pē na‘a mou fai ia ‘i he fakapotopoto; pea ‘oku ‘ikai ha‘aku veiveiua, he kuo tataki kimoutolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí; pea ‘oku fakamo‘oni ai ki he‘eku fakakaukaú na‘a mou loto fakatōkilalo, pea ko ho‘omou ngaahi faka‘amú ke fakamo‘ui homou kāingá, kae ‘ikai ki homou lāngilangi pē ‘omoutolu, mo ho‘omou ngaahi holi siokitá. Kapau ‘e fakahaa‘i ma‘u ai pē ‘e he Kāingalotú ‘a e fa‘ahinga anga peheé, ‘e tali ‘a ‘enau ngaahi fale‘í, pea fakapale‘i ‘aki e ikuná ‘enau ngaahi ngāué.

“ ‘Oku lahi ha ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga ange kuo mou kole fale‘i ai, ka ‘oku ou tui te mou lava lelei pē ‘e kimoutolu ‘o fakakaukau‘i ia, he ‘oku mou taukei lahi ange mo e ngaahi tūkunga fo‘ou ko iá ‘iate au; pea ‘oku ou ongo‘i falala mo‘oni ki homou potó fakalūkufua. …

“Si‘i kāinga ‘ofeina, kuo pau ke mou tokanga ‘i ha ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi ki he anga ‘o hoku lotó, ‘i he taimi ‘oku ou fakalaulauloto ai ki he ngāue ma‘ongo‘onga ‘oku lolotonga fakahokó pea mo ‘eku poupou ki aí, neongo ‘oku mafola atu ki ha ngaahi fonua mama‘o, mo tali ‘e ha lauiafe. ‘Oku ou fakatokanga‘i ‘i ha me‘a ‘e ni‘ihi ‘i hoku fatongiá, pea mo ‘eku fie ma‘u ‘a e poupou ‘a ‘Emá, mo e poto mei ‘olungá, koe‘uhí ke u lava ‘o ako‘i ‘a e kakaí ni ‘a ia kuo hoko he taimí ni ko ha kakai tokolahi, ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní, pea mo taki lelei atu kinautolu ‘i he finangalo ‘o e Langí; koe‘uhí ke nau lava ‘o haohaoa, mo mateuteu ke fe‘iloaki mo e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘o ka Ne ka hā mai ‘i he nāunau‘ia lahí. ‘E lava nai ke u falala atu ki ho‘omou lotua au ki he‘etau Tamai ‘i he langí, pea mo e ngaahi lotu kotoa ‘a hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘i ‘Ingilaní, (‘a ia ‘oku te‘eki ai ke u fe‘iloaki mo kinautolu ka ‘oku ou ‘ofa aí), ke u lava ai ‘o hao mei he angafai kotoa pē ‘a Sētané, mo ikuna‘i ‘a e faingata‘a kotoa pē, pea ‘omi ‘a e kakaí ni ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo teuteu ma‘á e kakai mā‘oni‘oní? ‘Oku ou kole ‘eni kiate kimoutolu ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.”⁸

‘I he 1833, na‘e fai tohi ai ‘a e Palōfitá mo ha kau taki kehe ki he kāingalotu ‘i Tomisoni ‘i ‘Ōhaioó, ‘o fakahā ange kuo fokotu‘u ‘a Misa Sāmani Sī ke ne tokanga‘i kinautolu: “Kuo mau ‘osi fokotu‘u hotau tokoua ‘ofeina ko Sāmaní … ke ne taki mo ako‘i kimoutolu ‘i he ngaahi me‘a ‘oku taau mo e anga faka‘otuá, pea ‘oku mau falala lahi ki ai, mo ‘amanaki te mou pehē mo kimoutolu. ‘Oku mau pehē ai kiate kimoutolu—‘io, ‘o ‘ikai ko kimautolu pē, ka ko e ‘Eikí foki—tali pehe‘i ia, ‘o ‘ilo‘i kuo fokotu‘u ia ‘e he ‘Eikí ki he fatongiá ni ke mou lelei ai, ‘o poupou‘i ia ‘aki ho‘omou ngaahi lotú, lotua ma‘u pē ia ke lava ‘o fakakoloa‘i ‘aki ha poto mo ha mahino ‘i he ‘ilo ‘o e ‘Eikí, ke lava ‘o malu‘i ai kimoutolu mei he ngaahi laumālie koví, mo e fekainaki mo e mavahevahe kotoa pē, pea mou tupulekina ai ‘i he ‘alo‘ofá mo e ‘ilo ‘o hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí.

“… Faka‘osí, ‘e kāinga, lotua kimautolu, ke mau malava ‘o fakahoko ‘a e ngāue kuo uiui‘i kimautolu ki aí, koe‘uhí ke mou lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi me‘a fakamisiteli ‘o e ‘Otuá, ‘io, ‘a hono kakató.”⁹

Na‘e fai ‘e he Palōfitá ‘a e fale‘i ko ‘ení ki ha kau taki lakanga fakataula‘eiki ke tataki kinautolu ‘i ha‘anau lēsoni: “ ‘Oku totonu ke takitaha lea pē ‘i hono taimi pea ‘i hono feitu‘u, ‘i hono kuonga mo e fa‘ahita‘u, koe‘uhí ke maau ‘a e me‘a kotoa pē; pea … ko e tangata taki taha … ‘oku totonu ke ne fakapapau‘i te ne lava ‘o fai ha fakamaama ki he kaveingá kae ‘ikai fakamafola ‘a e fakapo‘ulí, … ‘a ia ‘e lava pē ke fakahoko ‘eni ‘e he kau tangatá ‘i ha‘anau nofo ofi ki hono ako ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí, ‘a ē ‘oku fakahaa‘i mo fakafōtunga ma‘u mai pē ‘e Hono Laumālié ‘a e mo‘oní ke mahino ki he tokotaha kotoa ‘oku nau ma‘u ‘a e Laumālié.”¹⁰

“Ko e taimi ‘oku tu‘u ai ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo ha toe kau fakamo‘oni kehe ‘i he ‘ao ‘o e ngaahi fakataha‘angá ‘i māmani, ‘o malanga ‘i he mālohi pea mo e fakafōtunga ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ofo ai ‘a e kakaí mo puputu‘u ‘i he tokāteliné pea nau pehē, ‘Kuo fai ‘e he tangatá na ha lea mālohi, ha malanga ma‘ongo‘onga,’ pea ‘oku totonu ke tokanga ‘a e tangata pe kau tangata ko iá ke ‘oua na‘a nau holi ke nau ma‘u ‘a e lāngilangí ma‘anautolu, ka ke nau tokanga ke nau loto fakatōkilalo, mo tuku ‘a e fakahīkihikí mo e lāngilangí ki he ‘Otuá pea mo e Lamí; he ‘oku makatu‘unga ‘i he mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní mo e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a ‘enau ma‘u ‘a e mālohi ke leá. Ko e hā koe ‘e tangata, ka ko e efu pē? Pea ‘okú ke ma‘u meia hai ho mālohí mo ho ngaahi tāpuakí, ka mei he ‘Otuá?”¹¹

‘Oku ‘ofa ‘a e kau taki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘iate kinautolu ‘oku nau tokoni‘í.

“ ‘I he‘eku faka‘au ke motu‘a angé, ‘oku ‘ofa lahi ange hoku lotó kiate kimoutolu. ‘Oku ou loto ‘i he taimi kotoa pē ke tukuange ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku hala, koe‘uhí he ‘oku ou faka‘amu ke ma‘u ‘e he kakaí ni ha taki ‘oku angama‘a. Kuó u ‘osi fakatau‘atāina‘i homou ‘atamaí ‘aki ‘eku ‘ai ke mou ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘a Kalaisi Sīsuú. … ‘Oku ‘ikai ha toe me‘a ‘i hoku lotó ka ko e ngaahi ongo pē ‘oku lelei.”¹²

“ ‘Oku taukae ‘a e kau taula‘eiki ‘o māmaní ‘o fekau‘aki mo au pea nau fehu‘i, ‘Ko e hā ‘oku ma‘u ai ‘e he tokotaha ta‘e potó ni ha kau muimui tokolahi, mo ne pukepuke kinautolú?‘ Ko ‘eku talí ‘eni, ‘Oku tu‘unga ia he ‘oku ou ma‘u ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e ‘ofá. Ko e me‘a pē ‘oku ou lava ke foaki ki māmaní ko ha loto ‘oku lelei pea mo ha nima ‘oku lelei.”¹³

‘I ha ngaahi ‘aho si‘i pea toki ‘alu ‘a e Palōfitá ki he Fale Fakapōpula Kātesí, na‘á ne fakahaa‘i ‘ene ‘ofa ki he Kāingalotú ‘o pehē: “Kuo sivi‘i kimoutolu ‘e he ‘Otuá. Ko ha kakai lelei kimoutolu; ko ia ‘oku ou ‘ofa ‘aki hoku lotó kotoa kiate kimoutolu. ‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e lahi ange ‘ene ‘ofá ‘i he me‘á ni, ke ne foaki ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko hono ngaahi kaungāme‘á [vakai, Sione 15:13]. Na‘a mou tu‘u ‘i hoku tafa‘akí ‘i he houa ‘o e faingata‘á, pea ‘oku ou loto fiemālie ke feilaulau‘i ‘eku mo‘uí ka mou hao.”¹⁴

‘Oku faiako ‘a e kau taki ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Eikí ‘o fakafou ‘i he‘enau tokoní mo ‘enau tā-sīpingá.

‘I he laka atu ‘a e kau mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné mei Ketilani ‘i ‘Ōhaiō ki Mīsulí, na‘a nau ako ha ngaahi tefito‘i mo‘oni fakatakimu‘a lahi mei he‘enau feohi mo Siosefa Sāmitá. Na‘e fakamatala ‘e Siaosi A. Sāmita, ko ha mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘o pehē: “Na‘e fuesia ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘a e faingata‘a ‘o e ongosiá ‘i hono kotoa ‘o e fonongá. Na‘e ‘ikai ngata ‘i he‘ene tokanga‘i mo toe pule‘i ‘a e ‘Apitangá, ka na‘á ne lue lalo ‘i he taimi lahi ‘o ne a‘usia ai ‘a e fā, toto, pea mo e mamahi ‘o e va‘é, pea ko e ola fakanatula pē ia ‘o e lue lalo ‘i he kilomita ‘e 40 ki he 64 ‘i he ‘ahó, ‘i he fa‘ahita‘u vela ‘o e ta‘ú. Ka ‘i he lolotonga ‘e fonongá kotoa, na‘e ‘ikai te ne pu‘aki ha fo‘i lea hanu pe lāunga, ka ko hono tokolahi taha ‘o e kau tangata ‘i he ‘Apitangá ne nau lāunga ‘i he mamahi mo e fā honau va‘é, ‘i he lōloa ‘o e fonongá, ‘i he si‘isi‘i ‘o e me‘akaí, kovi ‘a e maá, kovi ‘a e mā koané, ‘i he kovi ‘a e patá, namu faikehe ‘a e honé, manua ‘a e pēkaní mo e sīsí, mo e hā fua. Na‘a mo hano kālou‘i kinautolu ‘e ha kulī, he ‘ikai ke nau ta‘e lāunga ai kia Siosefa. Kapau na‘e fie ma‘u ke nau ki‘i mālōlō mo ha vai inu na‘e ‘ikai lelei, na‘e mei tupu ai ha angatu‘u ia. Ka ko e ‘Apitanga kimautolu ‘o Saione, pea ko hamau tokolahi na‘e ‘ikai toe lotu, ta‘e fakakaukau, ta‘e tokanga, ‘ikai toe talangofua, fakavale-vale, mo anga fakatēvolo, ka na‘e ‘ikai ke mau teitei fakatokanga‘i ia ‘e kimautolu. Na‘e pau ke kātekina kimautolu ‘e Siosefa mo ako‘i kimautolu hangē ha fānaú. Neongo ia, na‘e ‘i ai ha tokolahi ‘i he ‘Apitangá na‘e ‘ikai ke nau teitei lāunga ka na‘a nau mateuteu ma‘u pē mo loto fiefia ke fai e me‘a na‘e fie ma‘u ‘e homau takí.”¹⁵

Ko ha to‘o ‘eni mei he hisitōlia ‘o e Pālōfitá ‘i Mē ‘o e 1834: “Ki mu‘a peá u toki mālōlō ‘i he pō kotoa pē, na‘a mau punou ‘i he ongo mai ‘a e talupité, ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ‘i ha ngaahi tēniti lahi, ‘o ‘atu ‘emau fakamālō ‘i ha lotu mo ha kole; pea ‘i he le‘o ‘o e talupité ‘i he pongipongí, ‘i he taimi faá nai, na‘e toe tū‘ulutui ‘a e tangata kotoa pē ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ‘o kolea ‘Ene tāpuakí ki he ‘aho ko iá.”¹⁶

‘Aho 27 ‘o Mē 1834: “Neongo ‘a e hokohoko fakamanamana‘i kimautolu ‘e homau ngaahi filí ka na‘e ‘ikai ke mau ilifia, pe te mau momou ke fakahoko ‘emau fonongá, he na‘e ‘iate kimautolu ‘a e ‘Otuá, pea na‘e mu‘omu‘a ‘iate kimautolu ‘Ene kau ‘āngeló, pea na‘e tu‘u ta‘e ue‘ia e tui ‘a ‘emau ki‘i kulupú. ‘Oku mau ‘ilo ko homau kaungāfonongá ‘a e kau ‘āngeló, he na‘a mau mamata kiate kinautolu.”¹⁷

‘Aho 29 ‘o Mē 1834: “Na‘á ku toki ‘ilo na‘e ‘i ai ha konga ‘o ‘emau kaungāfonongá na‘e ‘oange ki ai ha mā kuo kovi, kau ma‘u ‘e au ‘a e mā lelei mo melié mei he tokotaha feime‘akai tatau pē. Na‘á ku valoki‘i ai ‘a Misa Sēpeti Kolitilini ‘i he‘ene filifilimānakó, he na‘á ku loto ke tatau pē hoku ngaahi tokouá mo au.”¹⁸

Na‘e fakamatala‘i ‘e Sione M. Sitesitā, ko ha mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘o pehē:: Na‘e pau ke kolosi ‘a e ‘Apitanga ‘o Saioné ‘i ha ano vai kovi ‘aupito; ‘i he‘enau fou atu ‘i he Siteiti ‘o ‘Initianá; ko hono olá na‘e pau ai ke mau ha‘i ha ngaahi maea ki he ngaahi salioté ke tokoni‘i mai kinautolu, pea ko e Palōfitá pē ‘a e tangata ta‘e sū na‘e mu‘omu‘a taha he maeá. Ko hono ‘ulungāanga pē ‘eni ia ‘o‘ona ‘i he taimi ‘o e faingata‘á.

“Na‘e hoko atu ‘emau fonongá kae ‘oua kuo mau a‘u ki he Vaitafe [Uākenitaá], ko ha kilomita ia ‘e fāngofulu ‘emau fononga ta‘e mālōlō mo ta‘e kai. Na‘e pau ke mau folau vaka ‘i he vaitafé; pea ne mau ‘ilo ‘i he kauvai ‘e tahá ha feitu‘u faka‘ofo‘ofa fau ke nofo ai, pea na‘e hoko ia ko ha fiemālie‘anga ki he kau tangata kuo ongosia mo fiekaiá. ‘I he‘enau a‘u ki he feitu‘u ko ‘ení ne fakahā leva ‘e he Palōfitá ki he ‘Apitangá ‘okú ne ongo‘i ‘oku tonu ke nau hoko atu; pea na‘á ne fakaafe‘i leva ‘a e kau tangatá ke nau muimui ange, kae taki ia ‘i he fonongá.

“Na‘e tupu heni ha mavaeua ‘i he ‘apitangá. Na‘e mu‘aki fakafisi ‘a Laimani Uaiti mo ha ni‘ihi ke muimui ‘i he Palōfitá, ka na‘e fai pē pea nau toki muimui atu. Na‘e mahino mei he ngaahi me‘a na‘e hokó ta na‘e ue‘i fakalaumālie ‘a e Palōfitá ke ne hoko atu ‘i ha kilomita ‘e hongofulu mā taha. Na‘e toki lipooti mai kiate kimautolu kimui ange, ta na‘e ‘i ha kilomita ‘e hongofulu mā tolu mei he feitu‘u ne mau kolosi ai he vaitafé, ha kau tangata na‘a nau ‘osi palani ke ‘ohofi kimautolu ‘i he pō ko iá.”¹⁹

‘I he lolotonga ‘o e fononga ‘a e ‘Apitanga ‘o Saioné, na‘e lāunga mo hanu ha ni‘ihi ‘o kinautolu na‘e kau aí. Na‘e valoki‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a kinautolu na‘e kau aí mo fakatokanga ange ‘e tō kiate kinautolu ha fakatu‘utāmaki ‘o kapau he ‘ikai ke nau fakatomala. Neongo na‘e talangofua ha ni‘ihi ki he‘ene fale‘í, na‘e ‘i ai ha ni‘ihi ia na‘e ‘ikai. Na‘e ‘ikai fuoloa kuo tō mai ‘a e kōlelá, pea mate ai ha ni‘ihi ‘o e ‘apitangá. Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Oasoni Haiti, ‘a ia na‘e ngāue ki mui ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá: “Na‘e tuku nai ‘e he Palōfitá ‘a ‘ene loto tokanga ki he lelei ‘a e ‘apitangá? Na‘e fakamavahe‘i nai ia ‘e hono lotó mei hono ngaahi kaume‘á ‘i he houa honau fakatonutonú mo ‘enau mamahí? Na‘e liliu nai ‘o hoko ko hanau fili koe-‘uhí ko ‘ene lea‘aki kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a na‘e fefeka kiate kinautolú? ‘Ikai! Na‘e molū hono lotó ‘i he ‘ofa—na‘e vela hono fatafatá ‘i he ‘ofá, loto ‘ofá pea mo e anga ‘ofá; na‘e faingāue fakahangatonu ki he puké mo e kakai pekiá, pea mo tokoni ‘i hono tanu ‘o e pekiá; ‘i he loto vilitaki mo anganofo, ‘a ia ne ne hoko ai ko ha kaume‘a lī‘oa ‘i he houa ‘o e faingata‘á. Na‘e ‘omi ‘e he ngāue kotoa pē na‘á ne fai ‘i he lolotonga ‘o e faingata‘a fakamamahí ni ha fakamahino ki he ‘apitangá, neongo hono ngaahi vaivaí, ka na‘á ne kei ‘ofa pē ‘iate kinautolu.”²⁰

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e palakalafi kakato hono ua ‘i he peesi 327. Ko e hā ha fa‘ahinga mālohinga ‘okú ke fakatokanga‘i ‘i he founga fakatakimu‘a ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fai lahi taha ‘e he kakaí ki he fa‘ahinga takimu‘a peheé?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e fiema‘u ‘o e kau takí ke nau ma‘u ha poto mei he Laumālié (peesi 328–31). Ko e hā ‘e tokoni ke ma‘u ai ‘e he kau takí ‘a e poto ‘oku nau fie ma‘ú?
Toe fakamanatu kakato ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he peesi 328–29. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke ma‘u ‘e he kau takí ‘a e loto fakatōkilaló mo e ta‘e siokitá? Ko e hā ha ngaahi ‘ulungāanga lelei kehe ‘oku totonu ke ma‘u ‘e he kau takí?
Na‘e fakahā mahino ‘e Siosefa Sāmita ‘a ‘ene ‘ofa mo e manava-‘ofa ki he Kāingalotú (peesi 331). Te ke ‘ilo fēfē ‘a e taimi ‘oku ‘ofa mo‘oni ai ha taki ‘iate koe? Ko e fē ha taimi ne tāpuekina ai koe tu‘unga ‘i ha ‘ofa ‘a ha taki?
Vakai‘i ‘a e ngaahi fakamatala ki he ‘Apitanga ‘o Saioné ‘i he peesi 325–27 mo e 331–34. Ko e hā ha ngaahi natula fakatakimu‘a na‘e fakahaa‘i ‘e he Palōfitá?
Fakakaukau ki ho ngaahi fatongia fakatakimu‘a ‘i ho fāmilí, ‘i he Siasí, ‘i ho‘o ngāué, ‘i ho ako‘angá, ‘i ho koló, pe ‘i ha feitu‘u pē. Fakakaukau‘i pe ko e hā te ke lava ‘o fai ke muimui ai ‘i he sīpinga ‘a Siosefa Sāmitá.

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Ekesōtosi 18:13–26; Lea Fakatātā 29:2; Mātiu 20:25–28; ‘Alamā 1:26; T&F 107:99–100

council meeting — Ko e kau taki ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Eikí ‘oku totonu ke “fakakoloa‘i [kinautolu] … ‘aki ‘a e potó, ‘iló, mo e mahinó, koe‘uhí ka ne lava ‘o ako‘i mo taki ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá.”

men pulling wagon — Na‘e manatu ha taha na‘e kau atu ki he ‘Apitanga ko Saioné, ‘o pehē, “Ko e Palōfitá pē ‘a e tangata ta‘e sū na‘e mu‘omu‘a taha he maeá. Ko hono ‘ulungāanga pē ‘eni ia ‘o‘ona ‘i he taimi ‘o e faingata‘á.”