Vahe 10
Ko e Folofolá—Ko e ‘Aonga Taha ‘o e Ako Kotoa Pē
“Fakatauange ke tau takitaha … ‘unu ke ofi ange ki he‘etau Tamai ‘i he Langí mo Hono ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘i he ako ma‘u pē ‘o e folofola mā‘oni‘oní.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
Na‘e sai‘ia ‘aupito ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā ‘i he folofolá pea hoko ko ha taha ako lī‘oa ‘o kinautolu. Na‘e hāsino ‘a e manako mo e ako ko ‘ení ‘i he‘ene ngaahi akonakí, ‘a ia na‘e fakafonu ‘aki ha ngaahi talanoa mo ha ngaahi fakamatala kehe mei he ngaahi folofola ‘oku ngāue ‘aki ‘e he Siasí. Ko e taimi lahi ‘okú ne ako‘i ai ha tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, tautautefito ‘i he konifelenisi lahí, na‘á ne fili ha talanoa ‘e taha mei he folofolá, fakahoko fakaikiiki ia, pea fakahinohino mei ai hono faka‘aonga‘í.
Hangē ko ‘ení, ko e taimi na‘e akonaki ai fekau‘aki mo e loto tukupā ki he ‘Otuá, na‘á ne fakamatala‘i ‘a e talanoa ‘o Sosiuá; ‘o Setaleki, Mēsake, mo ‘Apetinikoó; pea mo ha ni‘ihi ‘i he Fuakava Motu‘á na‘a nau fakahaa‘i ‘a e fa‘ahinga loto tukupā peheé (vakai, vahe 19). Na‘á ne ngāue ‘aki ‘a e ngaahi sīpinga mei he Tohi ‘a Molomoná, ‘i he‘ene ako‘i ‘a e ngāué, ke fakahaa‘i ‘oku ‘i ai ha kakai ‘oku si‘i hono fakalāngilangi‘í ka “‘oku ‘ikai si‘i hifo [honau ‘aongá]” ‘i he ni‘ihi ‘oku ‘iloa lahi ange ‘enau ngāué (vakai ki he vahe 23). Ko e taimi na‘e akonaki ai ki he founga ke ma‘u ai ha loto nonga ‘i he taimi ‘o e faingata‘á, na‘á ne toe ngāue ‘aki ha ngaahi fakamatala lahi mei he folofolá, kau ai ‘a e talanoa ‘o Pita ‘i he‘ene fononga he fukahi tahí (vakai ki he vahe 2). Ko e taimi na‘e akonaki ai fekau‘aki mo e sākalamēnití, na‘á ne ‘omi ha tu‘unga ‘aki ha‘ane fakamanatu ‘a e talanoa ‘o e fānau ‘o ‘Isilelí pea mo e Lakaatú (vakai ki he vahe 15).
Na‘e ‘ilo‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e mahu‘inga ‘o e folofolá ‘i hono tokoni‘i ha taha ke ma‘u ha‘ane fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisí. ‘I he‘ene peheé, na‘e fa‘a faiako mei he ngaahi fakamatala fakafolofola ‘o e ngāue, tutuki mo e toetu‘u ‘a e Fakamo‘uí. Na‘á ne pehē:
“‘Oku ou fakahounga‘i ‘a e laipeli folofola ‘oku lava ke ako ai ha ‘ilo lahi ange kia Sīsū Kalaisi ‘i hono ako faivelengá. ‘Oku ou fakamālō ‘i he makehe mei he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú, kuo hanga ‘e he ‘Eikí, ‘o fakafou ‘i he kau palōfita ʻo e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘o tānaki mai ha folofola kuo fakahā ko ha ngaahi fakamo‘oni makehe kia Kalaisi—‘a e Tohi ‘a Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, mo e Mata‘i Tofe Mahu‘ingá—‘a ia ko e kotoa ‘o kinautolú ‘oku ou ‘ilo‘i ko e folofola ‘a e ‘Otuá. ‘Oku fakamo‘oni ‘e he ngaahi me‘á ni ko Sīsū ‘a e Kalaisí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí.”1
“‘Oku mau fakatauange ‘oku mou lau mo ako faka‘aho ‘a e folofolá ‘o fakafo‘ituitui mo fakafāmili.”
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
Ko hono ako ‘o e folofolá ko e ako ‘aonga taha ia ‘o e ngaahi ako kotoa pē te tau lava ‘o fai.
Ko e ‘elito ‘o e mo‘oni kotoa pē ‘a e hoko ‘a Sīsū ‘o Nasaletí ko e Kalaisí, ko e Sihova Maʻongoʻonga ko e Fakamo‘ui ‘o Māmani, mo e ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupu ‘o e ‘Otua Mo‘uí. Ko e pōpoaki ‘eni ‘a e ngaahi folofolá. ‘Oku ‘i he ngaahi tohí ni kotoa ha kole ke falala mo tui ki he ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí; pea ‘oku mei he kamata‘angá ki he faka‘osinga ‘o e ngaahi tohi folofola ko ‘ení ha kole ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú.2
Ko e taimi ‘oku tau muimui ai ki he fale‘i ‘a e kau takí ke lau mo ako ‘a e folofolá, ‘oku tau ma‘u ha ngaahi me‘a lelei mo e ngaahi tāpuaki kehekehe. Ko e ako ‘aonga taha ‘eni ‘o e ngaahi ako kotoa pē te tau lava ‘o fai. …
‘Oku ‘i he folofolá ‘a e lekooti ‘o e fakahā ‘e he ‘Otuá Ia, pea ‘oku folofola ai ‘a e ‘Otuá ki he tangatá. Ko e fē ha me‘a ‘e toe ‘aonga ange ai hono ngāue ‘aki ‘a e taimí ka ko e lau mei he laipeli ‘o e folofolá ‘a e ngaahi tohi ‘oku nau ako‘i kitautolu ke tau ‘ilo ‘a e ‘Otuá mo mahino ‘etau fetu‘utaki mo Iá? ‘Oku mahu‘inga ma‘u pē ‘a e taimí ki he kakai femo‘uekiná, pea ‘oku kaiha‘asi meiate kitautolu hono mahu‘ingá ‘i he taimi ‘oku maumau‘i ai ‘a e ngaahi houá ‘i he lau pe mamata ‘i he me‘a ‘oku me‘a muna mo ‘ikai fu‘u mahu‘ingá.3
‘Oku mau fakatauange ‘oku mou lau mo ako faka‘aho ‘a e folofolá ‘o fakafo‘ituitui mo fakafāmili. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakama‘ama‘a‘i ‘a e fekau ‘a e ‘Eikí, “Kumi lahi ‘i he [ngaahi folofolá]; koe‘uhí ‘oku mou ‘amanaki ke ma‘u ai ‘a e mo‘ui ta‘engatá: pea ko ia ia ‘oku fakamo‘oni kiate aú”(Sione 5:39). ‘E hoko mai ‘a e Laumālié ki homou ‘apí pea mo ho‘omou mo‘uí ‘i ho‘omou lau ‘a e folofola kuo fakahaá.4
‘Oku totonu ke tau ma‘u ha Siasi ‘oku fonu ‘i he kakai tangata mo fafine ‘oku nau ‘ilo‘i kānokato e folofolá, ‘a ia ‘oku nau fefakamo‘oni‘aki mo faka‘ilonga‘i kinautolu, pea fa‘u ha ngaahi lēsoni mo ha ngaahi lea mei he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, mo e ngaahi ma‘u‘anga tokoni ‘aonga kehe ‘oku ‘i he ngaahi tohi folofola faka‘ofo‘ofa ko ‘eni ‘oku faka‘aonga‘i ‘e he Siasí. ‘Oku mahino ‘oku lahi ange ma‘u pē ‘a e ‘ū me‘á ‘i he me‘a ‘oku tau lava ke ‘ilo‘í. Ko e mo‘oni ko e ngoue ‘o e folofolá ‘oku “hina ki he ututa‘ú” [vakai, T&F 4:4]. …
Kuo te‘eki ai ke ma‘u ngofua pehē ‘i he kuongá ni, pea ‘i ha toe kuonga, ‘a e folofolá—‘a e folofola tu‘uloa, mo fakamaama ‘a e ‘Otuá—pea mo fokotu‘utu‘u maau mo ‘aonga ke ngāue ‘aki ‘e he tangata, fefine, mo e fānau kotoa te nau fakatotolo aí. Ko e folofola kuo tohi ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘i he tu‘unga laungofua mo ma‘ungofua taha kuo faifaiangé pea foaki ki he kāingalotu angamahení ‘i he hisitōlia ‘o e māmaní. Ko e mo‘oni ‘e ‘eke‘i meiate kitautolu kapau ‘oku ‘ikai ke tau lau ia.5
2
‘Oku tokoni hono ako ‘o e folofolá ke tau ako mo talangofua ki he finangalo ‘o e ‘Otuá.
Koe‘uhí ke tau lava ‘o talangofua ki he fono ‘o e ongoongoleleí mo talangofua ki he ngaahi akonaki ‘a Sīsū Kalaisí, kuo pau ke ‘uluaki mahino kiate kitautolu ‘a e fonó mo tau fakapapau‘i ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí. ‘Oku fakahoko lelei taha ‘eni ‘aki e fakatotolo mo e ako ‘o e folofolá pea mo e lea ‘a e kau palōfitá. ‘Oku tau maheni ‘i he foungá ni mo e me‘a kuo fakahā ‘e he ‘Otuá ki he tangatá.
‘Oku kau ‘i he Ngaahi Tefito ‘o e Tuí ha taha ‘oku pehē, “‘Oku mau tui ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá, mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘okú Ne fakahā mai ‘i he taimi ní, pea ‘oku mau tui te Ne kei fakahā mai ‘amui ha ngaahi me‘a lalahi mo mahu‘inga kau ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.” (Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:9).
Kuo ‘osi fakahā ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he folofolá, pea ‘i he ‘uhingá ni kuo fekau‘i ai kitautolu ke tau lau kinautolu ke ‘ilo ‘a e mo‘oní. Na‘e fakamatala‘i ‘e he ‘Eikí kia ‘Ōliva Kautele ‘a e founga ke fakapapau‘i ai ‘a e ngaahi mo‘oni ko ‘ení. Na‘á ne folofola, “Vakai, ‘oku ou fai kiate koe ‘a e fekau, ke ke falala ki he ngaahi me‘a ‘a ia kuo tohí; he ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē kuo tohi ‘o kau ki he tu‘unga ‘o hoku siasí, mo ‘eku ongoongoleleí, pea mo ‘eku maká” (T&F 18:3–4).
Na‘e tohi ‘a Paula ki hono kaungāme‘a lelei ko Tīmoté, ‘o tapou ki ai ke ne lau ‘a e folofolá, peá ne pehē ‘i he‘ene tohí, “Talu mei ho‘o ke si‘i, na‘á ke ‘ilo ‘a e ngaahi tohi mā‘oni‘oní, ‘a ia ‘oku fa‘a fakapoto koe ki he tui ‘a ia ‘oku ‘ia Kalaisi Sīsuú.” Peá ne toe pehē, “‘Oku foaki mai ‘a e Tohi Tapu kotoa pē ‘i he fakamānava ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku ‘aonga ia ki he akonaki, mo e valoki, mo e fakatonutonu, mo e fakapoto ki he mā‘oni‘oní” (2 Tīmote 3:14–16). …
Kuo fai ‘e hotau kau taki faka-Siasí hano fakamamafa‘i lahi ‘o e lau e folofolá pea mo e ngaahi lea ‘a e kau palōfitá, ‘o e kuonga mu‘á mo onopōní. Kuo ‘osi kole ki he ngaahi tamaí mo e ngaahi fa‘eé ke nau lau ‘a e folofolá koe‘uhí ke nau lava ‘o ako‘i fakalelei ‘enau fānaú. ‘Oku lau he‘etau fānaú ‘a e folofolá tu‘unga ‘i he sīpinga kuo tā ‘e he mātu‘á. ‘Oku tau ako ‘a e folofolá ‘i he‘etau ngaahi efiafi fakafāmili ‘i ‘apí, pea ‘oku lau fakataha ‘e ha ngaahi fāmili ‘e ni‘ihi ‘a e folofolá ‘i ha houa he pongipongí. … Ko e founga ‘eni ‘oku tau ako ai ke ‘ilo‘i ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí, koe‘uhí ke tau lava ‘o talangofua.6
Fakakaukau ki hono fakahokohoko ‘o e folofolá ‘a ia ‘oku kamata ‘aki ke tokanga faivelenga ki he folofola ‘a e ‘Otuá pea toki hoko atu ki he tala‘ofá ‘o kapau te tau fai ia, te tau lava ‘o hū ki Hono ‘aó:
“Pea ko ‘eni ‘oku ou fai kiate kimoutolu ha fekau … ke mou tokanga faivelenga ki he ngaahi folofola ‘o e mo‘ui ta‘engatá.
“He kuo pau ke mou mo‘ui ‘o fakatatau ki he folofola kotoa pē ‘oku ‘alu atu mei he fofonga ‘o e ‘Otuá.
“He ko e folofola ‘a e ‘Eikí ko e mo‘oní ia, pea ‘ilonga ‘a e mo‘oní ko e māmá ia, pea ‘ilonga ha maama ko e Laumālié ia, ‘io ‘a e Laumālie ‘o Sīsū Kalaisí. …
“Pea ko e tangata kotoa pē ‘oku tokanga ki he le‘o ‘o e Laumālié ‘okú ne ha‘u ki he ‘Otuá, ‘io ko e Tamaí” (T&F 84:43–45, 47).
Ko ha fononga faka‘ofo‘ofa ia kuo fokotu‘u mai ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá pea ‘e fakaiku ki he hakeaki‘í. “‘E fakahā kiate kimoutolu ‘e he ngaahi folofola ‘a Kalaisí ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku totonu ke mou faí” (1 Nīfai 32:3).7
‘Oku ou fokotu‘u atu kiate kimoutolu ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá ko e tu‘unga kuo pau ke tau mo‘ui fakatatau mo ia pea kuo pau ke tau fuatatau ki ai ‘etau fili mo e ngāue kotoa pē. ‘I he‘ene peheé, ko e taimi ‘okú ke hoha‘a ai pe ‘i ai ha palopalemá, fehangahangai mo ia ‘aki ha‘o tafoki ki he folofolá mo e kau palōfitá.8
Ko e ako folofolá “ko e ako ‘aonga taha ia ‘o e ngaahi ako kotoa pē te tau lava ‘o fai.”
3
‘Oku fie ma‘u ‘a e tokangá, fakahoko ma‘u peé, pea mo e ako ‘i he fa‘a lotú kae lava ke mahino ‘a e folofolá.
‘Oku mau tapou atu kiate kimoutolu takitaha ke mou fakakaukau‘i lelei ‘a e lahi ‘o e taimi ‘oku mou lolotonga tuku ke fakalaulauloto ‘i he fa‘a lotu ai ki he folofolá.
‘Oku ou fakatukupaa‘i kimoutolu, ‘i he‘eku hoko ko e taha ‘o e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí, ke mou fakahoko ‘eni:
1 Lau, fakalaulauloto, pea mo lotua faka‘aho ‘a e folofolá ‘i homou tu‘unga ko e kau mēmipa fakafo‘ituitui ‘o e Siasí.
2 Fakahoko ma‘u pē hono lau fakafāmili ‘o e folofolá. ‘Oku mau fakamālō‘ia kimoutolu kuo mou ‘osi fai ‘ení pea mo tapou atu kiate kimoutolu ‘oku te‘eki ai ke kamatá ke mou kamata leva ‘o ‘ikai toe toloi. …
‘Ofa te tau takitaha laka atu mo ha tukupā mo‘oni ke fa‘a lotu lahi ange; feinga ke mo‘ui fakatatau kakato ange mo e Laumālié; pea mo ‘unu ke ofi ange ki he‘etau Tamai ‘i he Langí mo Hono ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘o fou ‘i he ako ma‘u pē ‘o e folofola mā‘oni‘oní.9
‘Oku kehekehe ‘a e founga laukongá. ‘Oku ‘i ai ha kau lau vave mo ha kau lau tuai, ‘oku ‘i ai e ni‘ihi ‘oku nau lau pē ha fanga ki‘i konga iiki mo ha ni‘ihi ‘oku vilitaki ta‘e-tuku kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e tohí. Neongo ia, ko kinautolu ‘oku nau lau lahi ‘a e folofolá, ‘oku nau ‘ilo ‘oku fie ma‘u ha me‘a lahi ange ‘i he laukonga fakafiefiemālie peé pe ki‘i vakai‘í, kae mahino—kuo pau ke ako fakamātoato. ‘Oku fakapapau‘i ko e tokotaha ‘okú ne ako ‘a e folofolá he ‘aho kotoa peé ‘okú ne lava‘i ha me‘a lahi ange ‘i he taha ‘okú ne tuku ha taimi lahi ‘i ha ‘aho pea ‘osi atu ha ngaahi ‘aho pea toki toe hoko atú. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene totonu ke tau ako faka‘ahó, ka ‘oku totonu ke ‘i ai ha taimi pau ‘e tuku ke tau lava ai ‘o tokanga ‘o ‘ikai toe fakahoha‘asi.
‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e tokoni lahi ange ‘i he lotu ke fakaava ‘a e mahino ‘oku tau ma‘u ki he folofolá. Te tau lava ‘i he lotú ke fakafe‘unga‘i hotau ‘atamaí ke fekumi ki he tali ‘o ‘etau ngaahi fakatotoló. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí, “Kole, pea ‘e foaki kiate kimoutolu; kumi, pea te mou ‘ilo; tukituki, pea ‘e to‘o kiate kimoutolu” (Luke 11:9). Ko e fakamahino ‘eni ‘a Kalaisi kapau te tau kole, kumi, mo tukituki, ‘e tataki ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ke mahino ‘o kapau ‘oku tau mateuteu mo vēkeveke ke ma‘u ia.
Kuo ‘ilo ‘e ha tokolahi ko e taimi lelei taha ke akó ko e pongipongí ‘i ha hili hano to‘o atu ‘e he mālōlō ‘i he poó mei he ‘atamaí ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne fakahoha‘asi ‘a e fakakaukaú. ‘Oku sai‘ia ha ni‘ihi ia ke ako ‘i he ngaahi houa lōngonoa ‘i he ‘osi ‘a e ngāué pea mole atu ‘a e ngaahi me‘a fakahoha‘a ‘o e ‘ahó mo tuku ki tafa‘akí, ‘o faka‘osi ‘aki ai ‘a e ‘ahó ‘a e fiemālie mo e nonga ‘oku ma‘u ‘i he fetu‘utaki mo e folofolá.
Mahalo ko e me‘a ‘oku mahu‘inga ange ‘i he taimi ‘o e ‘ahó, ko ha taimi tu‘u pau ke tuku mavahe ki he akó. Ko e lelei tahá kapau ‘e fakamoleki ha houa ‘e taha ‘i he ‘aho kotoa pē; ka, kapau he ‘ikai ke lava ia, ‘e iku ha miniti ‘e tolungofulu ‘oku fai ma‘u peé ki ha lavame‘a lahi. Ko e miniti ‘e 15 ko ha taimi si‘isi‘i, ka ‘oku faka‘ohovale ‘a e lahi ‘o e fakamaama mo e ‘ilo ‘e lava ke ma‘u ‘i ha tefito ‘oku fu‘u mahu‘inga. Ko e me‘a mahu‘ingá ke ‘oua na‘a tuku ha toe me‘a ke faifaiangé pea fakaheleleu ‘i he‘etau akó.
‘Oku sai‘ia ‘a e ni‘ihi ia ke nau ako toko taha, ka ‘e lava ke ‘aonga lahi ‘a e ako toko uá. ‘Oku tāpuekina lahi ‘a e ngaahi fāmilí ‘i he taimi ‘oku ‘ai ai ‘e he tamai mo e fa‘ē potó ‘ena fānaú ke nau lau fakataha mei he ngaahi tohi folofolá, pea alea‘i tau‘atāina e ngaahi talanoa fakaʻofoʻofa mo e ngaahi fakakaukau kau ki he mahino ‘a e taha kotoa. ‘Oku fa‘a ‘i ai e fakakaukau fakaofo ‘a e to‘u tupú mo e longa‘i fānaú pea mo hounga‘ia ‘i he ngaahi tohi fakalotú.
‘Oku ‘ikai totonu ke tau fetō‘aki ‘i he‘etau laú ka ke fokotu‘u ha palani maau ki he akó. ‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau lau fakatatau mo ha taimi tēpile ‘o ha ngaahi peesi pau pe ngaahi vahe pau ki he ‘aho pe uike. Mahalo ‘e ‘uhinga lelei ‘aupito ‘eni pea fakafiefia kapau ‘oku laukonga ha taha he ‘oku sai‘ia ke laukonga, ka ‘oku ‘ikai ke hoko ai ha ako mahu‘ingamālie. ‘Oku lelei ange ke ‘i ai ha taimi tu‘u pau ki he ako folofolá ‘i he ‘aho takitaha ‘i he ‘ai ha fika pau ‘o e vahe ke laú. Te tau ‘ilo he taimi ‘e ni‘ihi ‘e fe‘unga hono ako pē ‘o ha veesi ia ‘e taha mo e taimí kātoa.10
4
‘Oku ‘omai ‘e he ‘etau fakakaukau ki he fakamatala kia Sailosí ha mahino mo ha ‘uhinga loloto ange.
‘E lava pē ke vave hono lau ‘a e mo‘ui, ngaahi ngāue, mo e ngaahi akonaki ‘a Sīsuú. ‘Oku mahinongofua ‘a e ngaahi talanoá ‘i he konga lahi pea ‘oku mahino ‘a e anga hono fai ‘o e talanoá. Na‘e ngāue ‘aki ‘e he ‘Eikí ha ngaahi lea si‘i ‘i He‘ene ngaahi akonakí, ka ko e fo‘i lea kotoa pē ‘oku fakapatonu hono ‘uhingá pea ‘oku nau fakaho‘ata mai ha ‘īmisi mahino ki he tokotaha laukongá. Neongo ia, mahalo ‘e fakamoleki ha ngaahi houa lahi he taimi ‘e ni‘ihi, ‘i he fakalaulauloto ki ha fakakaukau mahu‘inga na‘e fai ‘i ha ngaahi fo‘i lea mahinongofua si‘isi‘i.
Na‘e ‘i ai ha me‘a ne hoko ‘i he mo‘ui ‘a e Fakamo‘uí na‘e fakamatala‘i ‘e Mātiu, Ma‘ake, mo Luke. Ko ha konga lahi ‘o e talanoá ‘oku fakamatala‘i ia ‘e Ma‘ake ‘i ha fo‘i veesi nounou pē ‘e ua pea mo ha fo‘i lea ‘e nima ‘i he ongo veesi ko ‘ení. …
“Pea vakai, na‘e ‘alu ange ‘a e tokotaha ‘o e kau pule ‘o e falelotú, ko Sailosi hono hingoá; pea ‘i he‘ene mamata kiate iá [‘a ia, ko ‘ene mamata kia Sīsuú], na‘e tō hifo ki hono va‘é,
“‘O ne kole fakamātoato kiate ia, ‘o pehē, Ko hoku ‘ofefine si‘í ‘oku tei mate: ha‘u, ‘o hili ho nimá kiate ia, koe‘uhí ke mo‘ui ai; pea ‘e mo‘ui ia.
“Pea na‘á na ō mo Sīsū” (Ma‘ake 5:22–24).
Ko e taimi ki hono lau ‘o e konga ko iá ‘oku meimei sekoni ‘e tolungofulu. ‘Oku nounou mo ‘ikai ke faingata‘a. Ko e hono ‘īmisí ‘oku mahino pea na‘a mo ha ki‘i tamasiʻi te ne lava pē ke toe fai mai ‘o ‘ikai faingata‘a. Ka ko e taimi ‘oku tau fakakaukau‘i ai mo fakalaulaulotó, ‘oku tau ma‘u leva ha mahino mo ha ‘uhinga loloto ange …
… Na‘e toki kolosi pē ‘a Sīsū pea mo kinautolu na‘e ‘iate Iá, ‘i he Tahi ‘o Kālelí, pea na‘e fakafetaulaki kiate Ia ha kakai tokolahi na‘e tatali ke fe‘iloaki mo Ia ‘i he matātahí ofi ki Kāpaneumé. “Pea, vakai, na‘e ‘alu ange ‘a e tokotaha ‘o e kau pule ‘o e falelotú.” Na‘e tokanga‘i ‘a e ngaahi falelotu lalahi ange ‘o e kuonga ko iá ‘e ha kau tangata ma‘u mafai ‘i he malumalu ‘o ha ‘eiki pe ko ha pule. Ko ha tangata ‘eni ‘i ha tu‘unga mā‘olunga mo ngeia na‘e faka‘apa‘apa‘i lahi ‘e he kakai Siú.
‘Oku ‘ikai ‘omi ‘e Mātiu ia ‘a e hingoa ‘o e kaumātu‘a pulé ni, ka ‘oku fakamatala‘i ia ‘e Mātiu ‘aki e tānaki atu ki hono tu‘ungá ‘a e fo‘i lea, “ko Sailosi hono hingoá.” ‘Oku ‘ikai ha toe feitu‘u ia ‘i he folofolá ‘oku hā ai ‘a e tangatá ni pe ko hono hingoá tuku kehe pē ‘i he me‘a ko ‘ení, ka ‘oku tuku‘au ‘a e manatu ki aí ‘i he hisitōliá koe‘uhí ko ha fetu‘utaki nounou mo Sīsū. ‘Oku hoko ha ngaahi mo‘ui tokolahi fau ‘o manatua ka na‘e mei pulia ‘i he fakapo‘ulí pea ka ne ta‘e ‘oua ‘a e ala ‘o e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘o ne fai ha fu‘u liliu lahi ‘i he fakakaukaú mo e tō‘ongá pea pehē ki ha mo‘ui fo‘ou mo lelei ange.
“Pea ‘i he‘ene mamata kiate Iá [ko hono ‘uhingá, ko e taimi na‘e mamata ai ‘a Sailosi kia Sīsuú], na‘á ne tō hifo ki hono va‘é.”
Ko ha tūkunga hāhāmolofia ‘eni ki ha tangata mā‘olunga mo ngeia, ko ha pule ‘o e falelotú, ke tū‘ulutui ‘i he to‘ukupu kelekele ‘o Sīsuú—‘i he ve‘e to‘ukupu ‘o ha taha na‘e lau ko ha faiako fefononga‘aki ‘oku ‘i ai ha me‘afoaki ‘o e faifakamo‘ui. Na‘e mamata foki mo ha ni‘ihi tokolahi na‘e poto mo faka‘ei‘eiki kia Sīsū ka na‘a nau tukunoa‘i pē Ia. Na‘e fakakuihi honau ‘atamaí. ‘Oku ‘ikai toe kehe ‘a e ‘ahó ni; ‘oku ‘i ai ha ngaahi me‘a fakatuta ‘i he hala ‘o ha tokolahi ke ‘oua te nau tali Ia.
“Pea kole fakamātoato [‘a Sailosi] kiate ia ‘o pehē, Ko hoku ‘ofefine si‘í ‘oku tei mate.” ‘Oku angamaheni ke toutou hoko ‘eni ‘o ka ha‘u ha tangata kia Sīsū, ‘o ‘ikai koe‘uhí ko ha‘ane fie ma‘u, ka koe‘uhí ko ha fie ma‘u vivili ‘a ha taha ‘oku ‘ofa ai. ‘Oku hanga ‘e he tetetete ‘oku tau ongo‘i ‘i he le‘o ‘o Sailosí ‘i he‘ene pehē “Ko hoku ‘ofefine si‘isi‘í” ‘o ue‘i hotau laumālié ‘aki ha ongo‘i faka‘ofa‘ia ‘i he‘etau fakakaukau ki he tangata mā‘olungá ni ‘i he falelotú ‘oku tū‘ulutui ‘i he ‘ao ‘o e Fakamo‘uí.
Pea hoko mai leva ha fakamahino‘i lelei ‘o e tuí: “Ha‘u, ‘o hili ho nimá kiate ia, koe‘uhí ke mo‘ui ai, pea ‘e mo‘ui ia.” ‘Oku ‘ikai ko ha ngaahi lea pē ‘eni ia ‘o e tui ‘a ha tamai kuo kafo ‘i he loto mamahí ka ko ha toe fakamanatu foki ia kiate kitautolu ‘oku mo‘ui ha me‘a pē ‘e hilifaki ‘e Sīsū Hono to‘ukupú ki aí. Kapau ‘e hilifaki ‘e Sīsū hono to‘ukupú ki ha nofo-mali, ‘e mo‘ui. Kapau ‘oku fakangofua ke hilifaki Hono to‘ukupú ki ha fāmili, ‘e mo‘ui.
‘Oku muimui mai leva ‘a e fakalea, “Pea na‘á na ō mo Sīsuú”. He ‘ikai ke tau pehē na‘e kau ‘a e me‘á ni ‘i he ngaahi palani ‘o e ‘ahó. Kuo liuaki mai ‘a e ‘Eikí ‘i he fukahi tahí pea na‘e tatali ha kakai tokolahi ‘i he matātahí ke Ne ako‘i kinautolu. … Na‘e fakakina‘i ia ‘e ha kole si‘a tamai. Na‘e mei lava pē ke Ne tukunoa‘i ‘a e kolé he na‘e ‘i ai ha tokolahi na‘e tatali. Na‘e mei lava pē ke ne talaange kia Sailosi ‘e toki ‘alu ange ‘o sio ki hono ‘ofefiné ‘a pongipongi, Ka “[na‘e ‘alu] ‘a Sīsū mo ia.” Kapau te tau molomolo-muiva‘e ‘i he ‘Eikí, te tau fu‘u femo‘uekina nai ke tukunoa‘i ‘a e ngaahi fie ma‘u hotau kāingá?
‘Oku ‘ikai fie ma‘u ia ke toe lau ‘a e toenga ‘o e talanoá. Ko e taimi na‘á na a‘u atu ai ki he ‘api ‘o e pule ‘i he falelotú, na‘e puke ‘e Sīsū ‘a e nima ‘o e ki‘i ta‘ahiné pea fokotu‘u ia mei he maté. ‘I he founga tatau pē, te Ne hiki pea mo ‘ohake ‘a e kakai kotoa pē ki ha mo‘ui fo‘ou mo lelei ange ke lava ai ‘a e Fakamo‘uí ‘o puke hono nimá.11
5
‘E ‘omi kitautolu ‘e he Tohi ‘a Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke tau ofi ange kia Kalaisi.
Ko e Tohi ‘a Molomoná
Ko e taha ‘o e ngaahi ma‘u‘anga tokoni mahu‘inga taha kuo ‘omi ‘e he ‘Eikí ke tokoni ‘i he‘etau fakahoko ‘o e ngāue fakalangi ko ‘ení ko e Tohi ‘a Molomoná, ‘oku fakamatala‘i “Ko ha Fakamo‘oni ‘e Taha ‘o Sīsū Kalaisi.” Na‘e na‘ina‘i fakahangatonu mai ‘a [Palesiteni ‘Ēsela Tafu Penisoni] ke ‘oua na‘a tau ta‘e-tokanga ki hono lau mo tauhi ‘a e ngaahi akonaki ‘o e tohi folofola toputapú ni. Na‘á ne ako‘i kitautolu, “Ko hono misiona ma‘ongo‘ongá ke ‘omi ‘a e tangatá kia Kalaisi [pea ki he Tamaí], pea ‘oku fika ua ‘a e toenga kotoa ‘o e ngaahi me‘á.” (Ensign, May 1986, p. 105.) Kāinga, ‘oku mau fakatauange ‘oku mou fafanga‘i homou laumālié ‘aki hono lau ma‘u pē ‘a e Tohi ‘a Molomoná pea mo e ngaahi folofola kehé pea faka‘aonga‘i kinautolu ‘i ho‘omou ngāué.12
Ko e Tohi ‘a Molomoná ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá. ‘Oku mau fakaafe‘i kimoutolu ke mou lau ‘a e lekooti faka‘ofo‘ofá ni. Ko e tohi fakaofo taha ia ‘oku ma‘u he ‘ahó ni. Lau fakalelei pea ‘i he fa‘a lotu ia, pea ‘i ho‘omou fai iá, ‘e foaki atu ‘e he ‘Otuá ha fakamo‘oni ki hono mo‘oní hangē ko e palōmesi ‘a Molonaí (vakai, Molonai 10:4).13
‘Oku makatu‘unga ‘i hono lau mo ako ‘a e Tohi ‘a Molomoná, pea mo e fekumi ‘i he fa‘a lotu ke fakapapau‘i hono kanotohí, ‘a ‘etau ma‘u ha fakamo‘oni na‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá pea kuo fakafoki mai ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ki māmani.14
‘E ‘i ai ha ‘aonga lahi ki ho‘o mo‘uí hono lau ‘o e [Tohi ‘a Molomoná]. Te ne fakalahi ho‘o ‘ilo ki he anga ‘o e fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo e tangatá pea te ne ‘oatu ha holi lahi ange ke mo‘ui taau mo e ngaahi akonaki ‘o ‘Ene ongoongoleleí. Te ne toe ‘oatu foki kiate koe ha fakamo‘oni mālohi kia Sīsū.15
Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá
Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko ha tohi makehe. Ko e tohi pē taha ia ‘i he funga ‘o e māmaní kotoa ‘oku ‘i ai hono talamu‘aki na‘e fa‘u ‘e he Tupu‘angá tonu pē. ‘Ikai ko ia pē, ‘oku ‘i he tohi folofolá ni ha ngaahi folofola fakahangatonu mei he ‘Eikí ‘o lahi ange ‘i ha toe tohi folofola.
‘Oku ‘ikai ko ha liliu ia ‘o ha tohi fakakuonga mu‘a, ka ‘oku ‘o onopooni pē. Ko ha tohi ia ‘o e fakahā ma‘a hotau kuongá. Ko ha ngaahi fakahā makehe mo fakalangi na‘e fakafou mai ‘i he kau palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i hotau kuongá ko e tali ki he ngaahi fehu‘i, ngaahi me‘a na‘e fai ki ai e tokanga, pea mo e ngaahi faingata‘a na‘a nau fehangahangai mo ia pea mo ha ni‘ihi kehe. ‘Oku ‘i ai ‘a e tali fakalangi ki he ngaahi palopalema mo‘oni ‘o e mo‘uí fekau‘aki pea mo e kakaí. …
Na‘á ke ‘ilo‘i te ke lava ‘o fanongo ki he le‘o ‘o e ‘Eikí ‘i he folofolá ‘aki ha‘o lau ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá? [vakai, T&F 18:33–36]. … ‘E anga maheni ke ha‘u ‘a e le‘o fakamaama ko iá ki ho ‘atamaí hangē ko e “ngaahi fakakaukaú” pea ki ho lotó hangē ko e “ngaahi ongó” (vakai, T&F 8:1–3). Ko e tala‘ofa ‘o e fakamo‘oni ko iá ‘oku … ‘atā ia ki he tangata, fefine, pea mo e fānau mo‘ui taau kotoa ‘oku fekumi ‘i he fa‘alotu ki he fa‘ahinga fakamo‘oni peheé. ‘Ikai ‘apē ‘oku totonu ke tau takitaha lau, ako, fakalaulauloto, pea mo lotua ‘a e ngaahi fakahā toputapu ko ‘ení?16
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
Ko e hā ha a‘usia kuó ne tokoni‘i koe ke ke ‘ilo ko e ako ‘o e folofolá “ko e ‘aonga taha ia ‘o e ako kotoa peé”? (Vakai ki he konga 1.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakamālohia ‘etau tukupā ke hoko ko e “kau fafine mo e kau tangata ‘oku nau ‘ilo‘i kānokato ‘a e folofolá”?
-
‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he ako ‘o e folofolá ke tau talangofua lahi ange? (Vakai ki he konga 2.) Kuo founga fēfē ha‘o fakatokanga‘i “‘e hanga ‘e he folofola ‘a Kalaisí ‘o talaatu ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku totonu ke mou faí”? (2 Nīfai 32:3).
-
Ko e fē ha tafa‘aki ‘o e fale‘i ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e founga ako ‘a e folofolá ‘e lava ‘o tokoni atu? (Vakai ki he konga 3.) Kuo tāpuekina fēfē koe ‘e he ako ma‘u pē, ‘i he fa‘a lotu ‘a e folofolá?
-
Ko e hā ha ngaahi ‘ilo te tau lava ‘o ma‘u mei he fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā ki hono fakamo‘ui ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ‘ofefine ‘o Sailosí? (Vakai ki he konga 4.) ‘E founga fēfē ha lava ‘e he fakalaulauloto ki ha ngaahi veesi si‘i hangē ko ‘ení, ‘o tokoni‘i ho‘o ako folofolá?
-
Kuo tokoni‘i fēfē koe ‘e he Tohi ‘a Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke ke ‘unu ‘o ofi ange ki he Fakamo‘uí? (Vakai ki he konga 5.) Ko e hā mo ha ngaahi toe founga kehe kuo faitokonia ai koe ‘e he ngaahi tohi toputapu ko ‘ení? Fakakaukau ke ke vahevahe ho‘o fakamo‘oni ki he ngaahi potufolofola ko ‘ení mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí mo ha ni‘ihi kehe.
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Sosiua 1:8; Lea Fakatātā 30:5; 1 Nīfai 15:23–24; 2 Nīfai 3:12; ‘Alamā 31:5; 37:44; Hilamani 3:29–30; T&F 98:11
Tokoni ki he Akó
“‘Oku ‘ikai faitatau ‘a e laukongá, akó, mo e fakalaulaulotó. Te tau lau pē e ngaahi fo‘i leá ‘o ma‘u ha ngaahi fakakaukau. Te tau ako ‘o ma‘u ha ngaahi sīpinga pe fakafehokotaki he folofolá. Ka ‘i he‘etau fakalaulaulotó, ‘oku tau fakaafe‘i mai ai e fakahā ‘a e Laumālié. Ko e fakakaukaulotó kiate au, ko e fakakaukau mo e lotu ia, hili ‘eku lau mo ako fakalelei e folofolá.” (Henry B. Eyring, “Ngāue ‘aki ‘i he Laumālié,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 60).