‘Ofa Faka-Kalaisí, ko e ‘Ofa Haohaoa ia ‘a Kalaisí

“Ko e ‘ofá ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke fakafōtunga atu ia ‘e kinautolu ‘oku holi ke hoko ko e ngaahi foha ‘o e ‘Otuá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I ha fakahā na‘e fai mai ‘ia Siosefa Sāmita ‘i he 1841, na‘e fakamahino‘i ai ‘e he ‘Eikí ‘a e siteiki ‘i Nāvū ‘i ‘Ilinoisí ko ha “makatuliki ‘o Saione, ‘a ia ‘e fakangingila lelei ‘aki ‘a e masani ‘oku tatau mo ha palasi” (T&F 124:2). Ne hoko ‘a Nāvū ko ha senitā longomo‘ui ‘o e fefakatau‘akí, akó, mo e ‘ātí ‘o fakatatau mo e fakahinohino ‘a e Palōfitá,. Na‘e ngāue ha kakai tokolahi ‘i he‘enau ngaahi fāmá, kae tō ‘e kinautolu na‘e ‘i ai hanau kelekele ‘i he koló ha‘anau ngoue fua‘i ‘akau mo ha vesitapolo ‘i honau ngaahi ‘apí. Na‘e fokotu‘u ha ngaahi fahi‘anga papa, ngaohi‘anga piliki, ngaahi ‘ōfisi paaki, momosi‘anga mahoa‘a, pea mo ha ngaahi fale ta‘o mā ‘i he koló, pea pehē foki ki ha ngaahi falengāue ki he kau tufungá, kau ngaohi kulo mei he ‘umeá, kau tuki kapá, kau ngaohi siuelí, kau tuki ukameá, pea mo e kau tangata ngāue fakasanisaní. Na‘e fiefia ‘a e Kāingalotú ‘i Nāvū ‘i he tulamá, hulohulá, mo e konisetí. Na‘e laungeau ha fānau ako na‘e kau ki ha ngaahi ako‘anga ‘i he koló, pea na‘e ‘i ai mo ha palani ki ha ‘univēsiti.

‘I he vave ‘o e tupulaki ‘a Nāvuú, na‘e ‘i ai ha ngaahi tā‘anga piliki na‘a nau ngaohi ‘a e piliki kulokulá ‘o ne ‘omi ki he ngaahi fale ‘o Nāvuú ha faka‘ofo‘ofa makehe. Ko e taha ‘o e ngaahi fale ko ‘ení ko e Falekoloa Piliki Kulokula ‘o e Palōfitá. Na‘e langa ‘a e falekoloá ke fakatou hoko ko ha ‘ōfisi ki he Palōfitá mo e Kau Palesitenisī ‘Uluakí pea mo ha pisinisi ke tokoni ki he Palōfitá ‘i hono tauhi hono fāmilí. Ne ‘i ai ha me‘a na‘e hoko ‘i he Falekoloa Piliki Kulokulá ‘okú ne fakahaa‘i ‘a e natula ‘ofa ko ia na‘á ne fakatupu hono ‘ofeina lahi ‘o e Palōfitá.

Ko Sēmisi Līsí ko ha tangata Pilitānia ia na‘e ha‘u ki Nāvū mo hono tuofefine na‘e ului ki he Siasí ko ‘Akanesi pea mo hono husepāniti ko Henelī Naitinikeilí. Hili ha ‘ikai ola lelei e kumi ngāue ‘a Sēmisi mo Henelií, na‘á na pehē leva ke na kole tokoni ki he Palōfitá. Na‘e pehē ‘e Sēmisi:

“Na‘á ma … ‘ilo [‘a e Palōfitá] ‘i ha ki‘i falekoloa ‘okú ne fakatau ha ngaahi koloa ki ha fefine. Ko e fuofua taimi ‘eni ne u ma‘u ai ha faingamālie ke ofi ki ai ‘o sio lelei kiate ia. Na‘á ku ongo‘i ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga laumālie makehe ‘iate ia. Na‘e kehe ia mei ha toe taha ne u ‘osi fe‘iloaki mo ia ki mu‘a; peá u pehē ai ‘i hoku lotó, ‘oku mo‘oni ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otua fungani mā‘olungá.

“Na‘á ku fie ma‘u ‘a Henelī ke ne kole ki ai ha ngāue koe‘uhí he na‘e ‘ikai ko ha mēmipa au ‘o e Siasí, ka na‘e ‘ikai ke ne fai ‘eni, pea na‘e pau leva ke u fai ‘e au. Na‘á ku pehē ange, ‘Misa Sāmita, fakamolemole, ‘oku ‘i ai ha‘o ngāue ‘e lava ‘o tuku mai kiate kimaua, ke ma lava ai ‘o ma‘u ha me‘atokoni?’ Na‘á ne mata fiefia mai kiate kimaua, peá ne pehē mai leva he ongo‘i loto-‘ofa, ‘Sai, ongo tamaiki, ko e hā e me‘a te mo lava ‘o faí?‘ Na‘á ma fakamatala ange ‘a e ngāue ne ma fai ki mu‘a peá ma toki mavahe mai mei homa fonua tupu‘angá.

“Peá ne pehē mai leva, ‘Te mo lava ‘o keli ha luo?‘ Na‘á ku talaange te ma fai homa lelei tahá. Na‘á ne to‘o hake leva ha tepi fua, pea pehē mai, ‘Mo omi ke tau ō.’

“Na‘á ne taki kimaua ‘o ki‘i mama‘o mei he falekoloá, peá ne mono mai ‘a e mui‘i tepí ke u pukepuke, ka ne fao‘i atu ‘a e tepí ‘o faka‘ilonga‘i ha laine ke ma ngāue fakatatau ki ai. Hili ia peá ne pehē mai leva, ‘Ongo tama, te mo lava ‘o keli ha luo fute ‘e tolu (.9 mita) fālahi pea fute ‘e ua mo e konga (.76 mita) hono lolotó ‘i he laine ko ‘ení?’

“Na‘á ma talaange ‘e fai homa lelei tahá, peá ne ‘alu leva. Na‘á ma kamata ngāue pea ‘i he‘ene ‘osí, na‘á ku ‘alu ‘o fakahā ange kuo lava. Na‘á ne ha‘u leva ‘o mamata ki ai peá ne pehē mai, ‘Ongo tama, kapau ko au na‘á ku fai ‘ení, he ‘ikai toe kehe. Mo ō mai ā.’

“Na‘á ne mu‘omu‘a atu ‘iate kimaua ki he fale koloá, peá ne tala mai ke ma fili ‘a e konga hemi pe konga puaka lelei tahá ma‘amaua. ‘I he‘eku maá, na‘á ku tala ange ‘e sai ange kapau te ne fili mai pē ma‘amaua. Ko ia, na‘á ne fili ai ‘a e ongo fu‘u konga puaka lalahi mo lelei tahá, fakataha mo ha tangai mahoa‘a ke ma taki taha, peá ne ‘eke mai leva pe ‘e fe‘unga ia. Na‘á ma talaange te ma loto ke fai ha ngāue lahi ange kae toki ma‘u ia, ka na‘á ne tala mai, ‘Ongo tamaiki, ko ho‘omo fiemālié pē ko ‘eku fiemālié ia.’

“Na‘á ma fakamālō lahi ange kiate ia, peá ma foki fiefia leva ki ‘api koe‘uhí ko e loto ‘ofa ‘a e Palōfita ‘a hotau ‘Otuá.”

Na‘e papitaiso ‘a Sēmisi Liisi ‘i he ta‘u pē ko iá peá ne lekooti ‘o pehē, “Na‘á ne fa‘a toutou ma‘u ha faingamālie ke mamata ki he fofonga faka‘ei‘eiki [‘o e Palōfitá] ‘i hono fakamaama ‘e he Laumālié mo e mālohi ‘o e ‘Otuá.”¹

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku vēkeveke ‘a e tangata kuo fakafonu‘aki e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ke ne tāpuaki‘i ha kakai kehe.

“Ko e ‘ofá ko e taha ia ‘o e ngaahi ‘ulungāanga faka‘ei‘eiki taha ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke fakafōtunga atu ia ‘e kinautolu ‘oku holi ke hoko ko e ngaahi foha ‘o e ‘Otuá. Ko e tangata kuo fakafonu‘aki e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai fiemālie ia ‘i hono tāpuaki‘i pē hono fāmilí, ka ‘oku ‘alu fe‘alu‘aki he funga ‘o e māmaní, ke tāpuaki‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá.”²

Na‘e lekooti ‘e Lusi Misevi Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení: “Na‘e pehē ‘e [Siosefa Sāmita], ‘Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, mou fe‘ofa‘aki; mou fe‘ofa‘aki pea anga‘ofa ki homou ngaahi filí.‘ Na‘á ne toe fakaongo mai ‘a e ngaahi leá ni ‘i ha le‘o na‘á ne fakamamafa‘i mo‘oni mai pea ‘ēmeni le‘olahi ki ai.”³

‘I Siulai ‘o e 1839, na‘e me‘a ai ‘a e Palōfitá ki ha kulupu ‘o ha kau taki ‘o e Siasí: “Na‘á ku lea leva kiate kinautolu mo fai ange ha fakahinohino lahi … ‘o kau ki ha ngaahi kaveinga mahu‘inga lahi kiate kinautolu kotoa ‘oku fie ‘a‘eva ‘i he anga fakatōkilalo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, pea tautautefito ki hono ako‘i kinautolu ke nau ‘ofa faka-Kalaisi, poto mo ongo‘i ‘ofa, pea ke nau fe‘ofa‘aki ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘i he tūkunga kotoa pē.”⁴

‘Oku ‘i ai hatau tufakanga makehe ke ‘ofa mo tokanga‘i ‘a kinautolu ‘oku masivá.

“Ko e fatongia ia ‘oku totonu ke fakahoko tau‘atāina ‘e he Kāingalotu kotoa pē ki hono kāingá—ke ‘ofa ma‘u pē ‘iate kinautolu, mo fakafiemālie‘i kinautolu ‘i honau taimi faingata‘a‘iá. Kuo pau ke tau fe‘ofa‘aki kae lava ‘o fakatonuhia‘i kitautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá: kuo pau ke tau ikuna‘i ‘a e koví; kuo pau ke tau ‘a‘ahi ki he tamai maté pea mo e kau fefine kuo mate honau ‘unohó ‘i he‘enau mamahí, pea kuo pau ke tau faka‘ehi‘ehi ke ‘oua na‘a ‘i ai hatau mele ‘i māmani; he ko e fa‘ahinga ‘ulungāanga ma‘ongo‘onga peheé ‘oku tafe ia mei he matavai mapunopuno ‘o e lotu mo‘oní [vakai, Sēmisi 1:27].”⁵

“[Ko e mēmipa ‘o e Siasí] kuo pau ke ne fafanga ‘a e fiekaiá, fakavala‘i ‘a e telefuá, foaki ki he fefine kuo mate hono ‘unohó, holoholo‘i ‘a e lo‘imata ‘o e tamai maté, fakafiemālie‘i ‘a e mamahí, ‘o tatau ai pē pe ‘oku kau ‘i he siasí ni, pe ‘i ha siasi kehe, pe ‘ikai kau ki ha siasi, ‘o tatau ai pē pe ‘e ma‘u kinautolu ‘i fē.”⁶

“He ‘ikai ke lava ‘o fakahaofi ‘a e koloa‘iá ta‘e ‘i ai ‘a e ‘ofa fakaKalaisí, ‘o foaki ke fafanga‘i ‘a e paeá ‘o fakatatau mo e taimi pea mo e founga ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá.”⁷

“Fakakaukau‘i si‘i tu‘unga ‘o ia ‘oku mamahí pea feinga ke fakalelei‘i si‘onau faingata‘a‘iá; tuku ke fafanga ‘aki ho‘o maá ‘a e fiekaiá, peá ke fakavala‘i ‘a e telefuá; tuku ho‘o nima foakí ke ne holoholo‘i ‘a e lo‘imata ‘o e tamai maté, mo fakafiefia‘i ‘a e fefine li‘ekina kuo mate hono ‘unohó; tuku ke hanga ‘e ho‘o ngaahi lotú, ‘e ho‘o ‘i aí, ‘e ho‘o anga ‘ofá, ‘o fakanonga ‘a e mamahi ‘o e faingata‘a‘iá, pea ke tokoni ho‘o foaki ‘ofá ki he‘enau ngaahi fiema‘ú; fai lelei ki he kakai kotoa pē, ‘o tautautefito ki he fale ‘o e tuí, ke ‘oua na‘á ke fai ha kovi mo ta‘e halaia, ko e ngaahi foha ta‘e valokia ‘a e ‘Otuá. Tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá—pea ‘e malama takatakai ‘i ho ‘alungá ‘a e nāunau ‘o ia kotoa pē kuó Ne foaki, pe ‘okú Ne foaki, pe te Ne foakí; pea ‘e tu‘u ‘a e kau paeá ‘o ui koe ko e monū‘ia; ‘e fakalāngilangi‘i mo faka‘apa‘apa‘i koe ‘e he kau tangata leleí; pea ‘e tatau ho ‘alungá mo ia ‘o e angatonú, ‘a ia ‘oku ‘āsili ‘ene uló ‘o a‘u ki he haohaoa ‘o e ‘ahó [vakai, Lea Fakatātā 4:18].”⁸

“ ‘E lilingi atu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní … ki homou ‘ulú mei he taimi ki he taimi, ‘i he taimi te mou faka‘aonga‘i ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘o e mā‘oni‘oní ‘oku hōifua ki ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, mo mou ma‘u ai ‘a e fe‘ofa‘aki totonú, pea mou tokanga ‘i he tapa kotoa pē ke manatu‘i ‘a kinautolu ‘oku pōpula mo mafasiá, pea mo mamahi lahi koe‘uhí ko kimoutolú. Pea kapau ‘oku ‘i ai hamou ni‘ihi ‘oku holi tāukakapa ke mā‘olunga, mo kumi ha‘anau tu‘umālie pē ‘anautolu, kae to‘e honau kāingá ‘i he masivá, pea tofanga ‘i he ngaahi faingata‘a mo e ngaahi ‘ahi‘ahi lahi, he ‘ikai ‘aonga kiate kinautolu ‘a e hūfekina ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ē ‘okú ne hufekina kitautolu ‘i he ‘aho mo e pō ‘i he to‘e ‘oku ta‘e fa‘a lava ke lea‘akí [vakai, Loma 8:26].

“ ‘Oku taau ke tau mātu‘aki tokanga ‘i he taimi kotoa pē ke ‘oua na‘a ma‘u ‘e he fielahí ha potu ‘i hotau lotó; ka ke tau afeitaulalo ki he kakai mā‘ulaló, mo tau ‘ūkuma ‘i he fa‘a kātaki fuoloa ‘a e ngaahi vaivai ‘o e vaivaí.”⁹

Ko e ‘ofa faka-Kalaisí ‘oku kātaki fuoloa, manava‘ofa, mo anga ‘ofa.

Na‘e lipooti ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ha malanga na‘e fai ‘e he Palōfitá: “Na‘á ne kamata lau leva ‘a e vahe 13 [‘o e 1 Kolinitoó]—‘Ka ne ko ‘eku lea ‘aki ‘a e ‘elelo ‘o e kau tangatá mo e kau ‘āngeló, ka ‘oku ‘ikai te u ma‘u ‘a e ‘ofá, kuó u tatau mo e ukamea pakihi mo e simipale tatangi;‘ peá ne pehē, ‘oua na‘a fehālaaki ho‘omou fakakaukau ki he angatonu ‘a homou kaungā‘apí, ka ke mou tokanga telia ‘a e fiemā‘oni‘oní, pea fakangatangata ho‘omou fakakaukau ki homou tu‘unga angatonu totonú, ‘o ‘oua te mou pehē kuo mou mā‘oni‘oni ange ‘i he ni‘ihi kehé; kuo pau ke lahi ange ho‘omou fe‘ofa‘akí, ‘o kapau te mou fie fakahoko ia ‘o hangē ko Sīsuú, ‘o ‘oatu homou kāingá ki he fatafata ‘o ‘Ēpalahamé. Na‘á ne pehē kuó ne ‘osi fakahā ‘a e kātaki fuoloá, ‘ūkumá pea mo e fa‘a kātakí ki he Siasí, pea pehē foki ki hono ngaahi filí; pea kuo pau ke tau fekātaki‘i‘aki ‘a ‘etau ngaahi tōnounoú, ‘o hangē ko hono kātaki‘i ‘e ha mātu‘a ‘ofa ‘a e fanga ki‘i vaivai ‘o ‘ena fānaú.

“… ‘I he tupulaki ho‘omou angatonú mo e angama‘á, pea mo e angaleleí, tuku ke tupulaki ho‘omou ‘ofá ki he ni‘ihi kehé; kuo pau ke mou fa‘a kātaki‘i e ngaahi vaivai mo e ngaahi fehālaaki ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku mahu‘inga fau e ngaahi laumālie ‘o e tangatá! …

“… ‘Oua te mou mānumanu ki he vala lelei mo hā faka‘ofo‘ofa kae taimi nounou ‘a e kau angahalá, koe‘uhí he ‘oku nau ‘i ha tūkunga fakamamahi; ka ke mou manava‘ofa kiate kinautolu ‘i he lahi taha te mou lavá, he ‘e taimi nounou pē pea faka‘auha kinautolu ‘e he ‘Otuá ‘o kapau he ‘ikai ke nau fakatomala mo tafoki kiate Ia.”¹⁰

“ ‘Oku totonu ke ma‘u ‘e he kakai potó ha mahino fe‘unga ke ikuna‘i e tangatá ‘aki ‘a e anga‘ofá. ‘Oku pehē ‘e he tangata potó, ‘‘Oku teke‘i atu ‘a e houhaú ‘e he tali fakavaivaí‘ [Lea Fakatātā 15:1]; pea ‘e lelei lahi ia ki he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke fakahaa‘i e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘aki ha‘anau ngaohi lelei‘i ‘a kinautolu ne nau fai ha fehālaaki ‘i ha momeniti na‘e ‘ikai fe‘unga ai ‘enau mahinó pe ‘iló; he na‘e folofola mo‘oni ‘a Sīsū, Tāpuaki‘i homou ngaahi filí [vakai, Mātiu 5:44].”¹¹

“ ‘Oku ‘ikai ke nofo ‘eku tokangá ‘a‘aku ‘i homou ngaahi vaivaí, pea ‘oku ‘ikai totonu foki ke mou fai pehē kiate au.” Ko e ‘ofa faka-Kalaisí, ‘a ia ko e ‘ofá, ‘okú ne ‘ufi‘ufi ‘a e ngaahi angahala lahi [vakai, 1 Pita 4:8], pea kuó u fa‘a ‘ufi‘ufi ‘a e ngaahi vaivai kotoa ‘iate kimoutolú; ka ko e me‘a faka‘ofo‘ofa tahá ke ‘oua pē na‘a teitei ‘i ai hato vaivai. ‘Oku totonu ke tau tanumaki ha laumālie ‘o e anga-malū, nonga pea mo e melino.”¹²

Na‘e lipooti ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ha toe malanga ‘e taha na‘e fai ‘e he Palōfitá: “Ka fakahaa‘i ‘e he kakaí ha kihi‘i anga-lelei mo ha ‘ofa kiate au, hono ‘ikai ko ha mālohi lahi ia ‘oku hū ki hoku ‘atamaí, ka ‘i he founga ‘e tahá ‘oku meimei ke ne fakalahi ‘a e ngaahi loto fefeká mo e mamahí ‘i he ‘atamai ‘o e tangatá.

“Ko e fakamo‘oni ia ‘e taha ‘oku ‘ikai maheni ‘a e tangatá mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e anga faka-‘otuá ke ne fakatokanga‘i ‘a e hōloa ‘a e loto ‘ofá mo e si‘isi‘i ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí ‘i māmani. Ko e mālohi mo e ngeia ‘o e anga faka-‘otuá ‘oku fakamahino ia ‘i he tefito‘i mo‘oni kāfakafa ‘o hono fakamafola ‘o e pulupulu ‘o e ‘ofa faka-Kalaisí. ‘Oku ‘ikai ‘afio ‘a e ‘Otuá ki he angahalá ‘o momo‘i faka‘atu‘i, ka ‘i he taimi kuo faiangahala ai ‘a e tangatá, kuo pau ke ‘i ai hanau faka‘atu‘i… . Ko ‘etau ofi ange ko ia ki he‘etau Tamai Hēvaní, ko e lahi ange ai pē ia ‘a e lava ke tau mamata ‘i he manava‘ofa ki he ngaahi laumālie ‘oku maté; ‘oku tau ongo‘i ‘a ‘etau loto ke puke mai ‘a kinautolu ki hotau umá pea ‘oua te tau toe sio ki he‘enau ngaahi angahalá… .

“… Hono ‘ikai tu‘o lahi e fa‘a feinga ‘a e kau tangata mo e kau fafine potó ke tu‘utu‘uni kia Siosefa ‘aki ‘enau talaange, ‘Kapau ne ko Siosefa au, na‘á ku mei fai ē mo ē;‘ ka, kapau na‘a nau ‘i he tu‘unga ‘o Siosefá, te nau ‘ilo he ‘ikai ke lava ‘o fakakouna‘i ‘a e tangatá mo e fefiné ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ka kuo pau ke fai ia ‘i he fa‘a kātaki, pea ko hono fakaikú, te tau lava ‘o fakahaofi kinautolu. Ko e founga ke fā‘ūtaha ai ‘a e Kāingalotú kotoa, mo kei hoko atu pē ‘a e ngāué, ke tatali ‘i he fa‘a kātaki, kae ‘oua ke ‘omi ‘e he ‘Otuá ‘a e kau faiangahalá ki he fakamāú. ‘Oku ‘ikai totonu ke fakangofua ‘a e angahalá, ka ‘oku totonu ke fetakinima ‘a e manava‘ofá mo e valokí.”¹³

‘Oku tau fakahaa‘i ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí ‘i he fanga ki‘i ngāue tokoní mo e anga‘ofá.

“Ko ho‘omou tamaio‘eiki au, pea ‘oku tu‘unga pē ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a ‘eku lava ‘o fai atu ha leleí… . ‘Oku ‘ikai ke mau tuku kimautolu ‘i homou ‘aó ko ha toe me‘a ka ko ho‘omou kau tamaio‘eiki fakatōkilalo pē, ‘o loto fiemālie ke foaki pea mo ngāue ma‘amoutolu.”¹⁴

Ko e manatu ‘eni ‘a ‘Etuini Houluteni ki ha me‘a na‘e hoko: “ ‘I he 1838, na‘e va‘inga ai ‘a Siosefa mo ha ni‘ihi ‘o e kau talavoú ‘i ha ngaahi va‘inga kehekehe ‘i tu‘a, kau ai ha‘anau va‘inga ‘aki ha fo‘i pulu. Na‘e faifai pea kamata ke nau hela‘ia. Na‘á ne fakatokanga‘i ‘eni, peá ne ui mai kinautolu ‘o talaange: ‘Tau langa ha fale mei he sino‘i ‘akaú.‘ Ko ia, ne kamata langa leva, ‘e Siosefa mo e kau talavoú ha fale sino‘i ‘akau ma‘a ha fefine uitou. Na‘e tō‘onga pehē ‘a Siosefa, ‘o ne tokoni ma‘u pē ‘i ha me‘a pē te ne lavá.”¹⁵

Na‘e pehē ‘e Lusi Meki Sāmita, ko e fa‘ē ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, fekau‘aki mo e taimi na‘e fuofua nofo‘i ai ‘e he Kāingalotú ‘a Kōmesi ‘i ‘Ilinoisí, pea ki mui ange ‘i Nāvuú: “ ‘I he‘ene a‘u atu ki he kongaloto ‘o e fa‘ahita‘ú, na‘e kamata ke ongo‘i ‘e he kāinga na‘a nau mu‘aki nofo hení ‘a e ha‘aha‘a ‘o ‘enau faingata‘a‘iá, ‘o kanoni ‘aki ‘a e ‘ikai fakatupu mo‘ui lelei ‘a e ‘eá, ‘o nau puke ai he fakamokosiá mo e mofí, ‘o a‘u ki ha tu‘unga na‘e puke kotoa ai ha ngaahi fāmili kakato ‘o ‘ikai toe ‘i ai ha taha ke ne ‘omi hanau inu vai momoko pe tokoni‘i kinautolu. Na‘e mei puke kotoa ‘a e fāmili ‘o Hailamé. Na‘e puke lahi foki mo ‘eku ki‘i ta‘ahine si‘isi‘i taha ko Lusí, pea ko hono mo‘oní, na‘e si‘i ha toe taha ia ‘o e kau nofo he feitu‘ú na‘e mo‘ui lelei. faingata‘a‘iá, ‘o kanoni ‘aki ‘a e ‘ikai fakatupu mo‘ui lelei ‘a e ‘eá, ‘o nau puke ai he fakamokosiá mo e mofí, ‘o a‘u ki ha tu‘unga na‘e puke kotoa ai ha ngaahi fāmili kakato ‘o ‘ikai toe ‘i ai ha taha ke ne ‘omi hanau inu vai momoko pe tokoni‘i kinautolu. Na‘e mei puke kotoa ‘a e fāmili ‘o Hailamé. Na‘e puke lahi foki mo ‘eku ki‘i ta‘ahine si‘isi‘i taha ko Lusí, pea ko hono mo‘oní, na‘e si‘i ha toe taha ia ‘o e kau nofo he feitu‘ú na‘e mo‘ui lelei.

“Na‘e tuku ‘e Siosefa mo ‘Ema ke ‘omi ‘a e kau mahakí ki hona falé ‘o na tauhi ai kinautolu. Pea na‘á na tuku ke fetuku mai kinautolu ‘i he vave tahá ‘i he taimi pē ne nau puke aí kae ‘oua kuo fe‘efi‘efihi hona falé, he na‘e loki mohe pē ‘e fā, pea fie ma‘u leva ke langa ha tēniti ‘i he loto ‘ata‘ataá ke talitali ai ‘a e konga ‘o e fāmilí na‘e kei lava ‘o tu‘ú. Ne tukutaha ai ‘e Siosefa mo ‘Ema hona taimí kakato ki hono tauhi ‘o e kau mahakí ‘i he lolotonga ‘o e taimi faingata‘á ni.”¹⁶

Oku manatu‘i ‘e Sione L. Sāmita, na‘e tokoua ‘aki ‘e he Palōfitá, ‘a e me‘a ko ‘eni ne hoko ‘i he vaha‘ataimi tatau pē: “Na‘e ‘a‘ahi mai ‘a e Palōfita ko Siosefá mo hono tokoua ko Hailamé kiate kimautolu. Na‘a mau puke kotoa ‘i he mofí mo e fakamokosiá, tuku kehe pē ‘a e Fine‘eikí, pea ko e Tangata‘eikí na‘e ‘ikai ke ne toe ‘ilo ‘e ia ha me‘a ‘i he taimi lahi. Ne vete ‘e Siosefa hono suú ‘i he taimi na‘e mamata mai ai ki he‘emau faingata‘a‘iá ‘o ne fakatui ia he va‘e ‘o e Tangata‘eikí he na‘e ta‘e sū, kae heka ia ‘o foki ta‘e sū ki ‘api. Na‘e fekau mai ke ‘oange ‘a e Tangata‘eikí ki hono falé ‘o ne fakahaofi ai ‘ene mo‘uí mo ‘omai kiate kimautolu ha ngaahi me‘a fakafiemālie lahi pea mau toe ake ai.”¹⁷

Ne manatu ‘a ‘Elisapeti ‘Ana Uitenī ki he me‘á ni: “Na‘a mau ō hake ki Kōmesi ‘i he kamata‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Failau ‘o e 1840, ‘o hangē ko hono kei ui ‘o e konga ki ‘olunga ‘o e kolo ko Nāvuú. Na‘a mau nofo totongi ai ‘i ha fale ‘o Hailame Kimipolo… . Na‘a mau puke kotoa heni ‘i he fakamokosiá, momokó mo e mofí, pea ko e me‘a pē ne mau lavá ko e totolo holo ‘o tokoni takai. Lolotonga ‘o e tūkunga faingata‘a ko ‘ení, kuo fā‘ele‘i ‘eku pēpē fika hivá. ‘I he ‘a‘ahi mai ‘a Siosefa ‘o mamata ki he fetō‘aki e tu‘unga ne mau ‘i aí, na‘á ne fale‘i leva ke mau ō ange ‘o nofo ‘i hono ‘apí. Na‘a mau ongo‘i he ‘ikai ke mau kei matu‘uaki ‘a e tūkunga ‘o e ‘eá, vaí, pea mo e faingata‘a ne mau tofanga aí; ko ia ne mau tali ‘a e fokotu‘ú ni ‘o mau ō ‘o nofo ‘i ha ki‘i fale ‘i he loto ‘ata‘atā he ‘api ‘o e Palōfitá; na‘e ‘ikai fuoloa kuo mau sai, pea foki mo e fānaú ‘o hangē ko honau anga mu‘á. Na‘e ngāue hoku husepānití ‘i ha falekoloa na‘e langa ‘e Siosefa mo fakafonu ‘aki ‘a e koloa na‘e fie ma‘u mo‘oni ‘e he kakaí.

“Lolotonga ha‘aku hū mai ‘i ha ‘aho ‘e taha mei fale ki tu‘a, ne hangē ha ‘uhilá ‘ene hū mai ki hoku ‘atamaí ha kikite na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita kiate au lolotonga ‘ene nofo ‘i homau ‘apí ‘i Ketilani; ko ‘eni ia: hangē ko e me‘a kuo mau fai ma‘aná, neongo na‘a mau fai ‘o hangē ko iá, ‘i hono fakaava homau falé kiate ia mo hono fāmilí ‘i he te‘eki ke ‘i ai si‘ano ‘apí; ‘e pehē pē ha‘ane talitali kimautolu ki hono falé ‘i he kaha‘ú.”¹⁸

Na‘e lipooti ‘e Mōsaia L. Henikoki ‘a e me‘a ko ‘eni ne hoko ‘i Nāvū ‘i he‘ene kei tupu haké: “ ‘I he fa‘ahita‘u māfana ko ‘ení [1841] ko e fuofua taimi ia ke u va‘inga ai mo e Palōfitá. Na‘a mau taufetongi ‘i hono tā mo tuli e fo‘i pulú, pea ‘i he ‘osi ‘emau va‘ingá ne pehē mai leva ‘a e Palōfitá, ‘Kau tangata, teuteu‘i ho‘omou fanga hōsí,‘ pea na‘a mau fai leva ia, pea angi atu ki he vaotaá. Na‘á ku angi ‘emau saliote na‘e toho‘aki e hoosi pē tahá, ‘o u tu‘u pē he angi‘angá ‘i mu‘a, kae heka ‘a Siosefa mo ‘eku tangata‘eikí ‘i he papa-muí [ko e angi‘angá mo e papa-muí ko e ongo konga pē ia ‘o e salioté]. Na‘e fe‘unga mo e saliote ‘e 39 ‘i he‘emau kau oó pea na‘a mau tānaki fefie kae ‘oua kuo fonu ‘emau ‘ū salioté. ‘I he fonu ‘emau ‘ū salioté, na‘e pole leva ‘a Siosefa ke na taufusi ‘akau mo ha taha pē—ha taha pē na‘e fie fe‘auhi mo ia—pea na‘á ne fusi‘i tahataha kotoa kinautolu ki ‘olunga.

“Hili ia, pea fekau ‘e he Palōfitá ‘a e ngaahi salioté ki ha ngaahi ‘api kehekehe ‘o e kakai na‘a nau fie ma‘u tokoní; peá ne talaange ke nau tā ha fefie ma‘á e Kāingalotu na‘a nau fie ma‘u iá. Na‘e sai-‘ia ‘a e taha kotoa ke fai ha me‘a pē ‘e talaange ‘e he Palōfitá, pea neongo na‘a mau mahamahaki, pea lahi mo e maté ‘i homau feitu‘ú, ka na‘e malimali pē ‘a e kāingá mo feinga ke fakafiefia‘i ‘a e tokotaha kotoa.”¹⁹

‘I he ‘aho 5 ‘o Sānuali 1842, na‘e fai ai ‘e he Palōfitá ‘a e tohí ni kia ‘Etuate Hanitā, ‘a ē na‘e hoko ki mui ko e Pīsope Pulé: “Ko ‘etau koloa [‘i he Falekoloa Piliki Kulokulá] ‘oku lelei pē—lelei ‘aupito, ‘i hono fakafehoanaki ki he ngaahi fakatau ‘oku fai ‘e he ni‘ihi kehekehe ‘i ha ngaahi taimi kehekehe, pea ‘i he ngaahi tūkunga ‘e ni‘ihi ‘okú ne pule‘i ‘a e koloa ‘oku nau ala fakataú; ka ‘oku ou fiefia ‘i he‘etau malava ‘o a‘usia ‘a e tu‘unga lelei kuo tau a‘usiá, koe‘uhí he ‘e lava ‘o fakafiefia‘i ha loto ‘o ha tokolahi ‘o e kau tangata mo e kau fafine paeá ‘i he ngaahi koloa ‘oku nau ala ma‘u he taimi ní.

“Kuo fonu hake ‘a e falekoloá, pea na‘á ku tu‘u pē he tu‘a kānitá he ‘ahó kakato, ‘o hokohoko fakatau atu ‘etau koloá ‘o tatau mo ha toe taha faifakatau pē kuó ke mamata ai, ke tokoni‘i kinautolu na‘e mahino he ‘ikai ke nau ma‘u-me‘atokoni efiafi Kilisimasi mo e Ta‘u Fo‘ou anga mahení, koe‘uhí ko ‘enau hala ha ki‘i me‘i suka, malāsese, fuamelie, mo e ngaahi alā me‘a peheé; peá u fiefia ai foki mo au, he ‘oku ou manako ke tokoni‘i ‘a e Kāingalotú, ‘o hoko ko ha tamaio‘eiki ki he tokotaha kotoa, ‘i he faka‘amu ‘e lava ke hakeaki‘i au ‘i he taimi totonu ‘o e ‘Eikí.”²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

‘I ho‘o fakamanatu ‘a e ‘ū talanoa he peesi 491–93 mo e peesi 497–501, fakakaukau ki ho‘o ngaahi ongo fekau‘aki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e hā ‘oku ako‘i ‘e he ngaahi talanoá ni fekau‘aki mo iá? Ko e hā ha ngaahi founga ‘okú ke pehē ne tokoni‘i ai ‘e he‘ene tō‘ongá ‘a e kakai na‘e ‘i aí? Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni‘i ai ho‘o mo‘uí ‘e he anga‘ofa ‘a ha ni‘ihi kehe?
To e fakamanatu ‘a e palakalafi faka‘osi ‘e tolu he peesi 493. ‘Okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fie tāpuaki‘i ai ‘e ha taha kuo fakafonu‘aki ‘a e ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá? ‘E lava fēfē ke tokoni ‘etau tō‘onga ‘ofa mo anga-‘ofá ke tāpuaki‘i ‘a e kakaí kotoa?
Ko e hā ha ni‘ihi ‘o hotau ngaahi fatongia ki hono tokanga‘i ‘o kinautolu ‘oku masivá? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 494–95.) ‘Oku fekau‘aki fēfē ‘a e ngaahi fatongia ko ‘ení mo e ngaahi fiema‘u fakatu‘asino ‘a e kakaí? ‘Oku nau fekau‘aki fēfē mo e ngaahi fiema‘u fakalaumālié? Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata ai ‘i ha kakai ‘oku nau tokoni‘i ‘a kinautolu ‘oku masivá?
Lau ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 495. Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fakatupulekina ai ‘etau fakahounga‘i e ‘ulungāanga lelei ‘o e kakai kehé? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku totonu ai ke tau “tokanga telia ‘a e fiemā‘oni‘oní, pea fakangatangata ‘etau fakakaukau ki [hotau] tu‘unga angatonu totonú”?
Na‘e fakahā ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘a ‘ene hoha‘a fekau‘aki mo e “hōloa ‘a e loto ‘ofá mo e si‘isi‘i ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí ‘i māmaní” (peesi 496). ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, na‘á ne pehē ‘oku totonu ke “lahi ange [‘etau] fe‘ofa‘akí” pea “tuku ke tupulaki [‘etau] ‘ofá ki he ni‘ihi kehé” (peesi 495–97). ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki hā ‘a e tuku ke lahi ange ‘etau fe‘ofa‘akí?
Lau kakato ‘a e palakalafi hono fā ‘i he peesi 496. Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o faka‘aonga‘i ‘a e akonaki ko ‘ení ‘i he‘etau feohi mo e kau mēmipa hotau fāmilí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 1 Kolinitō 13:1–13; Mōsaia 4:14–16, 26–27; ‘Eta 12:33–34; Molonai 7:45–48; T&F 121:45–46

Red Brick Store — Ko e Falekoloa Piliki Kulokula ‘i Nāvuú ‘i hono toe langa fo‘oú. Na‘e hoko ‘a e falé ni ko e ‘ōfisi ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo ha pisinisi ke tokoni kiate ia ‘i hono tauhi hono fāmilí. Na‘e lahi ha ngaahi houalotu mo ha ngaahi ‘ekitivitī fakafiefia ‘a e Siasí na‘e fakahoko ‘i he falekoloá ni.

men building — “Ne nau ō leva, ‘a Siosefa mo e kau talavoú,ke langa ha fale sino‘i ‘akau ma‘a ha fefine uitou. Na‘e tō‘onga pehē ‘a Siosefa, ‘o ne tokoni ma‘u pē ‘i ha me‘a pē te ne lava.”

Emma caring for sick — Lolotonga ha taimi ne lahi ai ‘a e puké ‘i Kōmesi ‘i ‘Ilinoisi, ne ‘omi ‘e Siosefa mo ‘Ema ‘a e kau mahakí ki hona ‘apí ‘o tauhi ai kinautolu.