Ngaahi Me‘afoaki ‘o e Laumālié

“Kapau te mou talangofua ki he Ongoongoleleí ‘i he loto mo‘oni, ‘oku ou tala‘ofa atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘e muimui ‘iate kimoutolu e ngaahi me‘afoaki na‘e tala‘ofa ‘e hotau Fakamo‘uí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fakamatala‘i ‘e he peesi talamu‘aki ‘o e Tohi ‘a Molomoná ‘a e founga ‘e tuku atu ai ‘a e tohi folofola fakaofó ni ki māmaní. Na‘e hiki ‘a e ngaahi lau‘i peleti koulá ‘i he kuonga mu‘á “pea fakama‘u, mo fūfuu‘i ki he ‘Eikí, ke ‘oua na‘a faka‘auha kinautolu.” ‘I he ngaahi ‘aho kimui ní, ‘e ‘omi ai “kinautolu ‘aki ‘a e me‘afoaki mo e mālohi ‘o e ‘Otuá” mo liliu ‘aki ‘a e “me‘afoaki ‘a e ‘Otuá.” ‘I hono fakahoko ‘o e ngaahi kikite ko ‘ení, na‘e fili ai ‘e he ‘Otuá ‘a Siosefa Sāmita ke ne liliu ‘a e ngaahi lekooti toputapú ni. ‘Oku mahino ko e malava ‘e Siosefa ke liliu ‘a e ngaahi mata‘itohi fakakuonga mu‘á na‘e ‘ikai fou mai ia ‘i he akó: na‘á ne ma‘u ha ‘ilo fakae‘apiako si‘i pē, ki he laukongá, tohi nimá, pea mo e fiká. Ko ‘ene malava ke liliu ‘a e ngaahi lekooti na‘e hiki ‘i ha ngaahi senituli ki mu‘a ‘i ha lea na‘e ‘ikai ha‘ane ‘ilo ki aí, na‘e fakafou mai ia ‘i ha me‘afoaki mei he ‘Otuá fakahangatonu pē.

Na‘e fakamo‘oni ‘a ‘Ema Sāmita, ko e fuofua tokotaha tohi ma‘á e ngāue hono husepānití, ki he me‘afoaki fakalangi ko ‘ení: “He ‘ikai ke lava ‘e ha tangata ia ‘o tala kae tohi ‘a e me‘a ‘i he tohi ko ‘ení kae ‘oua kuo ue‘i ia ‘e he Laumālié; he, ‘i he taimi na‘á ku hoko ai ko e tokotaha tohi ma‘aná, na‘e lau mai ‘e Siosefa kiate au ‘o laulau houa; pea ko e taimi ‘oku foki mai ai mei ha‘ane ma‘u me‘atokoni, pe ha me‘a fakatu‘upakē, na‘e kamata tonu pē ‘i he me‘a na‘e ngata aí, ‘o ‘ikai toe vakai ki he me‘a kuo ‘osi tohí pe toe lau atu ki ai hano konga.”¹

Na‘e foaki ‘e he ‘Eikí ki he Palōfitá ha tokoni fakaetu‘asino mahu‘inga ‘o faingamālie ai ke laka ki mu‘a ‘a e ngāue ‘o e liliú. Na‘e ‘oange ‘e Siosefa Naiti ko e Lahí, ko ha kaume‘a ‘o e Palōfitá, ha pa‘anga mo ha me‘akai kia Siosefa ‘i he ngaahi taimi ‘e ni‘ihi. ‘I ha taimi femo‘uekina ‘e taha, na‘e fononga atu ai ‘a Misa Naiti ki he ‘api ‘o e Palōfitá ke foaki ange kia Siosefa mo ‘Ōliva “ha puha kapaika mo ha ngaahi pepa fai‘anga tohi,” fakataha mo ha “falukunga kēleni ‘e hiva pe hongofulu mo ha falukunga pateta ‘e nima pe ono.” Na‘e fakamatala ‘e Misa Naiti ‘o pehē, “Na‘e foki mai ‘a Siosefa mo ‘Ōliva ‘o ‘ilo ‘oku ou ‘i ai mo e ngaahi me‘á ni, pea na‘á na fiefia he na‘e ‘ikai ha‘ana me‘akai.”²

‘I he lolotonga ‘o ‘Epeleli mo Mē ‘o e 1829, na‘e fakautuutu hono toutou uesia ‘e he fakatangá ‘a e ngāue liliu lea ‘a e Palōfitá ‘i hono ‘api ‘i Hāmoni ‘i Penisilivēniá. Na‘e faitohi heni ‘a ‘Ōliva Kautele ki hano kaungāme‘a ko Tēvita Uitemā, ‘o fakamatala ki ai ‘a e ngāue toputapú ni mo kole ke ne fakangofua ke hoko atu ‘a e ngāué ‘i he ‘api ‘o e fāmili Uitemaá ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioke. Ko ia, ‘i he konga ki mui ‘o Meé pe konga ki mu‘a ‘o Sune ‘o e 1829, na‘e fononga leva ‘a e Palōfitá mo ‘Ōliva pea mo Tēvita Uitemā ‘i he‘ene saliote toho hoosi ‘e tahá ki he faama ‘a e tamai ‘a Tēvitá, ko Pita Uitemā ko e Lahí. ‘I he lolotonga ‘o e māhina ko Suné, na‘e faka-‘osi ‘a e liliú ‘i ha loki ki ‘olunga ‘i he ‘api ‘o e fāmili Uitemaá, ‘i he me‘afoaki ‘o e mālohi ‘o e ‘Otuá.

Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Ōliva Kautele ‘a e faingamālie faka‘ofo‘ofa ‘o e hoko ko e tangata tohi ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Ko e ngaahi ‘aho fakangalongata‘a ‘eni —ke te tangutu ‘i he malumalu ‘o e le‘o na‘e fakaongo mai ‘i he tataki fakalaumālie ‘a e langí, ‘o fakaake‘i ‘a e fakafeta‘i taupotu taha ‘o e lotó! Na‘á ku hokohoko atu mei he ‘aho ki he ‘aho, ‘o ‘ikai toe fakahoha‘asi, ke hiki mei hono le‘ó, ‘i he‘ene liliu ‘aki ‘a e Ulimí mo e Tumemí … ‘a e hisitōlia pe lekooti ‘oku ui ‘Ko e Tohi ‘a Molomoná.’ ”³

Lolotonga e taimi ko ‘ení, na‘e ‘ilo ai ‘e Siosefa Sāmita na‘e ‘iate ia ‘a e me‘afoaki fakalangí ‘i he taimi pē na‘e taau ai ke tataki ia ‘e he Laumālié. Na‘e fakamatala ‘e Tēvita Uitemā ‘o pehē: “ ‘I ha pongipongi ‘e taha, ‘i he teuteu ‘a [Siosefa Sāmita] ke hoko atu ‘a e liliú, na‘e ‘i ai ha me‘a na‘e fehālaaki ‘i he ‘apí pea na‘e ta‘e fiemālie ai. Ko ha me‘a na‘e fai ‘e hono uaifi ko ‘Emá. Na‘á ma ō mo ‘Ōliva ki ‘olunga, pea ‘ikai fuoloa kuo kaka hake ‘a Siosefa ke hoko atu ‘a e liliú, ka na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o fai ha me‘a. Na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o liliu ha fo‘i silapa ‘e taha. Na‘e hifo leva ki lalo, ‘o ‘alu ki he loto ‘ulu‘akau fuá ‘o kole fakamolemole ki he ‘Eikí; na‘á ne ‘alu ‘i ha houa nai ‘e taha—pea toki hū mai ki fale, ‘o kole fakamolemole kia ‘Ema pea toki kaka hake ki he feitu‘u na‘á ma ‘i aí pea toki lele lelei leva ‘a e liliú. Na‘e ‘ikai ke ne lava ha me‘a kae ‘oua pē kuo loto fakatōkilalo mo faivelenga.”⁴

‘I he‘ene faka‘aonga‘i ‘i he loto fakatōkilalo mo ‘osikiavelenga ‘a e me‘afoaki na‘e ‘oange ‘e he ‘Otuá kiate iá, na‘e lava‘i ai ‘e he Palōfita kei talavoú ni ‘a e ngāue ngali faingata‘a ko hono liliu ‘o e meimei kotoa ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ‘i he vaha‘a ‘o e konga ki mu‘a ‘o ‘Epelelí mo e faka‘osinga ‘o Sune ‘o e 1829.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Kuo foaki kiate kitautolu taki taha ha me‘afoaki ‘o e Laumālié; pea ‘oku mahu‘inga ‘a e me‘afoaki ‘a e tangata taki taha ‘i he Siasí.

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:7: “ ‘Oku mau tui ki he me‘a-foaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, kikité, fakahaá, ngaahi me‘a-hā-maí, fakamo‘ui ‘o e mahakí, fakamatala‘i ‘o e ngaahi lea kehekehé, mo e ngaahi me‘a peheé.”⁵

“ ‘Oku mau … tui ki he kikité, lea ‘i he lea kehekehé, ki he ngaahi me‘a hā maí, mo e ngaahi fakahā, ngaahi me‘afoaki pea mo e fakamo‘ui mahakí; pea he ‘ikai ke lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi me‘á ni ta‘e kau ai ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.”⁶

Na‘e fakamatala ‘e ‘Amasa Pota ‘o pehē: “ ‘Oku ou manatu‘i e tu‘u ‘a e Palōfitá ke malanga ki ha kakai tokolahi ‘i he vao‘akau fakahihifo ‘o e Temipale Nāvuú. Na‘á ne fakahā ‘e lea ‘i he ngaahi me‘afoaki fakalaumālié. …Na‘e tala ‘e Siosefa ‘oku ma‘u ‘e he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ha me‘afoaki, peá ka mo‘ui mā‘oni-‘oni, mo kole ia, ‘e fakahā ia ‘e he Laumālié kiate ia.”⁷

“ ‘Oku pehē ‘e Paula, ‘[‘Oku foaki] ki he toko taha ‘a e lea kehekehé, ki he toko taha ‘a e kikité, pea ki he toko taha ‘a e fakamo‘uí;‘ pea ‘ikai ngata aí: ‘‘Oku kikite [‘a e taha] kotoa pē? ‘oku lea kotoa ‘i ha lea kehekehe? ‘oku faka‘uhinga lea kotoa?‘ ‘oku hā mahino na‘e ‘ikai ma‘u ‘e he taha kotoa ‘a e ngaahi me‘afoakí ni kotoa; ka ‘oku ma‘u taki taha ha me‘a foaki pē taha, pea na‘e ma‘u ‘e he taha ‘a e me‘afoaki kehe—na‘e ‘ikai kikite kotoa, na‘e ‘ikai lea kotoa ‘i ha lea kehekehe, na‘e ‘ikai faimana kotoa; ka na‘e ma‘u ‘e he taha kotoa pē ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní; na‘a nau lea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘i ha ngaahi lea kehekehe mo kikite ‘i he kuonga ‘o e kau ‘Aposetoló, pea ‘ikai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi. …

“Ko e Siasí ko ha fa‘unga mā‘opo‘opo ‘oku fa‘u ‘aki ha kau mēmipa kehekehe, pea ko e fakataipe mo‘oni pē ia ‘o e sino ‘o e tangatá, pea lea ‘a Paula ‘i he hili ‘ene fakamatala ki he ngaahi me‘afoaki kehekehé, ‘o pehē, ‘Pea ko ‘eni, ko e sino ‘o Kalaisí ‘a kimoutolu, pea ko e ngaahi kupu taki taha; pea kuo tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ‘a e ni‘ihi ‘i he Siasí, ko e ‘uluakí ko e kau ‘Aposetolo, ko hono uá ko e kau Palōfita, ko hono tolú ko e kau Akonaki, hoko mai ai ‘a e ngaahi me‘a maná, hoko mo e ngaahi me‘afoaki ‘o e fakamo‘uí, mo e kau tokoni, mo e kau enginaki, mo kinautolu ‘oku ‘ilo ‘a e lea kehekehé. He [‘oku] ‘ikai ko e kau Akonaki kotoa? Ko e kau fai me‘a mana kotoa? ‘Oku ‘ikai koā ke lea kotoa ‘i ha ngaahi lea kehekehe? ‘Oku ‘ikai koā ke faka‘uhinga lea kotoa?‘ ‘Oku mahino ‘oku ‘ikai ke nau pehē; ka ko e ngaahi kupu kotoa pē kinautolu ‘o e sino pē ‘e taha. ‘Oku ‘ikai koā ko e ngaahi kupu kotoa pē ‘o e sino fakanatulá ‘a e matá, mo e telingá, mo e ‘ulú pe nimá—ka he ‘ikai lava ke pehē ‘e he matá ki he telingá ‘oku ‘ikai ke u fie ma‘u koe, pe ko e ‘ulú ki he va‘é, ‘oku ‘ikai ke u fie ma‘u koe; ko ha ngaahi konga kehekehe kotoa kinautolu ‘i ha fa‘unga haohaoa—ko e sino pē taha; pea kapau ‘oku mamahi‘ia ha kupu, ‘oku ongo‘i kotoa ia ‘e he ngaahi kupú: peá ka fiefia ha kupu, ‘oku fiefia kotoa pē ai. [Vakai, 1 Kolinitō 12:8–10, 18–21, 26–30.]

“Ko e ngaahi me‘afoaki kotoa ‘eni; ‘oku ha‘u mei he ‘Otuá; ‘oku ‘a e ‘Otuá kinautolu; ko e ngaahi me‘afoaki kotoa kinautolu ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.”⁸

‘Oku tau ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālié tu‘unga ‘i he talangofuá mo e tuí.

“Koe‘uhi ko e si‘i ‘a e tuí, ‘oku pehē pē foki mo e fuá. Kuo te‘eki ai ha tangata talu e tu‘u ‘a māmani kuó ne ma‘u ‘a e tuí ‘o ta‘e ‘i ai mo ha me‘a ke ha‘u fakataha mo ia. Na‘e tofanga ‘a e kakai ‘o e kuonga mu‘á ‘i he ha‘aha‘a ‘o e afí, hao mei he mata ‘o e heletaá, pea tali ‘e he hou‘eiki fafiné si‘onau kau pekiá, mo e ngaahi alā me‘a peheé. Na‘e fakatupu ‘a e ngaahi māmaní ‘i he tui. [Vakai, Hepelū 11:3, 34–35.] Ka ai ha tangata ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha taha ‘o e ngaahi me‘afoakí ni ‘oku ‘ikai ha‘ane tui; pea ‘okú ne kākaa‘i ‘e ia ‘a ia pē, kapau ‘okú ne mahalo ‘okú ne ma‘u ia. Na‘e si‘i ma‘u pē ‘a e tuí, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he kakai hītení, ka ‘i he kakai ‘oku lau ko e Kalisitiané foki, ‘oku pehē pē mo hono fiema‘ua ‘o e ngaahi me‘afoaki ‘o e lea kehekehé, fai fakamo‘uí, kikité, kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló, pea pehē ki hono kotoa ‘o e ngaahi me‘afoakí mo e ngaahi tāpuakí.”⁹

“Na‘e faka‘aonga‘i e fa‘ahita‘u momoko [1832–33] ko ‘ení ki hono liliu ‘o e Folofolá; ‘i he Ako‘anga ‘o e kau Palōfitá; pea mo e ngaahi konifelenisí. Na‘á ku ma‘u ha ngaahi fa‘ahita‘u lelei ‘o e fakafo‘oú. Na‘e kamata ke malingi mai kiate kimautolu ‘a e ngaahi me‘afoaki tatau ‘oku muiaki ‘iate kinautolu ‘oku tui mo talangofua ki he Ongoongoleleí, ‘o hangē ko e kuonga mu‘á, ko e fakamo‘oni ‘oku kei tatau ai pē ‘a e ‘Eikí ‘i He‘ene ngaahi fengāue‘aki mo kinautolu ‘oku ‘ofa mo muimui anga fakatōkilalo ‘i he mo‘oní.”¹⁰

Na‘e ‘i ai tonu ‘a ‘Etuate Sitīvenisoni he taimi na‘e malanga ai ‘a Siosefa Sāmita he 1834 ‘i Ponitieki ‘i Misikení. Na‘á ne manatu ki he ngaahi lea ko ‘eni ‘a e Palōfita: “Kapau te mou talangofua ki he Ongoongoleleí ‘i he loto mo‘oni, ‘oku ou tala‘ofa atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘e muimui ‘iate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘afoaki na‘e tala‘ofa ‘e hotau Fakamo‘uí.”¹¹

‘Oku meimei ke ma‘u fakalongolongo mo fakafo‘ituitui pē ‘a e ngaahi me‘afoaki ‘o e Laumālié, ‘o ‘ikai hā sino ki tu‘a.

“ ‘Oku lahi mo fepakipaki ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e kakaí fekau‘aki mo e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e anga ‘aki ‘e he kakai ‘e ni‘ihi hono ui ha me‘a fakaofo pē ko e ola ia ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá, kae lolotonga iá ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau fakakaukau ‘oku ‘ikai ha‘ane fekau‘aki ‘e taha mo ia; pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ai ka ko ha ngaue pē ‘o e ‘atamaí, pe ko ha ongo‘i loto, pe fakakaukau, pe fakamo‘oni pe fakamahino fakapulipuli, ‘a ia ‘oku ma‘u tokua ‘e he tangatá, pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ko e hāsino ki tu‘a.

“ ‘Oku ‘ikai totonu ke fai ha ofo ‘i he ta‘e ‘ilo ‘a e tangatá ‘i ha ngaahi me‘a lahi ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí, kae tautautefito ki he natula, tu‘unga, mālohi, ivi, ngaahi me‘afoaki pea mo e ngaahi tāpuaki ‘o e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní; ko e taimi ia ‘oku tau fakakaukau ai ki hono fakapulonga‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he fakapo‘uli lahi mo e ta‘e ‘ilo ‘i he ngaahi senituli lahi ‘o e kuo hilí, ‘o ‘ikai ha fakahā, pe ha ‘uhinga totonu [ke lava ai] ke ma‘u ‘a e ‘ilo ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ‘a ē ‘oku toki lava pē ke ‘ilo ‘aki ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. ‘Ikai ‘oku lahi ‘ene fa‘a hokó, ko e taimi ‘oku malanga ai ‘a e Kaumātu‘a ‘o e Siasí ni ki he kakai ‘o māmaní, kapau te nau talangofua ki he Ongoongoleleí te nau ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, he ‘oku ‘amanaki ‘a e kakaí ke nau sio ki ha ngaahi fakahā faka‘ofo‘ofa, ki ha ngaahi fakafōtunga lelei ‘o e mālohí, pe ki hano fakahoko ha ngaahi mana kāfakafa. …

“ ‘Oku vave ma‘u pē ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau hiki ki he taupotu tahá, ‘o tautautefito ‘i he ngaahi me‘a fakalotú, pea ‘oku fie ma‘u ai ‘e he kakaí fakalūkufua ha fa‘ahinga fakafōtunga fakaofo, he ka ‘ikai, he ‘ikai ke nau teitei tui kinautolu ki he me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Kapau ‘e hilifaki ‘e ha Kaumātu‘a hono nimá ki ha taha, ‘oku fakakaukau ha ni‘ihi tokolahi ia kuo pau ke tu‘u ‘i he taimi pē ko iá ‘a e tokotahá ni ‘o lea ‘i ha ngaahi lea kehekehe mo kikite; ‘oku ma‘u ‘a e fa‘ahinga fakakaukau ko ‘ení mei he hilifaki ‘e Paula hono nimá ki ha ni‘ihi na‘e mu‘aki papitaiso ki mu‘a (‘o hangē ko ‘enau fakamatalá) ‘i he papitaiso ‘a Sioné; ‘a ia, ‘i he‘ene fai ‘ení, na‘a nau ‘lea ‘i ha ngaahi lea kehekehe mo kikite.’ [Vakai, Ngāue 19:1–6.] …

“ ‘Oku tau tui ‘oku foaki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘aki ‘a e hilifaki ‘o e nima ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mafaí, pea ko e me‘afoaki ‘o e lea kehekehé, pea pehē ki he me‘afoaki ‘o e kikité ko e ngaahi me‘afoaki ia ‘o e Laumālié, pea ‘oku ma‘u kinautolu ‘i he founga ko iá; ka ko ‘etau pehē ko ia na‘e kikite ma‘u pē ‘a e tangatá mo lea ‘i he ngaahi lea kehekehe ‘i he‘enau hilifakinimá, ‘oku tatau ia mo ha‘atau lea ‘aki ha me‘a ‘oku ta‘e mo‘oni, ‘o fehangahangai mo e founga ngāue ‘a e Kau ‘Aposetoló, pea ‘i ha ngaahi konga kehekehe ‘o e folofola mā‘oni‘oní. …

“… ‘Oku ‘ikai hā ‘a e ngaahi me‘afoaki kotoa pē ‘o e Laumālié ki he mata fakaetangatá, pe ko e mahino ‘a e tangatá; ko hono mo‘oní ‘oku fu‘u si‘i fau. … ‘Oku si‘i hanau ni‘ihi ‘e lava ‘o fakatokanga‘i ‘e he kakaí fakalūkufua. Ko ha ‘Aposetolo ‘a Pita mo Sione, ka na‘e tukuaki‘i kinaua ‘e he kakai Siú ‘o pehē ko e ongo kākā. Na‘e hoko ‘a Paula ko ha ‘Aposetolo pea toe Palōfita, ka na‘a nau tolomaka‘i ia mo tuku pōpula. Na‘e ‘ikai ha ‘ilo ‘e taha ‘a e kakaí fekau‘aki mo e me‘á ni, neongo na‘á ne ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e ‘tākai ‘a hotau Fakamo‘uí ‘aki ‘a e lolo ‘o e fiefiá ‘o lahi hake ‘i hono kāingá’ [Hepelū 1:9], kae fakatatau mo e kakai na‘a nau ‘ilo Iá, na‘a nau tala ko Pelisipupe, pea mo nau tutuki Ia ‘o lau ko e taha kākā. Ko hai te ne lava ‘o tala ha Tangata Malanga, ha Akonaki, pe ha ‘Evangeliō ‘i honau fōtungá, ka ‘oku nau ma‘u ‘apē ‘a e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní?

“Ka ‘i he‘etau omi ki he toenga ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí, ‘o vakai‘i ‘a e ngahi me‘afoaki na‘e lea ki ai ‘a Paulá, te tau ‘ilo ai he ‘ikai ke lava ‘e māmani ia ‘o ‘ilo ha me‘a fekau‘aki mo kinautolu, pea mahalo na‘a toko taha pē pe toko ua ‘e vave ha‘ana fakatokanga‘í, ‘o kapau ‘e hua‘i kotoa mai kinautolu ‘i he hilifaki ‘o e nimá. ‘I he [1 Kolinitō 12:4–11], ‘oku pehē ai ‘e Paula, ‘‘Oku ai ‘a e ngaahi foaki kehekehe, ka ko e laumālie pē taha, pea ‘oku ai ‘a e ngaahi tauhi kehekehe ka ko e ‘Eiki pē taha; pea ‘oku ai ‘a e ngaahi ngāue kehekehe ka ko e ‘Otua pē taha ‘oku fai kotoa pē ‘i he kakai kotoa pē. Ka kuo foaki ‘a e fakahā ‘o e Laumālié ki he tangata taki taha kotoa pē ke fe‘aonga‘aki. He kuo foaki ki he toko taha ‘i he Laumālié ‘a e lea ‘o e potó; ki he toko taha ‘a e lea ‘o e ‘iló ‘i he Laumālie ko iá; ki he toko taha ‘a e tui ‘i he laumālie ko iá; ki he toko taha ‘a e foaki ‘o e fakamo‘uí ‘i he Laumālie ko iá; ki he toko taha ‘a e fai ‘o e ngaahi maná; ki he toko taha ‘a e kikité; ki he toko taha ‘a e ‘ilo ki he ngaahi laumālié; ki he toko taha ‘a e lea kehekehé; ki he toko taha hono fakamatala ‘o e ngaahi leá. Ka ‘oku langa‘i ‘eni kotoa pē ‘e he laumālie pē taha ko iá, ‘o vahevahe taki taha ki he tangata kotoa pē ko ‘ene fa‘iteliha pē.’

“ ‘Oku ‘i ai ha ngaahi me‘afoaki lahi ‘oku fakalau heni, ka ko e fē ‘iate kinautolu kotoa ‘e lava ke fakatokanga‘i ‘e ha taha ‘i he hilifakinimá? Ko e lea ‘o e potó, mo e lea ‘o e ‘iló, ko ha ongo me‘afoaki ia ‘o tatau tofu pē mo ha toe me‘afoaki kehe, ka ‘o ka ‘i ai ha taha te ne ma‘u fakatou‘osi ‘a e ongo me‘afoaki ko ‘ení, pe ma‘u kinaua ‘i he hilifaki ‘o e nimá, ko hai ha taha te ne ‘ilo‘i? ‘E ala ma‘u ‘e ha taha ‘a e me‘afoaki ‘o e tuí, ka ‘e malava pē ke ‘ikai te ne fakatokanga‘i. Pe te tau pehē, ‘oku ma‘u ‘e ha tangata ‘a e me‘afoaki ‘o e fakamo‘ui mahakí pe ko e mālohi ke fai ha ngaahi mana, ka ‘oku ‘ikai lava ‘o fakatokanga‘i pe ‘ilo‘i; ‘e fie ma‘u ha taimi lōloa ia pea mo ha ngaahi tūkunga ke faka‘aonga‘i ai ‘a e ngaahi me‘afoakí ni. Tau pehē ‘oku ‘i ai ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘ilo ki he ngaahi laumālié, ko hai ‘e toe poto ange ai? Pe te ne ma‘u ‘a e faka‘uhinga ‘o e lea kehekehé, kapau he ‘ikai lea ha taha ‘i ha lea ta‘e ‘iloa, kuo pau ke fakalongo pē; ko ha me‘afoaki pē ‘e ua ‘e lava ‘o ‘ai ke hā atú—ko e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he lea kehekehé mo e me‘afoaki ‘o e kikité. Ko e ongo me‘a ‘eni ‘oku lahi taha hono talanoa‘í, ka ‘o ka lea ha taha ‘i ha lea ta‘e ‘iloa, fakatatau mo e fakamo‘oni ‘a Paulá, ‘e lau ia ko e muli kiate kinautolu ‘oku ‘i aí [vakai, 1 Kolinitō 14:11]. Te nau lau ia ‘oku ta‘e ‘uhinga; pea kapau ‘e kikite, te nau lau ia ko e laulaunoa. Mahalo ko e me‘afoaki si‘isi‘i taha ‘i he ngaahi me‘afoakí kotoa ko e me‘afoaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, ka ko ia ‘oku lahi taha ‘a e feinga ki aí.

“Fakatatau mo e fakamo‘oni ‘a e Folofolá pea mo e hāsino ‘a e Laumālié ‘i he kuonga mu‘á, ‘oku fu‘u si‘i ha me‘a ‘e lava ‘o ‘ilo fekau‘aki mo ia ‘e he kakai tokolahi na‘e ‘i aí, tuku kehe pē ‘i ha me‘a ‘oku fu‘u makehe, ‘o hangē ko ia na‘e hoko ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí. Ko e me‘afoaki ma‘ongo‘onga taha, lelei taha, pea mo ‘aonga tahá he ‘ikai ke ‘ilo‘i ha me‘a ia ‘e taha ki ai ‘e ha taha ‘oku vakai atu. …

“Na‘e hāhāmolofia ke fai fakahāhā ‘a e ngaahi fakafōtunga ‘o e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, mo e tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló, pe ko hono fakatupulaki ‘o e mālohi, mo e ngeia pe nāunau ‘o e ‘Otuá, pea na‘e meimei fakatautautefito pē ia ki he kakai ‘a e ‘Otuá, ‘o hangē ko e kakai ‘Isilelí; ‘o meimei angamaheni ‘aki ‘i he taimi ‘oku omi ai ha kau ‘āngelo, pe ko hano fakahā ‘e he ‘Otuá Ia, na‘e fai fūfūnaki pē ia ki he fakafo‘ituituí, ‘i honau lokí, ‘i he toafá pe ngoue‘angá, pea angamaheni ‘aki ke ‘ikai ha longoa‘a pe ha le‘o lalahi. Na‘e fakahaofi ‘e he ‘āngeló ‘a Pita mei he fale fakapōpulá ‘i he valenga poó; na‘e ha‘u kia Paula ‘o ‘ikai ‘ilo ‘e he toenga ‘o e kau kauvaká; na‘e hā kia Mele mo ‘Elisapeti ‘o ‘ikai ‘ilo ‘e ha toe taha; lea kia Sione Papitaiso ka na‘e ‘ikai ke ‘ilo ia ‘e he kakai na‘e ‘i aí.

“Ko e taimi na‘e mamata ai ‘a ‘Ilaisa ki he ngaahi saliote ‘a ‘Isilelí mo honau kau tangata heka hōsí, na‘e ‘ikai ke toe mamata ki ai ha taha ia. Ko e taimi na‘e hā ai ‘a e ‘Eikí kia ‘Ēpalahamé na‘e hoko ia ‘i he matapā hono fale fehikitakí; ko e taimi na‘e ‘alu ai ‘a e ongo ‘āngeló kia Loté, na‘e ‘ikai ‘ilo kinaua ‘e ha taha ka ko ia pē, pea ‘oku pau ko e me‘a pē ia na‘e hoko kia ‘Ēpalahame mo hono uaifí; ko e taimi na‘e hā ai ‘a e ‘Eikí kia Mōsesé, na‘e hoko ia ‘i he vao ‘akau na‘e velá, ‘i he tāpanekalé, pe ‘i he tumu‘aki mo‘ungá; ko e taimi na‘e ‘ave ai ‘a ‘Ilaisiā ‘i he saliote afí, na‘e ‘ikai mamata ki ai ‘a māmani; pea ko e taimi na‘e ‘i he ava‘i maká aí, na‘e hoko ha mana le‘o lahi, ka na‘e ‘ikai ‘i he maná ‘a e ‘Eikí; na‘e hoko ha mofuike, ka na‘e ‘ikai ‘i he mofuiké ‘a e ‘Eikí; pea toki hoko ha kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaiki, ‘a ia ko e le‘o ia ‘o e ‘Eikí, ‘o pehē, ‘Ko e hā ‘okú ke fai ‘i hení ‘Ilaisiā?’ [Vakai, 1 Ngaahi Tu‘i 19:11–13.]

“He ‘ikai ke fakatokanga‘i ma‘u ai pē ‘a e ‘Eikí ‘i he ‘u‘ulu Hono le‘ó, pe ‘i hano fakahaa‘i Hono nāunaú pe hāsino ‘o Hono mālohí; pea ko kinautolu ‘oku vēkeveke lahi taha ke mamata ‘i he ngaahi me‘a ko ‘ení, ko kinautolu ia ‘oku ta‘e mateuteu lahi taha ke fetaulaki mo kinautolú, pea kapau na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí Hono mālohí ‘o hangē ko ia na‘á Ne fai ki he fānau ‘a ‘Isilelí, ko e fa‘ahinga kakai ‘eni te nau ‘uluaki pehē, ‘‘Oua na‘a folofola ‘a e ‘Otuá kiate kimautolu telia na‘a mau mate ko Hono kakaí.’ [Vakai, ‘Ekesōtosi 20:19.]”¹²

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Na‘e foaki ‘e he ‘Eikí ha me‘afoaki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne lava ai ‘o liliu ‘a e ngaahi lau‘i peleti koulá (peesi 131–34). Ko e fē ha taimi ne foaki atu ai ‘e he ‘Eikí kiate koe ha me‘afoaki ke tokoni ke ke kau ‘i He‘ene ngāué?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he talanoa na‘e fai ‘e Tēvita Uitemā ‘i he peesi 133? Ko e hā ha me‘a na‘e hoko ‘i ho‘o mo‘uí kuó ne ako‘i atu kuo pau ke ke mo‘ui taau ka ke lava ‘o faka-‘aonga‘i ho‘o ngaahi me‘afoaki fakalaumālié?
Vakai‘i ‘a e konga ‘oku kamata ‘i he peesi 134. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku ‘aonga ai ki he Siasí ke ne ma‘u ha kāingalotu ‘oku kehekehe ‘a honau ngaahi me‘afoaki fakalaumālié? Kuo tokoni‘i fēfē koe ‘e ha ngaahi me‘afoaki fakalaumālie ‘a ha ni‘ihi kehe? Ko e fē ha taimi na‘á ke mamata ai ki ha ngāue fakataha ‘a ha kakai ‘oku kehekehe ‘enau ngaahi me‘afoakí, ‘o nau fetokoni‘aki?
Ako ‘a e konga he peesi 135–36. Fakakaukau ki ha ngaahi me‘afoaki fakalaumālie te nau lava ‘o fakamālohia fakafo‘ituitui koe pe tokoni ke ke tokoni ki he ‘Eikí mo e kakai kehé. Fakafuofua‘i pe ko e hā te ke fai ke ke “fekumi … faivelenga ki he ngaahi me‘afoaki lelei tahá” (T&F 46:8).
Vakai‘i ‘a e konga ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 136. Fakakaukau‘i pe alea‘i ha fale‘i pau kuó ke ma‘u fekau‘aki mo e founga ‘oku fakahaa‘i ‘aki e ngaahi me‘afoaki fakalaumālié. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau manatu‘i ko e ngaahi me‘afoaki fakalaumālié ‘oku “tātātaha ke fai fakahāhā”? (peesi 139–40) ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku hoko fakalongolongo mo fūfūnaki mai ai ha ngaahi me‘afoaki fakalaumālie lahi? (f) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau manatu‘i ‘oku fie ma‘u ‘e ha ngaahi me‘afoaki lahi ha “taimi lahi ke ngāue ai”? (peesi 139–40).
Hili ho‘o lau ‘a e vahé, ‘okú ke pehē ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi taumu‘a ‘o e me‘afoaki fakalaumālié?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 1 Kolinitō 12:1–31; 3 Nīfai 29:6; Molonai 10:6–23; T&F 46:8–33