Fine‘ofá: Ko ha Kautaha Fakalangi ‘o e Hou‘eiki Fafiné

“Kapau te mou ngāue ‘aonga‘aki homou ngaahi faingamālié, ‘e ‘ikai lava ke ta‘ofi ‘a e kau ‘āngeló mei he‘enau feohi mo kimoutolú.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘Ihe fa‘ahita‘u failau ‘o e 1842, na‘e femo‘uekina ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i Nāvuú ‘i he ngāue ki hono langa ‘o e Temipale Nāvuú. Ko ha toko ua ‘o e kāingalotú ni ko Sala Kulenisā Kimipolo pea mo ‘ene fefine tuitui ko Makeleta A. Kukí, ‘a ia, ‘i he lolotonga ha‘ana talanoa ‘i ha ‘aho ‘e taha, ne na pehē ai ke na ngāue fakataha ke tokoni‘i ‘a e kau tangata ngāue ‘i he temipalé. Na‘e pehē ‘e Sisitā Kimipolo te ne ‘omi ‘e ia ‘a e tupenú kae tuitui ‘e Sisitā Kuki ‘a e ‘ū soté mo‘ó e kau tangatá. Na‘e fakakaukau ‘a e ongo fefiné ni ke na fakaafe‘i mo ha kau fafine kehe ke nau kau ange ‘i hono fa‘ufa‘u ha kautaha ‘a e kakai fefiné ke ne paotoloaki ‘a ‘enau ngaahi ngāue ‘ofá. Na‘e manatu ‘a Sala Kulenisā Kimipolo ki ai ‘o ne pehē: “Na‘e fakataha ‘a e kau fafine he kaungā‘apí ‘i hoku loto falé ‘o pehē ke fokotu‘u. Na‘e tuku mai kiate au ke u ‘alu kia Sisitā ‘Ilaisa R. Sinou ‘o kole ke ne fa‘u ma‘amautolu ha Konisitūtone mo ha ngaahi Tu‘utu‘uni Ngāue, pea fakahū ia kia Palesiteni Siosefa Sāmita ki mu‘a ‘i he‘emau fakataha he Tu‘apulelulu hono hokó.”

Hili hono vakai‘i ‘e he Palōfitá ‘a e konisitūtone mo e ngaahi tu‘utu‘uni fakangāue na‘e fokotu‘ú, na‘á ne pehē ko e lelei taha ‘eni kuó ne mamata ai, ka na‘á ne toe pehē: “ ‘Oku ‘ikai ko e me‘a ‘eni ‘oku mou fie ma‘ú. Fakahā ki he kau fafiné kuo tali ‘e he ‘Eikí ‘enau feilaulaú, pea ‘oku ‘i ai Ha‘ane me‘a ‘oku lelei ange ma‘anautolu ‘i he Konisitūtone kuo tohí. ‘Oku ou fakaafe‘i kotoa kinautolu ke mau fakataha mo au pea mo ha ni‘ihi tokosi‘i ‘o e kau tangatá … ‘i he efiafi Tu‘apulelulu ka ha‘ú.’ ”¹

‘I he‘ene peheé, na‘e fakataha leva ‘a e Palōfitá ‘i he ‘aho 17 ‘o Mā‘así mo ha kau fafine ‘e toko 20 ‘o e ngaahi to‘ú kotoa, pea kau mai ki ai mo ‘Eletā Sione Teila mo Uiliate Lisiate, ‘i he fungavaka ‘o e Fale Koloa Piliki Kulokulá. Na‘e fokotu‘u totonu ai ‘e he Palōfitá ‘a e Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefine ‘o Nāvuú mo ne ako‘i kinautolu na‘e ‘i aí fekau‘aki mo e ngaahi taumu‘a ‘o e kautaha fo‘oú. Na‘e fili ai ‘e he kau fafiné ‘a ‘Ema Sāmita ko e palesiteni ia ‘o e Fine‘ofá, pea fili leva ‘e ‘Ema hono ongo tokoní. Hili ia pea lau leva ‘e he Palōfitá ha fakahā na‘á ne ma‘u ‘i he ta‘u ‘e 12 kuo hilí, ‘a ia na‘e fekau‘i ai ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ema ke ne fakatahataha‘i ha ngaahi himi ke pulusi pea tuhu‘i mai ai ko ha “fefine [ia] kuo fili” (T&F 25:3). Na‘e tu‘u leva ‘a ‘Ema Sāmita ke lea, ‘o ne fakamamafa‘i ‘a e me‘a lahi ‘e ala fakahoko ‘e he kautahá ni: “Te tau fakahoko ha me‘a kāfakafa. … ‘Oku tau ‘amanaki ki ha ngaahi me‘a lalahi pea mo ha ngaahi uiui‘i mamafa.”²

Na‘e ma‘u ma‘u pē ‘e ‘Ema Sāmita, ko e ‘uluaki palesiteni lahi ‘o e Fine‘ofá, ha loto holi lahi ke tokoni‘i ‘a e kakai kehé mo langa ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, peá ne pehē ai ‘i ha taimi ‘e taha ‘oku loto ke ne hoko “ko ha monū‘ia‘anga kiate kinautolu kotoa pē te nau fie ma‘u ha fa‘ahinga me‘a mei hoku nimá.”³ Na‘á ne tuitui ‘i Niu ‘Ioke ha vala mo‘ó e kau faifekau ‘e toko fā na‘e ui ke nau malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí ki he kau Leimaná. Na‘e ngāue fakataha mo ha kakai fefine kehe ‘i Ketilani ke tānaki ha ngaahi sipi kafu, me‘akai, pea mo ha vala ma‘á e kau fononga ‘i he ‘Apitanga ‘o Saioné ke ‘ave ki he Kāingalotu faingata‘a‘ia ‘i Mīsulí. Na‘e tokoni ‘i hono teuteu ha ngaahi me‘atokoni mo ha sitōkeni, ‘ū talausese, mo e ‘ū sāketi ma‘á e kau tangata ngāue na‘a nau langa ‘a e Temipale Ketilaní. Na‘á ne tali ke nofo ‘i hono falé ha kau tangata ngāue tokolahi ‘i he temipalé kae mohe ia mo Siosefa ‘i he falikí. ‘I he kamakamata ‘o Nāvuú, na‘á ne fakamoleki ha konga lahi ‘o hono taimí mo ‘ene tokangá ke tauhi ha kau puke tokolahi ‘i he malēliá na‘e nofo tēniti pē ‘i tu‘a ‘i hono ‘apí, ‘i he ve‘e Vaitafe Misisipí. ‘I he ngaahi me‘á ni pea mo ha ngaahi me‘a kehe pē, na‘á ne fakasino mai ai ‘a e tokoni ne fai ‘e ha kakai fefine tokolahi ‘i hono kuongá. Na‘e manatu‘i ‘e Poli ‘Enisolo ko e taimi na‘e mamata ai ‘a e Palōfitá ki ha kau fafine ne nau femo‘uekina ‘i hono tuitui ‘o e ngaahi puipui ke faka‘aonga‘i ke vahevahe‘aki e ngaahi feitu‘u ‘i he Temipale Ketilaní, na‘á ne pehē, “Kau fafine, … ‘oku mou mu‘omu‘a ma‘u pē. ‘Oku mu‘omu‘a mo ‘uluaki ma‘u pē ‘a e kakai fefiné ‘i he ngaahi ngāue leleí.”⁴

Talu mei he ngaahi ‘uluaki ‘aho ko ia ‘o e Fine‘ofá mo e kei hoko ‘a e kakai fefine ‘o e Siasí ko ha mālohi kāfakafa ki he leleí. ‘I ha fakataha na‘e fai ‘i he hili ha uike ‘e taha mei hono fokotu‘u ‘o e Fine‘ofá, na‘e fai ai ‘e Lusi Meki Sāmita, ko e fa‘ē ‘a e Palōfitá, ki he kakai fefiné ha fale‘i ‘oku kei tuku‘au mai ki ha kakai fefine ‘e toko laumiliona ‘i he Siasí he ‘ahó ni: “Kuo pau ke tau fefakahounga‘i‘aki, fetauhi‘aki, fefakafiemalie‘i‘aki mo ma‘u ha fakahinohino, koe‘uhí ke tau lava ‘o nofo fakataha ‘i he langí.”⁵

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘I hono fokotu‘u ‘o e Fine‘ofá, ‘i he malumalu ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo hono fa‘ungá, ‘oku hoko ia ko ha konga mahu‘inga ‘o e Siasí.

Na‘e manatu‘i ‘e Sala Kulenisā, ‘a e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he ki mu‘a si‘i peá ne fokotu‘u ‘a e Fine‘ofá: “Te u fokotu‘utu‘u ‘a e kakai fefiné ‘o fakatatau mo e lakanga fakataula‘eikí. … Na‘e te‘eki ai fokotu‘utu‘u lelei pehē ‘a e Siasí kae tālunga hono fokotu‘utu‘u ko ‘eni ‘o e kakai fefiné.”⁶

‘Oku pehē ‘i he hisitōlia ‘o e Palōfitá ne lekooti ‘i he ‘aho 24 ‘o Mā‘asi 1842: “[Na‘e] kakato ‘i he ‘ahó ni hono fokotu‘u [‘o e Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefiné]. Na‘e ‘i he tu‘unga palesitení ‘a Mīsisi ‘Ema Sāmita; pea ko hono ongo tokoní ko Mīsisi ‘Elisapeti ‘Ana Uitenī pea mo Sala M. Kilivileni; ko e tauhi pa‘angá ko Misi ‘Elivila [Kauli], pea hoko ‘etau punake ‘iloa mo mohu talēniti‘ia he fa‘u māú ko Misi ‘Ilaisa R. Sinoú ko e sekelitali.”⁷

Na‘e fakamatala ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e tu‘u hake ‘a Palesiteni Siosefa Sāmita. Na‘á ne pehē ‘i he‘ene lea fekau‘aki mo e houalotu Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefiné; ‘okú ne mātu‘aki mahu‘inga‘ia ai, ke fokotu‘u ia ki he Fungani Mā‘olungá ‘i ha founga ‘oku fakahōifuá.”⁸

Na‘e fakamatala ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e na‘ina‘i ‘a [Siosefa Sāmita] ki he hou‘eiki fafiné ke fakatautefito e tokanga ‘enau tuí mo ‘enau lotú mo ‘enau loto falalá ‘i he … kau tangata angatonu kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ki he ‘ulu ‘o e Siasí ke tataki Hono kakaí; pea ‘oku totonu ke tau malu‘i mo poupou‘i kinautolu ‘aki ‘etau ngaahi lotú. … Kapau ‘e fakafanongo ‘a e Kautahá ni ki he fale‘i ‘a e Māfimafí, ‘o tu‘unga ‘i he kau taki ‘o e Siasí, te nau ma‘u ‘a e mālohi ke tu‘utu‘uni ki he ngaahi kuini ‘i honau lotolotongá.”⁹

“Kuo pau ke ma‘u ‘e he Kautahá ni ‘a e fakahinohinó ‘i he founga kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otuá—‘o fou ‘iate kinautolu kuo ‘osi fokotu‘u ke takí—pea ‘oku ou ma‘u ‘a e kií ma‘amoutolu ‘i he taimí ni ‘i he huafa ‘o e ‘Otuá, pea ‘e fiefia ‘a e Kautahá ni, pea tafe atu ‘a e ‘iló mo e potó ‘o kamata mei he taimí ni—ko e kamata-‘anga ‘eni ‘o ha ngaahi ‘aho lelei ange ki he Kautahá ni.”¹⁰

‘Oku fakafaingofua‘i ‘e he Fine‘ofá ‘a e kakai fefiné ke nau ngāue ‘o fakatatau mo honau natula ‘ofá, ‘o fai ha tokoni kiate kinautolu ‘oku masivá.

“Ko ha Kautaha ‘ofa ‘eni, pea fakatatau mo homou natulá; ‘oku fakanatula ki he kakai fefiné ke nau ma‘u ha ngaahi ongo‘i ‘ofa faka-Kalaisi pea mo anga‘ofa. Kuo tuku ‘eni kimoutou ki ha tu‘unga te mou lava ai ‘o ngāue fakatatau mo e ngaahi ongo‘i ‘ofa kuo tō ‘e he ‘Otuá ‘i homou lotó.”¹¹

“Na‘e folofola ‘a Sīsū, ‘[Ke mou] fai ‘a e ngaahi me‘a ‘a ia kuo mou mamata ‘oku ou faí.’ [Vakai, 2 Nīfai 31:12.] Ko e ngaahi tefito‘i me‘a mahu‘inga lahi ‘eni ke ngāue ki ai ‘a e kautahá ni.”¹²

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uiliate Lisiate ‘o pehē: “Na‘e lea ‘a Palesiteni Siosefa Sāmita ‘i he fakataha ‘a e [Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefiné] ke fakamahino ‘a e taumu‘a ‘o e Kautahá ni—ke hanga ‘e he Kautaha ko ‘eni ‘o e Kakai Fefiné ‘o ue‘i ‘a e kau tangatá ke fai ha [ngaahi] ngāue lelei ‘i hono tokanga‘i e kau masivá— feinga ke fai ha ngāue ‘ofa pea mo tokanga‘i ‘enau ngaahi fiema‘ú—[ke] tokoni ‘o fakatonutonu mo fakamālohia e fa‘unga lelei ‘o e kakai ‘o e koló.”¹³

“I ha kole ne fai mai, na‘á ku ‘alu ai ki he Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefiné, ‘a ia ko hono taumu‘á ke fakafiemālie‘i ‘a e paeá, faingata‘a‘iá, ‘a e uitoú mo e tamai maté, pea mo fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘ofa kotoa pē. … Na‘e tokolahi ha ni‘ihi na‘e ‘i ai ‘i hono fokotu‘u ‘o e houalotú, pea pehē ki he ngaahi fakataha na‘e hoko mai aí, ko ha ni‘ihi ‘o hotau kau fefine poto, anga‘ofa, loto‘ofa pea mo faka‘apa‘apa‘i tahá; pea fakapapau‘i mai kiate kitautolu ‘e he‘etau ‘ilo‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni haohaoa ‘o e loto ‘ofa ‘oku tafe ta‘e tuku mei honau fatafata ‘ofa mo manava-‘ofá, ko e ngaahi me‘a te nau pule ki aí, ‘e ‘oatu ia ki hono tokoni‘i ‘o e mulí; te nau lilingi ha lolo mo ha uaine ki he loto kuo kafo ‘o e taha faingata‘a‘iá; te nau holoholo‘i ‘a e lo‘imata ‘o e tamai maté pea mo fakafiefia‘i ‘a e loto ‘o e uitoú.

“Kuo ‘iloa ma‘u pē hotau kakai fefiné ‘i he‘enau ngaahi ngāue manavakāvakava mo anga‘ofá; … ‘i he lotolotonga si‘onau fakatanga‘í, ‘i he taimi na‘e si‘i fa‘ao ai ‘a e konga maá mei he‘enau fānau tuēnoá ‘e he kakai fakamamahi mo fita‘á, na‘a nau mateuteu ma‘u pē ke fakaava honau falé ki si‘i kau fononga ongosiá, ke vahevahe ‘enau ki‘i konga me‘akaí mo e fiekaiá, pea mei he‘enau tuku‘anga vala kuo kaiha‘asi mo toe si‘í, ke fevahevahe‘aki mo e kau paea mo masiva ‘angé; pea ko ‘eni kuo nau nofo ‘i ha potu fonua ‘oku angalelei ange, pea ‘i he lotolotonga ‘o ha kakai ‘oku ‘ikai ke nau fu‘u anga fakapāpeliane, mo ma‘u ha ngaahi fale kuo te‘eki ke nau ma‘u ‘i ha taimi, ‘oku mau ongo‘i ai ka fakatahataha‘i honau iví, ‘e fakalelei‘i ai ‘a e tūkunga ‘o e paea ‘oku faingata‘a‘iá, pea pehē ki he mulí mo e tamai maté.”¹⁴

‘Oku faka‘ai‘ai ‘e he Fine‘ofá ‘a e kakai fefiné ke nau mo‘ui mā‘oni‘oni mo feako‘i‘aki ‘iate kinautolu.

“Ko e Kautaha Fine‘ofa ‘o e Kakai Fefiné ‘oku ‘ikai ma‘á e fakafiemālie‘i pē ‘o e paeá, ka ke fakamo‘ui mo e laumālié.”¹⁵

“Ka, ko ‘eni ‘e ngaahi tuofāfine ‘ofeina, … ‘oku mau faka‘amu ke mou fakahoko ho‘omou tafa‘akí, pea te mau fakahoko ‘e kimautolu ha‘amautolú, koe‘uhí he ‘oku tau loto ke tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá‘ i he me‘a kotoa pē, ‘o hangē ko hono ‘omi fakahangatonu mei he langí kiate kitautolú, ‘o mo‘ui‘aki ‘a e fo‘i lea kotoa pē ‘oku tō mei he fofonga ‘o e ‘Eikí. ‘Ofa ke tānaki atu ‘e he ‘Otuá ‘a ‘Ene tāpuakí ki homou ‘ulú mo tataki kimoutolu ‘i he ngaahi hala kotoa pē ‘o e angama‘á, haohaoá pea mo e ‘alo‘ofá.”¹⁶

“Kuo lelei ‘a e [Fine‘ofá]: ko ‘enau ngaahi tefito‘i taumu‘á ke mo‘ui anga mā‘oni‘oni. ‘Oku ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘iate kimoutolu, pea ‘e ‘aonga lahi ha‘amou lotua au: ‘oua na‘a tuku ‘a ‘enau lotua hokohoko au ki he ‘Otuá.”¹⁷

“Kuo pau ke mou ta‘ofi ‘a e faiangahalá, pea ‘i ho‘omou ngaahi sīpinga leleí, faka‘ai‘ai ‘a e Kaumātu‘á ke nau fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘oku leleí.”¹⁸

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uiliate Lisiate ‘o pehē: “Na‘e lau ‘e Palesiteni Siosefa Sāmita kia ‘Ema Sāmita ‘a e fakahā mei he tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá [T&F 25]; peá ne fakamahino ‘oku totonu ke ne … fakamatala‘i ‘a e folofolá ki he tokotaha kotoa pē; pea ako‘i mo e kakai fefine ‘o e koló; pea ‘oku ‘ikai ko ia tokotaha pē, ka ‘oku ‘i ai mo ha ni‘ihi kehe, te nau ala a‘usia ‘a e ngaahi tāpuaki tatau.”¹⁹

Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “ ‘I hono ma‘u ‘e he [Palōfita ko Siosefa Sāmitá] ‘a e faingamālie ko ‘ení, na‘e ‘amanaki ke ne fakahinohino ‘a e kau fafine ‘o e Kautahá ni, mo fakamahino ange ‘a e founga ke nau mo‘ui aí, koe‘uhí ke nau mo‘ui ‘o fakatatau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá. …

“Hono ‘ikai lahi mo nāunau‘ia ho pale ‘i he pule‘anga fakasilesitialé, kapau te mou mo‘ui fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení! Kapau te ke mo‘ui fakatatau mo e ngaahi faingamālié ni, he ‘ikai ke lava ‘o ta‘ofi ‘a e kau ‘āngeló mei ha‘anau hoko ko hao ngaahi takaua. Kapau ‘e haohaoa mo mo‘ui ma‘á e kakai fefiné, te nau lava ‘o omi ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá; he ko e hā ha me‘a ‘e toe fakahōifua ange ki he ‘Otuá ka ko e mo‘ui ma‘á; kuo pau ke mou mo‘ui ma‘a, telia na‘a ‘ikai ke mou lava ‘o hū ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá: kapau ‘oku tau fie hū ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá, kuo pau ke tau tauhi kitautolu ke tau haohaoa, he ‘okú Ne haohaoa.”²⁰

‘Oku faka‘ai‘ai ‘e he Fine‘ofá ‘a e kakai fefiné ke nau muimui ‘i he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí ‘i hono fakahaa‘i ‘o e manava‘ofá pea faka‘ehi‘ehi mei he fekainakí.

“Kapau ‘oku mou fie ma‘u ‘a e ‘Otuá ke manava‘ofa kiate kimoutolu, ‘ai ke mou femanava‘ofa ‘aki. … ‘Oku tau fonu ‘i he siokitá; ‘oku fakahekeheke‘i kitautolu ‘e he tēvoló tokua ‘oku tau fu‘u mā‘oni‘oni, ‘i he taimi ‘oku tau siofi ai ‘a e ngaahi vaivai ‘o e kakai kehé. Te tau toki lava pē ‘o mo‘ui ‘i ha‘atau hū ki hotau ‘Otuá; kuo pau ke fai ia ‘e he tokotaha kotoa pē ma‘ana; he ‘ikai ke lava ‘o fai ia ‘e ha taha ma‘a ha taha kehe. Hono ‘ikai fakafiemālie ‘a e folofola ‘a e Fakamo‘uí kia Pitá, ‘i he‘ene pehē, ‘‘… ‘O ka ke ka toe liliu, ke ke tokoni [ki ho] kāingá.‘ [Luke 22:32.] ‘I ha taimi ‘e taha na‘á Ne folofola ange ai kiate ia, ‘‘Okú ke ‘ofa ‘iate au?‘ pea hili ‘Ene ma‘u e tali ‘a Pitá, na‘á Ne folofola ange leva, ‘Fafanga ‘eku fanga sipí.‘ [Sione 21:15–17.] Kapau ‘e [‘ofa] ‘a e kakai fefiné ‘i he ‘Eikí, tuku ke nau fafanga ‘a e fanga sipí, kae ‘oua ‘e faka‘auha kinautolú. …

“ ‘A e kau fafine ‘o e kautahá ni, ‘oku totonu ‘apē ke ‘i ai ha fekainaki ‘iate kimoutolu? He ‘ikai ke u tali ha me‘a pehē. Kuo pau ke mou fakatomala, mo ma‘u ‘a e ‘ofa ‘a e ‘Otuá. Teke‘i ‘a e fiemā‘oni‘oní. Ko e me‘afua pe tefito‘i mo‘oni lelei taha ke ne ‘omi ‘a e masivá ke fakatomalá ko hono tokanga‘i ‘enau ngaahi fiema‘ú.”²¹

Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘a e lea ko ‘eni ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Neongo ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku ta‘e taau ‘iate kitautolu, ka ‘oku totonu ke ‘oua na‘a fakamamahi‘i mo fakamo‘ulaloa‘i ta‘e totonu ‘e he kau angatonú ‘a e ni‘ihi peheé, ‘i he‘enau pehē tokua ‘oku nau mahu‘inga—na‘a mo kinautolu ko ‘ení ‘oku totonu ke fakalotolahi‘i ke nau kamata mo‘ui he taimí ni ‘i ha tu‘unga ‘e lava ke faka‘apa‘apa‘i ai kinautolu ‘e he sosaietí ni, ‘a ia ko e ngaahi konga lelei taha ia ‘o e koló. Na‘á ne pehē ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e ua na‘á ne fie fokotu‘u ki he kau mēmipa ‘o e kautahá ni, ke liunga ua ‘enau tokanga‘i ‘a e anga ‘o ‘enau leá: he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha fa‘unga kuo fokotu‘u ‘e lava ‘o tu‘u ta‘e kau ai ‘eni. … Ko e kaveingá ke ‘ai kinautolu ‘oku ‘ikai fu‘u leleí ke nau foki ki he hala ‘o e angaleleí koe‘uhí ke lava ‘o lau fakataha kinautolu mo e kakai leleí. …

“… Vakavakai‘i kimoutolu—he ko e ‘eleló ko e kupu ‘oku ‘ikai fa‘a fakalalata—ta‘ofi homou ‘eleló mei he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘ingá—he ‘e lava ‘e he ki‘i laú ‘o fakatupu ha ngaahi palopalema lahi.”²²

“ ‘Oku maumau‘i ‘e he fanga fōkisi īkí ‘a e vainé—‘oku fakahoko ‘e he fanga ki‘i kovi īkí ‘a e maumau lahi tahá ki he Siasí. Kapau ‘oku kovi ho lotó peá ke lea‘aki ia ki ha taha kehe, ‘e malava ke hoko ai ha kovi.”²³

“ ‘Oua na‘á ke uesia ha ongoongo ‘o ha taha. Kapau he ‘ikai lelei ‘a e ‘ulungāanga ‘o e kau mēmipa ‘o e Kautahá, fakalelei‘i kinautolu, pea tukuloto‘i pē ho‘omou ngaahi ngāué, pea lau ‘oku toputapu ‘a e ‘ulungāanga ‘o e kakai kotoa pē.”²⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e fakamatala na‘e fai ‘e ‘Ema Sāmitá ‘i he konga ki ‘olunga ‘o e peesi 521. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku malava ai ‘a e kau fafine ‘o e Fine‘ofá ke fakahoko ha ngaahi me‘a kāfakafá? Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe mo homou fāmilí tu‘unga ‘i he ngaahi ngāue ‘a e kau fafine ‘o e Fine‘ofá? Lau ‘a e fale‘i meia Lusi Meki Sāmitá ‘i he konga ki ‘olunga ‘o e peesi 522. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku muimui ai ‘a e kau fafine ‘o e Fine‘ofá ki he fale‘í ni ‘i he ‘ahó ni?
Na‘e fokotu‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e Fine‘ofá “ ‘i he malumalu ‘o e lakanga fakataula‘eikí pea fakatatau mo e lakanga fakataula‘eikí” (peesi 522–23). ‘Oku fakamavahe‘i fēfē ‘e he foungá ni ‘a kinautolu mei hono toenga ‘o e ngaahi fa‘unga pe houalotu ‘i māmaní? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai, peesi 522–23.) Ko e hā hono ‘uhinga ‘okú ke pehē ai na‘e ‘ikai “fokotu‘u kakato” ‘a e Siasí kae ‘oua kuo fokotu‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Fine‘ofá?
Ko e hā hano fakafehoanaki atu ‘o e ngaahi fatongia ‘o e kau fafine ‘o e Fine‘ofá he ‘ahó ni mo e ngaahi ngāue na‘e ma‘u ‘e he kau fafiné meia Siosefa Sāmitá? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 522–25.) Lau kakato ‘a e palakalafi hono ua ‘o e peesi 523. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tokoni‘i ai kitautolu ‘e he ngaahi faingamālie ke fai ha tokoní, ke tau hoko ‘o hangē ange ai ko e Fakamo‘uí?
Lau ‘a e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 525. ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā hono fakamo‘ui ha laumālié? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku fakahoko ai ‘e he kau mēmipa ‘o e Fine‘ofá ‘a e fatongiá ni, fakaetu‘asino mo fakalaumālié?
Toe fakamanatu kakato ‘a e palakalafi hono ua faka‘osi ‘i he peesi 523 pea mo e palakalafi hono fā ‘i he peesi 453. Ko e hā ha me‘a ‘e lava ke fai ‘e he kau fafine ‘o e Fine‘ofá ke faka‘ai‘ai ai ‘a e ngaahi ngāue leleí ‘i he kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí? Ko e hā e me‘a ‘e lava ke fai ‘e he kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ke poupou‘i ai ‘a e kau fafine ‘o e Fine‘ofá ‘i he‘enau ngāué?
Lau ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he peesi 525. Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o ako mei he fakamatala ko ‘eni fekau‘aki mo e ngaahi fatongia pea mo e ngaahi faingamālie ‘o e kau fefiné taki taha?
Na‘e fakatokanga ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo hono “siofi ‘a e ngaahi vaivai ‘o e kakai kehé” (peesi 526). ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ‘eni ki he hā? ‘E fakafe‘ātungia‘i fēfē ‘e he fa‘ahinga loto pehení ‘a e ngaahi ngāue ‘a e Fine‘ofá—pe toe fa‘ahinga kōlomu pe kulupu ‘i he Siasí? Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ke fafanga ai ‘a e fanga sipi ‘a e ‘Eikí kae ‘oua te tau siofi ‘enau ngaahi fehālākí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Lea Fakatātā 31:10–31; 1 Kolinitō 13:8; T&F 25:1–16; 88:125

organizing of Relief Society — ‘I he ‘aho 17 ‘o Mā‘asi 1842, na‘e fokotu‘u ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e Fine‘ofa ‘a e Kakai Fefine ‘o Nāvuú. Na‘e pehē ‘e he Palōfitá, “Na‘e te‘eki ai fokotu‘utu‘u lelei pehē ‘a e Siasí kae tālunga hono fokotu‘utu‘u ko ‘eni ‘o e kakai fefiné.”

women — “Ko ha Kautaha ‘ofa ‘eni. … Kuo tuku ‘eni kimoutolu ki ha tu‘unga te mou lava ai ‘o ngāue fakatatau mo e ‘ofa kuo tō ‘e he ‘Otuá ‘i homou lotó.”