Vahe 33
Ko e Ngaahi Me‘afoaki Fakalaumālie ‘o e Fakamo‘ui Mahakí, Lea Kehekehé, Kikité, mo e Fa‘a ‘Ilo ‘o e Ngaahi Laumālié
“He ‘ikai lava ha taha ‘o hoko ko ha faifekau ‘a Sīsū Kalaisi tuku kehe ‘o ka ne ma‘u ha fakamo‘oni kia Sīsū; pea ko e laumālie ‘eni ‘o e kikité.”
Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá
Hili ha kumi hūfanga taimi nounou ‘a e Kāingalotú ‘i Kuinisī ‘i ‘Ilinoisi lolotonga e ngaahi ‘uluaki māhina ‘o e 1839, na‘a nau kamata nga‘unu fakatokelau ‘i ha maile nai ‘e 50 ki Kōmesi ‘i ‘Ilinoisi. Hili e hao ‘a e Palōfitá mei hono tuku-pōpula ‘i Mīsulí, na‘e kamata leva ke ne fakatau mai ha ngaahi konga kelekele ‘i Kōmesi pē mo e ngaahi feitu‘u takatakai aí, ke tānaki mai ki ai e Kāingalotu ‘e lauafe kuo nau hola mei Mīsuli mo fie ma‘u ha feitu‘u ke toe kamakamata ai ‘enau mo‘uí. ‘I Siulai ‘o e 1839, na‘e nofo kemi ai ha Kāingalotu ‘e laungeau ‘i ha ngaahi tēniti mo ha ngaahi saliote ‘i he tafa‘aki fakahahake ‘o e Vaitafe Misisipí ‘i Kōmesi, lolotonga iá ne ma‘u ha nofo‘anga ‘o ha ni‘ihi ‘i ha kolotau na‘e ‘ikai toe faka‘aonga‘i ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e vaitafé ‘i Monitilose ‘i ‘Aiouā. Na‘e ngāue ‘a e Kāingalotú ‘i honau ‘api fo‘oú ni ke faka‘ata‘atā mo fakatafe e ngaahi feitu‘u anoano ofi ki he vaitafé. Na‘e puke lahi ‘i he malēliá ha tokolahi ‘o e Kāingalotu na‘e kai ‘e he namú, pea pehē ki ha ngaahi mahaki kehe foki. Na‘e mate ha ni‘ihi ‘o e Kāingalotú, pea teitei mate mo ha ni‘ihi. Na‘e ‘ave ‘e Siosefa mo ‘Ema ha tokolahi fau ki hona ki‘i fale ‘akaú ke tauhi ai kinautolu pea tuku ange ai ‘e he Palōfitá hono mohengá kae mohe ia ‘i tu‘a ‘i ha tēniti.
‘I he ‘aho 22 ‘o Siulaí, ‘i he lolotonga e puke mo e faingata‘a‘ia ‘a ha tokolahi, na‘e siotonu ai ‘a e Kāingalotú ‘i ha me‘a na‘e ui ‘e ‘Eletā Uilifooti Utalafi ko “ha ‘aho ‘o e mālohi ‘o e ‘Otuá.”1 Na‘e ‘ā ‘a e Palōfitá ‘i he pongipongi ko iá ‘o ui ki he ‘Eikí ‘i ha lotu, pea ‘i hono fakafonu ‘aki ia ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, na‘á ne faingāue leva ki he kau mahaki ‘i hono falé, ‘i he loto ‘ata‘ataá ‘i tu‘a, pea ‘i he ve‘e vaitafé. Na‘e kolosi leva ‘i he vaitafé ‘o ‘a‘ahi ki he ‘api ‘o Pilikihami ‘Iongí ‘i Monitilose ke tāpuaki‘i mo fakamo‘ui ia. Pea toki kaungā fononga leva mo Sitenei Likitoni, Pilikihami ‘Iongi, mo e toenga ‘o e kau mēmipa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘i hono misiona ‘o e manava‘ofa ‘i he lotolotonga ‘o e Kāingalotu ‘Aiouaá. Na‘e manatu‘i ‘e ‘Eletā Utalafi, ha taha ‘o e ngaahi fakamo‘ui mahaki fakangalongata‘a taha ‘o e ‘aho ko iá:
“Na‘a mau kolosi ‘i he mala‘e fakapule‘angá, ‘o hū ki he fale ‘o [‘Ilaisiā] Footihemí. Na‘e fāi hifo ke mate ‘a Misa Footihemi ia ‘i ha houa nai ‘e taha, pea na‘a mau fakakaukau ‘e lau momeniti pē kuo mate. Na‘á ku ongo‘i ‘a e mālohi ko ia ‘o e ‘Otuá na‘á ne nofo‘ia ‘a ‘Ene Palōfitá. Ko e taimi ko ē ne mau hū atu ai ki he falé, na‘e lue atu pē ‘a Siosefa kia Misa Footihemi, ‘o puke hono nima to‘omata‘ú … Na‘á ne fakatokanga‘i kuo siosionoa pē fofonga ia ‘o Misa Footihemí, pea na‘e ‘ikai ke toe lea pe ‘ilo ha me‘a.
“Hili ‘ene puke hono nimá, na‘e sio fakamama‘u ‘a e [Palōfitá] ki he fofonga ‘o e tangata teitei maté ni mo pehē ange: ‘Misa Footihemi, ‘okú ke ‘ilo‘i au?’ ‘I he fuofua taimí, na‘e ‘ikai ke ne tali hake; ka na‘a mau lava kotoa ‘o mamata ki he mālohi ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá he‘ene nofo‘ia iá.
“Na‘e toe pehē ange leva ‘a [Siosefa]: ‘‘Ilaisiā, ‘okú ke ‘ilo‘i au?’ Na‘e fanafana le‘osi‘i hake leva ‘a Misa Footihemi, ‘‘Io!’ Pea pehē ange leva ‘a e Palōfitá, ‘ ‘Okú ke tui ‘e fakamo‘ui koe?’
“Ko e talí, ‘a ia na‘e toe ki‘i mahino ange ia ‘i he ‘uluakí, na‘e peheni: ‘Me‘apango pē he kuo fu‘u tōmui. Kapau na‘á ke toe vave ange, te u pehē na‘á ku mei ma‘u ha faingamālie.’ Na‘e fotu ‘o hangē ha tangata toki ‘ā mohé. Ko e mohe ia ‘o e maté. Pea pehē ange leva ‘a Siosefa: ‘ ‘Ikai ‘okú ke tui ko Sīsuú ko e Kalaisí ia?’ ‘Ko e talí ‘eni, ‘Oku ou tui ki ai, Siosefa.”
“Pea toki lea leva ‘a e Palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i ha le‘olahi, ‘o taau mo e ngeia ‘o e Tolu‘i ‘Otuá: ‘‘Ilaisiā, ‘oku ou fekau‘i koe ‘i he huafa ‘o Sīsū ‘o Nāsaletí, ke ke tu‘u peá ke mo‘ui!’
“Na‘e ‘ikai ke hangē e ngaahi lea ia ‘a e Palōfitá ko ha lea ‘a ha tangata, ka na‘e hangē ia ko e le‘o ‘o e ‘Otuá. Na‘e hangē ia kiate au na‘e ngalulu ‘a e falé ‘o kamata mei hono fakava‘é. Na‘e puna hake ‘a ‘Ilaisiā Footihemi mei hono mohengá ‘o hangē ha tangata kuo fokotu‘u mei he maté. Na‘e foki mai hono lanu mo‘uí ki hono matá, pea hāsino ‘a e mo‘uí ‘i he‘ene ngaahi māfihungá. Ko hono va‘é na‘e vali ‘aki ia ha [mahoa‘a hoe]. Na‘á ne tupe‘i ia mei hono va‘é, ‘o movete, pea ui ke ‘omi hono valá ‘o ne tui ia. Na‘á ne kole leva ki ha poulu mā mo ha hu‘akau, ‘o ne kai; hili ia peá ne toki tui leva hono tataá ‘o muimui mai ‘iate kimautolu ki he hala pule‘angá, ke ‘a‘ahi ki he ni‘ihi kehe na‘e puké.”2
‘I he taimi na‘e fu‘u vivili tu‘u ai e fiema‘ú, na‘e lilingi mai ki he Kāingalotú ‘a e me‘afoaki ‘o e fakamo‘ui mahakí ‘i he nima ‘o e Palōfitá.
Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá
‘E ala fakamo‘ui ‘a e mahakí tu‘unga ‘i he tuí pea mo hono faka‘aonga‘i ‘o e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ‘o fakatatau ki he finangalo ‘o e ‘Eikí.
“Ko e hā ‘a e faka‘ilonga ‘o e fakamo‘ui mahakí? Ko e faka‘ilongá ‘a e hilifaki ‘o e nimá pe ko e founga ko ia na‘e fakahinohino ‘e Sēmisí mo e anga fakafonua ‘o e Kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á ‘o hangē ko hono tu‘utu‘uni ‘e he ‘Eikí, pea he ‘ikai ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e tāpuakí ‘aki ha‘atau muimui ‘i ha toe hala kehe, tuku kehe pē ‘a e founga kuo fakahinohino ‘e he ‘Eikí [vakai, Sēmisi 5:14–15].”3
Na‘e hiki ‘e Siosefa Sāmita ‘i Siulai ‘o e 1839, ko e hili pē ia e toki hiki atu ‘a e Kāingalotú ki Kōmesi ‘i ‘Ilinoisí, pea lahi hanau ni‘ihi na‘e puke: “Na‘e kamata ke hāsino lahi mai ‘a e puké ‘i he lotolotonga ‘o e kāingá, pea pehē ki he kakai na‘a nau nofo‘i ‘a e feitu‘ú, pea na‘e meimei ke fakamoleki ai ‘a e uike ko ‘ení mo e uike hono hokó ‘i he ‘a‘ahi ki he kau mahakí mo e faingāue kiate kinautolú; na‘e ma‘u ‘e ha ni‘ihi ha tui fe‘unga pea na‘e fakamo‘ui kinautolu; ka ko e ni‘ihi na‘e ‘ikai. …
“Sāpate ‘aho 28—Na‘e fakahoko ai ‘a e fakatahá ‘o hangē ko e angamahení. … Na‘á ku lea, ‘o na‘ina‘i ki he kāingalotu ‘o e Siasí fakafo‘ituitui ke fakamaau honau ngaahi falé, ke fakama‘a ‘a e loto‘i ipú, pea ke nau toe fakataha ‘i he Sāpate hoko maí ke ma‘u ‘a e Sākalamēnití, koe‘uhí ke mau lava ‘i he‘emau talangofua ki he ngaahi ouaú, ‘o ikuna‘i fakataha mo e ‘Otuá ‘a e tokotaha faifaka‘auhá, pea mo fakamo‘ui ‘a e mahakí. Ko e uiké ni kakato na‘e meimei ke fakamoleki pē ia ‘i he kau mahakí, ‘a ia ko hanau tokolahi kuo fokifoki mai honau iví, mo fakaakeake ‘enau mo‘uí.”4
“ ‘E tofanga ha konga lahi ‘o e kau mā‘oni‘oní ‘i he mahakí, mo e mahaki faka‘auhá, mo e alā me‘a pehē, koe‘uhí pē ko e vaivai ‘a e kakanó, ka ‘e fakahaofi kinautolu ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ko ia, ko ha fakakaukau ‘oku ta‘e totonu ke pehē na‘e faiangahala ‘a me‘a mo me‘a koe‘uhí he kuo nau tofanga ‘i he mahakí, pe ko e maté, he ‘oku mo‘ulaloa ‘a e kakano kotoa pē ki he maté; pea na‘e ‘osi folofola ‘a e Fakamo‘uí, ‘ ‘Oua na‘a mou fakamaau, telia na‘a fakamāua ‘a kimoutolu.’ [Vakai, Mātiu 7:1.]”5
Ko e taumu‘a ‘o e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehé ke ako‘i ‘a e ongoongoleleí ki ha ni‘ihi kehe.
Na‘e lea ‘a e Palōfitá ‘i ha konifelenisi ‘a e kaumātu‘á ‘i he 1834: “Na‘e toki fakamatala‘i leva ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, na‘e fokotu‘u ‘ata‘atā pē ia ki hono malanga‘aki ‘o e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá mo e ngaahi lea kehé, ka na‘e ‘ikai foaki ia ki hono pule‘i ‘o e Siasí.”6
“Fekau‘aki mo e me‘afoaki ‘o e leá ‘i he lea kehekehé, ko e me‘a pē te mau lava ke fakahā atú, kuo mau ma‘u ia ‘i he feitu‘ú ni ‘o hangē ko e kakai ‘i he kuonga mu‘á: neongo ia, ‘oku mau faka‘amu ke mou tokanga telia na‘a kākaa‘i ‘a kimoutolu. … ‘Oku ‘ikai ha veiveiua ‘e fakahoha‘asi kimoutolu ‘e Sētane ‘i he me‘afoaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, tuku kehe ‘o kapau te mou tokanga; he ‘ikai ke mou lava ‘o siofi ma‘u pē ia, pe pehē ‘e fu‘u tōtu‘a ho‘omou lotú. ‘Ofa ke ‘oatu ‘e he ‘Eikí ‘a e potó kiate kimoutolu ‘i he me‘a kotoa pē.”7
“Na‘á ku lau ‘a e vahe 13 ‘o e ‘Uluaki Kolinitoó [‘i ha fakataha na‘e fai he ‘aho 26 ‘o Tīsema 1841], pea mo ha konga ‘o e vahe 14, peá u pehē na‘e fie ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehé ‘i he Siasí; … ‘oku fakataumu‘a e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehe ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní he Siasí, ke ‘aonga ki he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘i he malanga ki he kakai ta‘e tuí, ‘o hangē ko ia ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí.”8
“Ko e lea ‘i he lea kehekehé na‘e foaki ia ‘i he taumu‘a ke malanga ‘iate kinautolu ‘oku ‘ikai mahino ‘enau lea fakafonuá; ‘o hangē ko ia ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí, mo ha ngaahi taimi kehe pē, pea ‘oku ‘ikai fie ma‘u ia ke ako‘i ki he Siasí ‘a e lea ‘i he lea kehekehé, he ka ‘i ai ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, te ne lava ia ‘o lea ‘i he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá ‘i he‘ene lea fakafonuá pea pehē ki ha toe lea fakafonua kehe pē; he ‘oku ‘ikai hoko ‘a e tuí tu‘unga ‘i he ngaahi faka‘ilongá, ka ‘i he fanongo ki he folofola ‘a e ‘Otuá.”9
“ ‘Oua te mou fu‘u fie ‘ilo ki he lea ‘i he lea kehekehé, ‘oua te mou lea ‘i he lea kehekehé tuku kehe kapau ‘e ‘i ai ha taha fakatonulea; ko e taumu‘a taupotu taha ‘o e lea ‘i he lea kehekehé ke lea ki he kakai mulí, pea kapau ‘oku fu‘u hoha‘a ha kakai ke fakahaa‘i honau potó, tuku ke nau lea ki he fa‘ahinga kakai peheé ‘i he‘enau lea fakafonuá. ‘Oku ‘aonga ‘a e ngaahi me‘afoaki kotoa pē ‘a e ‘Otuá ‘i honau tu‘ungá, ka ‘i he taimi ‘oku faka‘aonga‘i ai kinautolu ki he me‘a na‘e ‘ikai fakataumu‘a ki ai ‘a e ‘Otuá, ‘oku nau hoko ko ha fakalavea, ko ha tauhele pea mo ha fakamala‘ia kae ‘ikai ko ha tāpuaki.”10
“Kuo ‘i ai foki hatau kau tangata mo hatau kau fafine na‘e ‘ikai mo‘oni ‘a ‘enau ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehé; ‘oku nau lea muhumuhu pea ongo kehe mei honau le‘o totonú, pea hā kehe mo e fōtunga honau sinó … ; ka, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ia ‘e ta‘e fakanatula ‘i he Laumālie ‘o e ‘Otuá.”11
“ ‘Oua na‘a mou lea ‘i he me‘afoaki ‘o e lea he lea kehekehé kapau ‘oku ta‘e mahino kiate kimoutolu, pe ta‘e ‘i ai ha fakatonulea. ‘E lava foki mo e tēvoló ke lea ‘i he lea kehekehé; ‘e ha‘u ‘a e filí mo ‘ene ngāué; te ne lava ke fakatauele‘i ‘a e fa‘ahinga kotoa pē; ‘e lava ‘o lea faka-Pilitānia pe faka-Hōlani. ‘Oua na‘a lea ha taha ‘i he lea kehekehé tuku kehe kapau te ne fakatonulea pea tuku kehe kapau ‘oku loto ki ai ‘a e tokotaha kuo tuku ke ne pule‘í; te ne lava leva ke ‘ilo pe fakatonulea, pe fakahoko ia ‘e ha taha kehe.”12
“Kapau ‘oku ‘i ai ha‘o me‘a ke fakahā, tuku ke fai ia ‘i ho‘o lea fakafonua pē ‘a‘aú; ‘oua na‘a mou fu‘u ‘āvea ‘i hono ngāue‘aki ‘a e me‘afoaki ‘o e lea he lea kehekehé, telia na‘a ma‘u faingamālie ‘a e tēvoló ‘i he kakai angatonú mo e loto tōnungá. Te ke lava ‘o lea he lea kehekehé ma‘au pē, ka ‘oku ou tuku ‘eni ko ha tu‘utu‘uni, kapau ‘oku ako‘i ha me‘a ‘i he me‘afoaki ‘o e lea he lea kehekehé, ‘oua na‘a tali ia ko e tokāteline.”13
Neongo ko e tangata pē taha ‘oku lea ko e palōfita ‘o e Siasí, ka ‘oku faka‘atā ‘e he laumālie ‘o e kikité ke lava ‘a e tokotaha kotoa ‘o fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisi.
“ ‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e hoko ko ha faifekau ‘a Sīsū Kalaisi ta‘e te ne hoko ko ha Palōfita. He ‘ikai lava ha tangata ‘o hoko ko ha faifekau ‘a Sīsū Kalaisi tuku kehe ‘o kapau ‘oku ‘i ai ha‘ane fakamo‘oni kia Sīsū: he ko e laumālie ‘eni ‘o e kikité [vakai, Fakahā 19:10].”14
“ ‘Oku pehē ‘e Sione ko e Fakahaá ko e fakamo‘oni kia Sīsuú ko e laumālie ia ‘o e kikité [vakai, Fakahā 19:10]. Ka ko ‘eni, kapau ‘oku ma‘u ‘e ha tangata ha fakamo‘oni kia Sīsū, ‘oku ‘ikai ‘apē ke ne ma‘u ‘e ia ‘a e laumālie ‘o e kikité? Pea kapau ‘okú ne ma‘u ‘a e laumālie ‘o e kikité, te u fehu‘i leva, ‘oku ‘ikai nai ko ha palōfita ia? Pea kapau ko ha palōfita, he ‘ikai ‘apē ke ne ma‘u fakahā? Pea ka ‘i ai ha tangata ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha fakahā ma‘ana kuo pau ke mala‘ia, he ko e fakamo‘oni kia Sīsuú ko e laumālie ia ‘o e kikité. He ‘oku folofola pehē ‘e Kalaisi, kole pea te mou ma‘u; pea kapau te ne ma‘u ha fa‘ahinga me‘a, te u fehu‘i ai, ‘e ‘ikai ‘apē nai ko ha fakahā ia? Pea kapau ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e ha taha ha fakamo‘oni kia Sīsū pe ko e laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai ‘a‘ana ia, kae ‘a Kalaisi. Pea kapau ‘oku ‘ikai ‘a‘ana, kuo pau ke mala‘ia.”15
Na‘e hiki ‘e ha taha ‘a‘ahi ki Nāvū ‘o pehē na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i he lolotonga ha‘anau talanoa: “Na‘e [pehē ‘e he] Palōfita ko Siosefá … ke te hoko ko ha faifekau ‘a Sīsū, kuo pau ke fakamo‘oni ‘a e taha ko iá kia Sīsū; pea koe‘uhí ke lava ha taha ‘o fakamo‘oni kia Sīsū, kuo pau ke ma‘u ‘e he taha ko iá ‘a e laumālie ‘o e kikité; he ‘oku hangē ko e lau ‘a Sioné, ko e fakamo‘oni kia Sīsuú ko e laumālie ia ‘o e kikité.
“Kapau ‘e pehē ‘e ha tangata ko ha faifekau ia ‘a Sīsū ka ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e laumālie ‘o e kikité, kuo pau pē ko ha fakamo‘oni loi ia, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e me‘afoaki ko ē ‘okú ne fakafe‘unga‘i ia ki he lakanga ko iá; pea ko e faikehekehe ‘o [Siosefa Sāmita] mo e kau malanga ‘o e to‘u tangatá ni, he ‘okú ne pehē ‘okú ne ma‘u ‘a e laumālie ko ia ‘o e kikité, ‘a ē ‘okú ne fakafe‘unga‘i ia ke fakamo‘oni‘i ‘a Sīsū mo e Ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí; ka ‘oku faka‘ikai‘i foki ‘e he kau malangá ‘a e laumālie ko iá, ‘a e laumālie ‘o e kikité, ‘a ē ko ia pē taha ‘okú ne ‘ai kinautolu ke nau hoko ko e kau fakamo‘oni mo‘oni ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú, ka ‘oku nau taku ko ha kau faifekau mo‘oni kinautolu ‘o e fakamo‘uí.”16
“ ‘Oku ma‘u ‘a e tuí ‘i he fanongo ki he folofola ‘a e ‘Otuá, ‘o makatu‘unga ‘i he fakamo‘oni ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá; ‘oku poupou‘i ma‘u pē ‘a e fakamo‘oni ko iá ‘e he Laumālie ‘o e kikité mo e fakahaá.”17
‘Oku tuku ki he kakai angatonú e me‘afoaki ‘o e fa‘a ‘ilo e ngaahi laumālié, ke nau lava ‘o fakafaikehekehe‘i ‘a e mālohi ‘o e laumālie leleí mei he laumālie koví.
‘I he ngaahi ‘aho ne kamakamata ai ‘a e Siasi kuo toe fakafoki maí, na‘e fa‘a talangofua ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí, pea pehē ki ha kāingalotu ‘o ha ngaahi siasi kehe, ki he ngaahi mālohi ‘o e koví pe ngaahi laumālie halá, ‘o pehē kuo nofo‘ia kinautolu ‘e he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘o pehē: “Ko e ngaahi me‘a ko ia ne hoko ki muí ni ‘i hotau lotolotongá kuó ne ‘ai ke u fatongia ‘aki ‘a e lea fekau‘aki mo e ngaahi laumālie ‘okú ne ue‘i ‘a e tangatá ke ngāué.
“ ‘Oku mahino mei he ngaahi me‘a ne tohi ‘e he kau ‘Aposetoló [‘i he Fuakava Fo‘oú], na‘e ‘i ai ha ngaahi laumālie hala na‘e ‘i honau kuongá, pea kuo nau ‘mafola atu ki māmani ‘pea ‘oku fie ma‘u ai ‘a e poto ko ē ko e ‘Otuá pē taha te ne lava ‘o foakí, ke ‘ilo ai ‘a e ngaahi laumālie halá, pea mo fakamo‘oni‘i pe ko e ngaahi laumālie fē ‘oku ‘o e ‘Otuá [vakai, 1 Sione 4:1–4]. Kuo ta‘e tokanga lahi ‘a e māmaní fakalūkufua, ki he me‘a ko ‘ení ‘e taha, he ko e hā ha ‘uhinga ke nau toe kehe ai—‘he ‘oku ‘ikai ha tangata te ne ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ka ‘i he Laumālie pē ‘o e ‘Otuá.’ [Vakai, 1 Kolinitō 2:11.] …
“Hangē na‘e hoko ‘i he kuonga kotoa pē ha tōnounou fakae‘ilo fekau‘aki mo e kaveingá ni. Kuo fakahā mai ‘i he kuonga kotoa pē ha fa‘ahinga kehekehe ‘o e laumālié, pea meimei ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí kotoa. … ‘Oku ma‘u ‘e he kakai kotoa pē honau laumālié, ‘oku nau ma‘u kotoa pē ha tau‘atāina fakalangi ke fili, pea nau taukave‘i kotoa pē ko honau laumālié ‘oku ‘a e ‘Otuá ia. Ko hai te ne veteki ‘a e me‘a fakamisitelí ni? ‘Oku pehē ‘e Sione, ‘‘Ahi‘ahi‘i ‘a e ngaahi laumālié‘ [1 Sione 4:1], ka ko hai te ne fai iá? ‘E he kau potó, ‘e he kau ngutu potó, ‘e he kau filōsefá, ‘e he kau ‘atamai‘iá, ‘e he kau malangá—‘oku nau tōnounou kotoa. … Ko hai te ne fa‘a lava ke ‘omi ki he māmá mo fakamāma‘i ‘a e ngaahi misiteli fufū ‘o e ngaahi laumālie hala ko ia kuo fa‘a toutou fakahaa‘i mai ‘i he lotolotonga ‘o e Kāingalotú? ‘Oku tau tali, he ‘ikai lava ‘e ha taha ‘o fai ‘eni ta‘e kau ai ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, mo ma‘u ha ‘ilo ki he nagahi fono ‘okú ne pule‘i ‘a e ngaahi laumālié; he ‘oku hangē ko e ‘ ‘ikai ha taha ‘okú ne ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ka ‘i he Laumālie pē ‘o e ‘Otuá,” ‘oku pehē pē ‘a e ‘ikai ha taha ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e laumālie ‘o e tēvoló, pea mo hono mālohí mo hono iví, ka ‘i hono ma‘u pē ‘o e fa‘ahinga poto ko ē ‘oku mahulu hake ‘i he tangatá, pea mo fakama‘ala‘ala mai ‘i he founga ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ‘a e founga fakamisiteli ‘o ‘ene ngaahi palaní. …
“Kuo pau ke ma‘u ‘e he tangatá ‘a e fa‘a ‘ilo ki he ngaahi laumālié ki mu‘a peá ne toki lava ‘o ‘omi ki he māmá ‘a e mālohi fulikivanú ni mo fakamahino ia ki māmani ‘i hono tu‘unga fakatu‘utāmaki, anga fakatēvolo, mo fakalanulanu ki he laumālié; he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ‘e fakatupu maumau lahi ange ki he fānau ‘a e tangatá ka ko hono ma‘u kinautolu ‘e he laumālie halá ka nau fakakaukau ‘o pehē ‘oku nau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Kuo lauiafe ha ni‘ihi kuo nau ongo‘i hono ivi mo hono mālohi fakalilifú pea mo hono ngaahi nunu‘a koná. …
“Hangē ko ia kuo tau ‘osi fakatokanga‘i ki mu‘á, ko e faingata‘a lahi tahá ‘oku toka ia ‘i he ta‘e ‘ilo ki he natula ‘o e ngaahi laumālié, ta‘e ‘ilo ki he ngaahi fono ‘oku pule‘i‘aki kinautolú, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘e lava ke ‘ilo ai kinautolú; kapau ‘oku fie ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke ‘ilo ai ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá; pea ‘e toki lava pē ke fakae‘a ‘a e laumālie ‘o e tēvoló ‘i he founga ko iá, pea ‘oku toki fakanatula pē ‘a e me‘a ‘oku hoko mai aí, ka ‘ikai fetu‘utaki pe ma‘u ‘e ha taha pe ha kakai ha fakahā mei he ‘Otuá, ‘o fakama‘ala‘ala kiate kinautolu ‘a e founga ngāue ‘a e laumālié, ta kuo pau ke nau nofo ta‘engata ‘i he ta‘e ‘ilo ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení; he ‘oku ou taukave‘i kapau ‘e ‘i ai ha taha he ‘ikai ke lava ‘o mahino kiate ia ‘a e ngaahi me‘á ni ka ‘i he Laumālie pē ‘o e ‘Otuá, ta he ‘ikai ke lava ia ‘o mahino ki ha toko tahamano; ‘oku toe tāumama‘o foki ia ki he poto ‘o e kakai akó, ki he ‘elelo ‘o e pōto‘i leá, ki he mālohi ‘o e kau ivi lahí. Pea te tau aofangatuku leva ki he faka‘osinga ko ‘ení, tatau ai pē pe ko e hā ha‘atau fakakaukau ki he fakahaá, ka ‘ikai ia, he ‘ikai ke tau ‘ilo pe mahino kiate kitautolu ha me‘a ‘a e ‘Otuá, pe ‘a e tēvoló; pea neongo pe ko e hā hano lahi ‘o e ta‘e loto ‘a māmani ke tali ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, ‘oku mahino mei he lahi fau ‘o e ngaahi tui mo e ngaahi fakakaukau fekau‘aki mo e me‘á ni, ‘oku ‘ikai mahino kiate kinautolu ia ha me‘a ‘i he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, pea ‘oku mahinongofua tatau pehē pē ia mo e ‘ikai ke ‘i ai ha fetu‘utaki fakalangi pea pau ke nau nofo ai pē ‘i he ta‘e ‘iló. …
“Hangē ko ia ne tau lau ki ai ‘i mu‘á, kuo pau ke ma‘u ‘e he tangatá ‘a e fa‘a ‘ilo ‘o e ngaahi laumālié, kae toki mahino ki ai ‘a e ngaahi me‘á ni, pea ‘e anga fēfē leva ha‘ane ma‘u ‘a e me‘afoaki ko ‘ení kapau ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ngaahi me‘afoaki ‘o e Laumālié? Pea ‘e ma‘u fēfē e ngaahi me‘afoaki ko ‘ení ta‘e ‘i ai ha fakahā? ‘Na‘e hā‘ele hake ‘a Kalaisi ki he langí, ka Ne tuku ha ngaahi me‘afoaki ki he tangatá; pea na‘á Ne foaki ‘a e ni‘ihi ko e kau ‘Aposetolo, mo e ni‘ihi ko e kau Palōfita, mo e ni‘ihi ko e kau ‘Evangeliō, mo e ni‘ihi ko e kau Faifekau mo e kau Akonaki’ [vakai, ‘Efesō 4:8, 11]. Pea na‘e anga fēfē leva hono fili ‘o e kau ‘Aposetoló, kau Palōfitá, kau Faifekaú, kau Akonakí mo e kau ‘Evangelioó? ‘I he kikite (fakahā) pea ‘i he hilifaki ‘o e nimá:—‘i he fetu‘utaki fakalangi, pea ‘i ha ouau fakalangi na‘e fokotu‘u—‘o fou ‘i he founga ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘a ia na‘e ‘osi fokotu‘utu‘u ‘o fakatatau mo e founga ‘a e ‘Otuá, ‘i ha tu‘utu‘uni fakalangi. Na‘e ma‘u ‘e he kau ‘Aposetolo ‘o e kuonga mu‘á ‘a e ngaahi kī ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘ení—‘a e kī ki he ngaahi me‘a lilo ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea na‘e iku ‘o fakangofua ke nau lava ‘o faka‘atā mo vete ange ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē fekau‘aki mo hono founga pule‘i ‘o e Siasí, fekau‘aki mo e tu‘unga lelei ‘o e sosaietí, ki he iku‘anga ‘o e tangatá ‘i he kahaú, pea mo e tau‘atāina ke filí, ki he mālohi mo e ivi ‘o e ngaahi laumālié; he na‘a nau lava ‘o pule‘i fa‘iteliha pē kinautolu, pe fekau ke nau mavahe ‘i he huafa ‘o Sīsuú, mo ‘ilo‘i ‘enau ngaahi pau‘ú mo ‘enau ngaahi ngāue fakaliloliló ‘i he‘enau feinga ke kākaa‘i ‘a e Siasí ‘aki ‘enau feinga ke hā ngali lotú, pea mo fakafepaki‘i e ngāue ‘a e Siasí mo hono fakamafola ‘o e mo‘oní. …
“… Na‘e fakakoloa‘i hotau Fakamo‘uí, kau ‘Aposetoló, pea na‘a mo e kāingalotu ‘o e Siasí, ‘aki ‘a e me‘afoakí ni, ‘o hangē ko hono fakamatala‘i ‘e Paulá, ‘[Na‘e foaki] ki he tokotaha ‘a e lea kehekehé, ki he tokotaha hono fakamatala ‘o e ngaahi leá, ki he tokotaha ‘a e fai ‘o e ngaahi maná, ki he tokotaha ‘a e kikité, ki he tokotaha ‘a e ‘ilo ki he ngaahi laumālié.’ [Vakai, 1 Kolinitō 12:10.] ‘Oku tupu kotoa ‘eni mei he Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ko ha ngaahi me‘afoaki ia ‘a e ‘Otuá. … He ‘ikai ha taha pe ko ha falukunga kakai ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi mafai kuo fokotu‘ú, mo e Lakanga Fakataula‘eikí pea mo e ‘ilo‘i ‘o e ngaahi laumālié, te nau lava ke tala ‘a e ngaahi laumālie mo‘oní mei he ngaahi laumālie halá.”18
“ ‘Oku mafola ‘a e ngaahi laumālie halá ‘i māmani. ‘E lahi ‘a e ngaahi fakafōtunga ‘o e ngaahi laumālié, ‘o fakatou tatau pē ‘a e laumālie halá mo e laumālie mo‘oní. … ‘Oku ‘ikai mei he ‘Otuá ‘a e laumālie, pe me‘a-hā-mai, pe hiva kotoa pē. … ‘E foaki ‘a e me‘afoaki ‘o e ‘ilo‘i ‘o e ngaahi laumālié ki he Kaumātu‘a Pulé. Lotua ia ke ne lava ‘o ma‘u ‘a e me‘afoaki ko ‘ení.”19
Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í
Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.
-
Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘i he peesi 439–41. ‘E tokoni fēfē ‘a e fakamatalá ni ki he kau ma‘u Lakanga Taula‘eiki FakaMelekisētekí ‘i he‘enau teuteu ke faingāue ki he mahakí? ‘E tokoni fēfē kiate kitautolu ‘i he taimi te tau fie ma‘u ai ha tāpuaki fakataula‘eikí? ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e mahu‘inga ai kia Misa Footihemi ke fakahaa‘i ‘ene tui kia Sīsū Kalaisí ‘i he taimi ko iá?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘i he peesi 441–42. Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke foua kuo tokoni ke mahino kiate koe ‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i hono fakamo‘ui ‘o e mahakí? Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonu ke nau tataki kitautolu ‘i he taimi ‘oku tau fakamatala ai ‘a e ngaahi me‘a kuo hoko kiate kitautolu fekau‘aki mo ha fakamo‘ui mahaki? Ko e hā ‘oku ‘ikai fakamo‘ui ai ha kakai ‘e ni‘ihi, neongo na‘a nau tui mo fakahoko kiate kinautolu ha ngaahi tāpuaki ‘i he lakanga fakataula‘eikí?
-
Na‘e pehē ‘e Siosefa ko e me‘afoaki ‘o e lea kehekehé “Na‘e fokotu‘u ‘ata‘atā pē ia ki hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá mo e ngaahi lea kehé” (peesi 442–44). Kuo tokoni fēfē ‘a e me‘afoaki ko ‘ení ‘i hono fakamafola ‘o e ongoongoleleí he funga māmaní? na‘e anga fēfē ha‘o ma‘u pe ma‘u ‘e ha taha ‘okú ke ‘ilo‘i, ‘a e me‘afoaki ‘o e lea kehekehé ke tokoni ‘i hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e laumālie ‘o e kikité (peesi 444–49). Ko e hā hano mahu‘inga kiate koe ke ‘ilo‘i ‘e lava ke ma‘u ‘e he mēmipa takitaha ‘o e Siasí ‘a e laumālie ‘o e kikité?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e me‘afoaki ‘o e fa‘a ‘ilo e ngaahi laumālié (peesi 446–49). Ko e hā koā ‘a e me‘afoaki ko ia ‘o e fa‘a ‘ilo e ngaahi laumālié? Te tau lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei hano kākaa‘i kitautolu ‘e he ngaahi mālohi ‘o e koví? ‘Oku founga fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he‘etau palōfita lolotongá mo e kau taki kehe ‘o e Siasí ke tau ‘ilo ‘a e ngaahi mālohi ‘oku koví?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 1 Kolinitō 12; 14:1–6, 22–28; Sēmisi 5:14–15; Molonai 10:8–17; T&F 46; 50:1–36, 40–44; 52:14–19
‘I he ‘aho 22 ‘o Siulai 1839 na‘e tu‘u hake ai ‘a ‘Ilaisiā Footihemi mei he “mohe ‘o e maté” hili ia ha hū atu ‘a Siosefa Sāmita ki hono ‘apí mo pehē ange, “ ‘Ilaisiā, ‘oku ou fekau‘i koe ‘i he huafa ‘o Sīsū ‘o Nāsaletí, ke ke tu‘u peá ke mo‘ui!”
“‘Oku fakataumu‘a e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehé ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní he Siasí, ke ‘aonga ki he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘i he malanga ki he kakai ta‘e tuí.”