Vahe 23
“‘Ikai Si‘i Ange Homou ‘Aongá”
“‘E hoko hatau tokolahi ko ha kakai pulipulia pē, ‘ikai fu‘u ‘iloa … ‘oku fai ‘etau ngāué ‘o ‘ikai ‘ilo ‘e he kakaí. ‘Oku ou pehē kiate kimoutolu te mou a‘u ki he … ta‘e-‘iloa ko iá, ‘oku ‘‘ikai si‘i ange homou ‘aongá’ ‘i he taha ‘iloa taha ‘o homou kaungā-ngāué.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
Na‘e ‘ikai ngata pē hono ‘iloa ‘o Palesiteni Hauati W. Hanitā ko ha taki lī‘oa mo e palōfita ‘ofeiná, ka mo e founga fakalongolongo ‘o ‘ene ngāué. Na‘á ne ‘ilo‘i na‘e mahu‘inga ‘a e ngāué, ‘o tatau ai pē pe te ne ma‘u ha fakalāngilangi. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Niila A. Mekisuele ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá fekau‘aki mo ia, “Ko Palesiteni Hauati W. Hanitaá ko ha tangata angamalū. … Ko e tangata fakatōkilalo tatau pē ‘eni, na‘á ku ‘ā hake ‘i he hili ha ‘aho ongosia mo efua fakataha mo ia ‘i ha ngāue ‘i ‘Isipite, ‘okú ne lolotonga palākeni fakalongolongo pē hoku suú, ko ha ngāue na‘e loto ke ‘osi ta‘e ‘ilo‘i.”1
Na‘e ‘uluaki fakatokanga‘i ‘e Palesiteni Tōmasi S. Monisoni e anga fakatōkilalo ‘o e ngāue ‘a Palesiteni Hanitaá ‘i he taimi na‘e fakatapui ai ‘a e Temipale Losi ‘Eniselisi Kalefōniá ‘i he 1956, ko ha ngaahi ta‘u lahi ia kimu‘a pea toki ui ha taha ‘iate kinaua ko ha ‘Aposetolo. Na‘á ne manatu ‘o pehē:
“Ko ‘eku … ‘uluaki fe‘iloaki mo Palesiteni Hanitaá ko e taimi na‘e hoko ai ko e palesiteni ‘o e Siteiki Pasatina Kalefōniá mo fakafatongia ‘aki hono fakafekau‘aki ‘o e ngaahi fokotu‘utu‘u fakalotofonua ki he fakatapui ‘o e Temipale Losi ‘Eniselisi (Kalefōniá). Na‘á ku fiefia ke paaki ‘a e ngaahi tikité. Na‘e fu‘u lahi e ngāue na‘e vahe ki aí. Ko e me‘a pē na‘á ku tokanga‘í ko e konga fekau‘aki mo e ngaahi tikité, ‘a ia na‘e fakakalakalasi fakalanu, faka‘ilonga‘i faka‘āuliliki, pea mo fakafika ‘i he founga maau taha kuo faifaiangé peá u sio ai. Na‘á ne fakamālo‘ia lahi ‘a e ni‘ihi kehé mo fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ke fu‘u lahi e ‘asi hono hingoá, neongo na‘e hoko ko ha ivi lahi ‘i he ngaahi ngāue kāfakafá ni.”2
Na‘e toe pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá: “Na‘e ‘ikai loto ia ke fakahīkihiki‘i. Neongo hono potó kotoa, ‘oku lava pē ia ‘o tangutu he lotolotonga ‘o hono kaungā ngāué kae si‘i ‘ene leá. Na‘e fiemālie kakato pē ia.”3
Na‘e mahino kia Palesiteni Hanitā ‘oku mahu‘inga ‘a e ngāue tokoni kotoa pē ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, neongo hono ta‘e-fakatokanga‘í pe ta‘e-‘iloá. Na‘e fehu‘i ‘e ha kaungāme‘a ‘i ha ngaahi uike si‘i pea pekia ‘a Palesiteni Hanitaá, “Si‘i Palesiteni, ko e hā ‘a e tu‘unga pe uiui‘i mā‘olunga tahá—ko e hoko ko ha kaungāme‘a ‘ofeina mo falala‘angá, pe ko e hoko ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá?” Hili ‘ene fanongo ki he fehu‘í, “na‘e fakakaukau fakalongolongo ‘a e Palesitení ‘i ha ngaahi miniti; peá ne puke māmālie mai leva ‘a e nima hono kaungāme‘á pea tafoki hono ‘ulú ‘o sio hangatonu ki ai, ‘o ne tali, ‘i he tafe hifo hono lo‘imatá ‘i hono kou‘ahé, ‘Ko e ongo uiui‘i toputapu fakatou‘osi kinaua ‘o e falala.’”4
‘Oku fakahoko ‘a e ngāue tokoni liliu-mo‘uí ‘e ha tokolahi “‘oku ‘ikai ‘iloa, ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e tokanga ‘a e māmaní.”
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
Ko kinautolu ‘oku ngāue fakalongolongo pē mo ta‘e-‘iloá ‘oku “‘ikai ke si‘i hifo hono ‘aongá” ‘i he ni‘ihi ‘oku nau ma‘u ‘a e fakamālō ‘a e māmaní.
Na‘e pehē fekau‘aki mo e ‘Eikitau kei si‘i mo lototo‘a ko Molonaí: “Kapau kuo tatau, pe ‘oku tatau, pe ‘e tatau ‘a e kakai kotoa pē mo Molonai, vakai, kuo lulu‘i ai ‘o ta‘engata ‘a e ngaahi mālohi ‘o Helí; ‘io, kuo ‘ikai ma‘u ‘e he tēvoló ha mālohi ki he loto ‘o e fānau ‘a e tangatá.” (‘Alamā 48:17.)
He toki fakahīkihiki mo‘oni ia ki ha tangata ‘iloa mo mālohi! ‘Oku ‘ikai ke u mafakakaukaua ha faka‘apa‘apa ‘e toe lelei ange mei ha taha ki ha taha. ‘Osi mei ai ha veesi ‘e ua, ‘oku ‘i ai ha fakamatala kia Hilamani mo hono kāingá, na‘a nau fakahoko ha fatongia na‘e ‘ikai fu‘u ‘iloa hangē ko Molonaí: “Ko ‘eni vakai, na‘e ‘ikai ke si‘i hifo ‘a e ‘aonga ‘o Hilamani mo hono kāingá ki he kakaí, ‘ia Molonai.” (‘Alamā 48:19.)
Ko hono fakalea ‘e tahá, neongo na‘e ‘ikai ke fu‘u fakatokanga‘i pe ‘iloa fēfē ‘a Hilamani ‘o hangē ko Molonaí, ka na‘e kei ‘aonga tatau; ‘a ia, na‘e tokoni lahi mo ‘aonga lahi ‘o tatau mo Molonai.
‘Oku mahino, ‘e ‘aonga lahi kiate kitautolu ka tau ako ‘a e mo‘ui ‘a e ‘Eikitau ko Molonaí. Ko ha sīpinga ia ‘o e tuí, ngāué, lī‘oá, loto ‘akí, mo ha ngaahi ‘ulungaanga faka-‘Otua lahi kehe. Neongo ia, ‘oku ‘ikai ke u tokanga ki he tangata ma‘ongo‘ongá ni, ka kuó u fili ke vakai kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ‘iloá, ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e tokanga ‘a e māmaní, ka ‘oku “‘ikai si‘i hifo honau ‘aongá,” hangē ko hono fakalea ‘e he folofolá.
He ‘ikai ke tau tatau kotoa mo Molonai, ‘o ma‘u ‘a e fakamālō hotau kaungā ngāué ‘i he ‘ahó pea mo e ‘aho kotoa pē. ‘E hoko hatau tokolahi ko ha kakai pulipulia pē, ‘ikai fu‘u ‘iloa, ‘oku fai ‘etau ngāué ‘o ‘ikai ‘ilo ‘e he kakaí. ‘Oku ou pehē kiate kimoutolu te mou ma‘u ‘a e fakakaukau fakaumiuminoa pe manavasi‘i pe taʻe-ʻiloá, ‘oku ‘‘ikai si‘i hifo homou ‘aongá’ ‘i he taha ‘iloa taha ‘o homou kaungā-ngāué. ‘Okú ke hoko mo koe, ko e konga ‘o e kau tau ‘a e ‘Otuá.
Hangē ko ‘ení, fakakaukau ki he ngāue kāfakafa ‘a ha fa‘ē pe tamai ‘oku fai fakalongolongo mo ta‘e‘iloa ‘i ha ‘api Kāingalotu mo‘ui taau. Fakakaukau ki he kau faiako ‘o e Tokāteline ‘o e Ongoongoleleí mo e kau faihiva Palaimeli mo e kau Taki Sikauti mo e kau faiako ‘a‘ahi ‘o e Fine‘ofá, ‘oku nau tokoni‘i mo faitāpuekina ha laui-miliona ka he ‘ikai teitei fakamālo‘ia fakahāhā honau hingoá pe ‘asi ‘i he ongoongo ‘o e fonuá.
‘Oku fakafaingamālie‘i ‘e ha lauimano ‘o ha kakai ta‘e-‘iloa ‘a hotau ngaahi faingamālié mo ‘etau fiefiá ‘i he ‘aho kotoa pē. Hangē ko hono fakahaa‘i ‘e he folofolá, ‘oku “‘ikai ke si‘i hifo hono ‘aongá” ‘i he ni‘ihi ‘oku peesi ‘uluaki ‘aki ‘e he nusipepá ‘enau mo‘uí.
‘Oku fa‘a tukutaha pē tokanga ‘a e hisitōlia mo e tokanga lolotongá ‘i he tokotaha kae ‘ikai ‘i he tokolahí. ‘Oku fa‘a unuhi pē ‘a e fakafo‘ituituí mei honau fa‘ahingá ‘o fokotu‘u ko e kau mo‘unga‘i tangata. Te u pehē ko e fa‘ahinga tokanga ko ‘ení ko ha founga ia ‘e taha ke ‘ilo ai ‘a e me‘a ‘oku sai‘ia ai ‘a e kakaí mo fakamahu‘inga‘í. Ka ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku ‘ikai totonu ke ma‘u ‘a e faka‘apa‘apa ko iá, pe te ne faka‘ilonga‘i ha tō‘onga mo‘ui hala.
Kuo pau ke tau fili fakapotopoto ‘etau kau mo‘unga‘i tangatá mo e fa‘ifa‘itaki‘angá, kae fakamālō‘ia ‘i he taimi tatau pē ‘a e ngaahi kaungāme‘a mo e kau tangata‘ifonua tokolahi ‘oku ‘ikai fu‘u manakoa ka ‘oku “‘ikai si‘i hifo honau ‘aongá” ‘i he kau Molonai ‘o ‘etau mo‘uí.5
2
Na‘e fai ‘i he folofolá, ‘e ha kakai tokolahi na‘e ngāue ‘i he malumalu ‘o ha ni‘ihi kehe, ha ngaahi tokoni mahu‘inga.
Mahalo te ke lava ‘o fakakaukau‘i mo au ha kakai fakaofo mei he folofolá na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ha tokanga ka, ‘i he‘etau vakai‘i ‘a e hisitōliá, kuo nau fakamo‘oni ‘enau hoko mo‘oni ko e mo‘unga‘i tangatá.
Ko ha tokolahi kuo nau lau ‘a e talanoa ‘o e palōfita ma‘ongo‘onga ko Nīfaí ‘oku ‘ikai ke nau fa‘a fakatokanga‘i kakato ha foha lototo‘a ‘e taha ‘o Līhai na‘e ui ko Samu. Ko e taha ‘a Nīfai ia ‘o e kakai ‘iloa taha ‘i he Tohi ‘a Molomoná kotoa. Ka ko Samu? ‘Oku tu‘o hongofulu pē hono takua ‘e hingoa ‘o Samú. Na‘e pehē ‘e Līhai kia Samu, ‘i he taimi na‘á ne fale‘i mo tāpuaki‘i ai hono hakó:
“‘Okú ke monū‘ia koe, mo ho hakó; he te ke ma‘u ‘a e fonuá ‘o hangē pē ko ho tokoua ko Nīfaí. Pea ‘e lau ho hakó fakataha mo hono hakó; pea te ke hangē pē ko ho tokouá, pea ko ho hakó ‘e tatau mo hono hakó; pea ‘e tāpuaki‘i koe ‘i ho ngaahi ‘ahó kotoa.” (2 Nīfai 4:11.)
Ko e fatongia ‘o Samú na‘e meimei ko hono poupou‘i pe mo tokoni‘i hono tehina ‘iloa angé, pea na‘á ne iku ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki tatau na‘e tala‘ofa kia Nīfai mo hono hakó. Na‘e ‘ikai ta‘ofi ha me‘a na‘e tala‘ofa kia Nīfai mei he taha faivelenga ko Samú, ka ‘oku si‘i ha me‘a ‘oku tau ‘ilo ki he fakaikiiki ‘o e ngāue mo e tokoni ‘a Samú. Na‘e hoko ia ko ha taha na‘e meimei ke ta‘e-‘ilo‘i ‘ene mo‘uí, ka ko ha taki to‘a ia mo e taha ikuna ‘i he hisitōlia ‘o ‘itānití.
‘Oku fakahoko ‘e ha tokolahi ‘enau foakí ‘i ha ngaahi founga ‘oku ‘ikai fakahāhā. Na‘e fononga ‘a ‘Isimeli mo e fāmili ‘o Nīfaí ‘i ha feilaulau fakatāutaha lahi, ‘o kātekina “‘a e faingata‘a lahi, mo e fiekaiá, mo e fieinuá, mo e ongosiá.” (1 Nīfai 16:35.) Pea ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi me‘a fakamamahi ko ‘ení, kuo mate ia ‘i he maomaonganoá. ‘E tokosi‘i hatau ni‘ihi ‘e lava ke ki‘i mahino ki ai ‘a e feilaulau ‘a ha fa‘ahinga tangata pehē ‘i he ngaahi kuonga mo e tūkunga fakakuonga mu‘a peheé. Mahalo kapau ne tau fa‘a fakakaukau mo mahino ange, te tau tēngiha foki mo kitautolu, hangē ko ia na‘e fai ‘e hono ngaahi ‘ofefiné ‘i he ma‘oma‘onganoá, ‘a e me‘a ‘oku foaki ‘e ha tangata peheni—mo tukuange!—koe‘uhí ke tau lava ‘o ma‘u he ‘ahó ni ‘a e Tohi ‘a Molomoná.
Ko e hingoa mo e manatu ‘o e fa‘ahinga kakai tangata mo fafine pehē na‘e “‘ikai si‘i hifo honau mahu‘ingá” ‘oku hulufau ‘i he Tohi ‘a Molomoná. Tatau ai pē pe ko e Fa‘ē ko Selaiá pe ko e kaunanga ko ‘Āpisí, ‘a e kaunanga ki he kuini Leimaná, na‘á takitaha fai ha tokoni na‘e māta‘ia ‘e he mata ‘o e tangatá ka na‘e ‘ikai ta‘e ‘afio‘i ‘e he fofonga ‘o e ‘Otuá.
‘Oku tau ma‘u ha veesi pē ‘e hongofulu mā ua he folofolá ‘oku fekau‘aki mo e mo‘ui ‘a Mōsaia, ko e tu‘i ‘o e fonua ko Seilahemalá mo e tamai ‘a e Tu‘i ‘iloa ko Penisimaní. Ka ko ‘ene tokoni ki he kakaí na‘e mahu‘inga. Na‘á ne taki ‘a e kakaí “‘i he ngaahi malanga pea mo e ngaahi kikite” mo “akonaki‘i [kinautolu] ma‘u ai pē ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá.” (‘Amenai 1:13.) Ko Limihai, ‘Amuleki, mo Peiholani—‘a ē na‘á ne ma‘u ha loto faka‘ei‘eiki ke ‘oua te ne tukuaki‘i ‘i he taimi na‘e tukuaki‘i hala ai iá—ko e sīpinga ia ‘o ha kakai kehe na‘e ngāue ta‘e-siokita kae ma‘u ‘e he ni‘ihi kehe ‘a e lāngilangí.
Ko e sōtia ko Teanikumí, ‘a ē na‘e feilaulau‘i ‘ene mo‘uí, pe ko Leikoneose, ‘a e tu‘i fakamaau na‘á ne ako‘i ‘a e kakaí ke fakatomala he lolotonga ‘o e palopalema ‘o e kau Katianetoní, pe ko e ongo faifekau ta‘e fai ha lau ki ai ko ‘Ominea mo Himinaí, “na‘e ‘ikai si‘i hifo honau ‘aongá” ‘ i honau ngaahi hoá, ka na‘e si‘i ha tokanga fakafolofola kiate kinautolu.
‘Oku ‘ikai ha‘atau ‘ilo lahi kia Sipiloni, ‘a e foha faivelenga ‘o ‘Alamā ‘oku tu‘u hono fakamatalá ‘i he vaha‘a ‘o e fakamatala kia Hilamani, ko e taki ki he kaha‘ú, mo Kolianitoni, ko e maumau-fonó; ka ‘oku mahu‘inga ‘i hono fakamatala‘i ko ha “tangata angatonu [ia] na‘e ‘a‘eva angatonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá.” (‘Alamā 63:2.) Na‘e ma‘u ‘e he palōfita ma‘ongo‘onga ko Nīfai, ‘oku hā ‘i he tohi ‘a Hilamaní, ha tokoua na‘e ui ko Līhai, ‘a ia ‘oku fakamatala nounou pē ki ai, ka ‘oku lau ko ha taha “na‘e ‘ikai momo‘i si‘i hifo ‘ia [Nīfai] ‘i he ngaahi me‘a ‘oku kau ki he mā‘oni‘oní.” [Hilamani 11:19; vakai foki, veesi 18.]6
Hili ‘a e ala ‘a ‘Āpisi (to‘ohemá) ki he nima ‘o e kuini Leimaná, na‘e tu‘u ‘a e kuiní mei he kelekelé (vakai, ‘Alamā 19:15–29).
3
Neongo pē he ‘ikai ‘iloa kitautolu, ka te tau lava ‘o fai ha ngāue ma‘ongo‘onga ‘i he pule‘angá.
‘Io, ‘oku ‘i ai foki mo ha sīpinga ‘o e kakai ko ‘eni ‘oku ‘ikai si‘i hifo honau ‘aongá ‘i hotau kuongá. Ko ‘Ōliva Kulenisā e taha ‘o e fa‘ahinga tokotaha fakalongolongo mo poupou ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní na‘e manatu‘i ‘e he ‘Eikí ‘i he vahe 117 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Mahalo he ‘ikai maheni ha tokolahi mo e hingoa ‘o ‘Olivá, ko ia te u fakataukei‘i kimoutolu ki he tangata falala‘angá ni he kamata‘angá.
Na‘e motu‘a ‘aki ‘e ‘Ōliva Kulenisā ha ta‘u ‘e fitu ‘ia Siosefa Sāmita pea, hangē ko e Palōfitá, ko ‘ene ha‘u mei he konga ki ‘olunga Niu ‘Ioké. Koe‘uhí ko e hulufau ‘o e momokó mo ‘ene ma‘u ia ‘i he‘ene ta‘u tolungofulu mā tolú, na‘e meimei kui kakato ai ‘a ‘Ōliva. Neongo e fakangatangata ‘o ‘ene vakaí, ka na‘e ngāue fakafaifekau taimi kakato tu‘o tolu. Na‘e toe ngāue foki ‘i he Temipale Ketilaní mo kau ‘i he kau alea‘anga mā‘olunga ‘i Ketilaní.
Ko e taimi na‘e mei ‘osi kotoa ai hono tuli ‘o e Kāingalotú mei Ketilani, ‘Ōhaioó, na‘e kei ‘i ai ha ngaahi mo‘ua ‘o e Siasí ke totongi. Na‘e fokotu‘u ‘a ‘Ōliva ke ne fakafofonga‘i ‘a Siosefa Sāmita mo e Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘aki ha‘ane foki ki Ketilani ke faka‘osi ‘a e ngāue ‘a e Siasi. ‘Oku lekooti ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá fekau‘aki mo e ngāué ni: “Ko ia, tuku ke ne feinga fakamātoato ki hono huhu‘i ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluaki ‘o hoku Siasí, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí.” (T&F 117:13.)
Na‘á ne fakahoko ‘a e ngāué ni ‘o fakafiemālie lahi ki he kakai na‘e totongi ki aí pea tohi ai ‘e hanau taha: “‘Oku taau ke fakahīkihiki‘i hono tokanga‘i ‘e ‘Ōliva Kulenisā ‘a e fokotu‘utu‘u ki he ngaahi me‘a fakapisinisi ta‘e ‘osi ‘a e kakai na‘e hiki ki Hihifo Mama‘ó, ‘i hono fakahoko ‘enau aleapaú pea fakafoki ai honau ngeiá, pea ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ki he‘eku faka‘apa‘apa mā‘olunga tahá, pea mo e manatu hounga‘ia kotoa pē.” (Horace Kingsbury, hangē ko hono ngāue ‘aki ‘i he Joseph Smith, History of the Church, 3:174.)
‘I he lolotonga ‘o e nofo ‘a ‘Ōliva ‘i Ketilaní, na‘e ‘i ai ha kakai ‘e ni‘ihi, kau ai mo e kau mēmipa loto mamahi ‘o e Siasí, na‘a nau feinga ke fakaongoongokovi‘i ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo fehu‘ia honau ngeiá ‘aki ‘enau fakamafola ha ngaahi tukuaki‘i loi. Na‘e “huhu‘i [mo‘oni ‘e ‘Ōliva Kulenisā] ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí” ‘aki ‘ene ngāue faivelengá. … Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí kau kia ‘Ōliva Kulenisā: “‘E tauhi hono hingoá ke manatua ‘i he ‘apasia mei he to‘u tangata ki he to‘u tangata, ‘o ta‘engata pea ta‘engata.” (T&F 117:12.) “Te u hiki hake ‘a ‘eku tamaio‘eiki ko ‘Ōlivá, pea fakatupu ma‘ana ha hingoa ma‘ongo‘onga ‘i he funga māmaní, pea ‘i he lotolotonga ‘o hoku kakaí, koe‘uhí ko e faka‘ei‘eiki hono laumālié.” (History of the Church, 3:350.)
‘I he‘ene mālōlō ‘i he 1841, neongo na‘e tokosi‘i pē ‘a e Kāingalotu na‘e toe ‘i he feitu‘u Ketilaní pea toe tokosi‘i ange e kaungāme‘a ‘o e Kāingalotú, na‘e ‘i he me‘afaka‘eiki ‘o ‘Ōliva Kulenisaá ha kakai ta‘efa‘alaua mei he tukui kolo hoko maí.
Neongo ‘oku ‘ikai ke ‘iloa fēfē ‘a ‘Ōliva Kulenisā he ‘ahó ni hangē ko e kau fuofua taki ‘o e Siasí, ka na‘e hoko ia ko ha tangata ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga ‘i he ngāue na‘á ne fai ki he Siasí. Pea kapau ‘oku ‘ikai ha toe taha ka ko e ‘Eikí pē ‘okú Ne manatu‘i hono hingoá, ‘e hoko ia ko ha tāpuaki fe‘unga ki ai—pe ki ha taha ‘o kitautolu.7
4
‘Oku hoko ‘a Nīfai ko e sīpinga ‘o e manatu‘i ‘o e ‘Otuá, ko e ma‘u‘anga ‘o hono iví mo e ngaahi tāpuakí.
Te u pehē ‘oku totonu ke tau ‘ilo‘i ‘e lava ke hoko ha fakatu‘utāmaki fakalaumālie kiate kinautolu ‘oku nau ma‘uhala ‘a e mahu‘inga ke ‘iloa ma‘u peé. Te nau iku faka‘amua ‘a e manakoá kae ngalo hono mahu‘inga ‘o e ngāue na‘e faí.
Kuo pau ke ‘oua na‘a tau tokanga ki he momeniti nounou ‘o e manakoá pe kumia ‘a e tokanga ko iá kae ‘ikai ko e me‘a mo‘oni pea mo e ngāue pulipulia ‘okú ne ‘omi ‘a e tokanga ‘a e ‘Otuá, tatau ai pē kapau ‘oku ‘ikai ‘asi ‘i he ongoongó. Ko hono mo‘oní, ‘e lava ke hoko ‘a e pasipasí mo e tokangá ko e vaivai‘anga fakalaumālie ‘o kinautolu ‘oku mohu talēniti taha ‘iate kitautolú.
Kapau ‘e hoko ‘a e momeniti manakoá kiate koe ‘i ha taimi ‘i ho‘o mo‘uí, ‘e lelei kiate koe ke ke muimui ‘i he sīpinga ‘a kinautolu ‘i he folofolá na‘e ongoongoá. Ko e taha ‘o e ngaahi sīpinga ma‘ongo‘ongá ko Nīfai. Hili ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē na‘á ne fakahoko ‘i he maomaonganoá mo hono fāmilí, na‘e kei tuku pē hono lotó ‘i he ngaahi me‘a na‘e mahu‘inga tahá. Na‘á ne pehē:
“Pea ‘o kau ka holi ke fiefia, ‘oku tangi ‘a hoku lotó koe‘uhí ko ‘eku ngaahi angahalá; ka neongo ia, ‘oku ou ‘ilo‘i ‘a ia ‘oku ou falala ki aí.
“Kuo hoko ‘a hoku ‘Otuá ko hoku poupou; kuó ne tataki au ki he‘eku ngaahi mamahi ‘i he feitu‘u ma‘oma‘onganoá; pea kuó ne malu‘i au ‘i he ngaahi vai ‘o e fu‘u moana lolotó.
“Kuó Ne fakafonu au ‘aki ‘a ‘Ene ‘ofá ‘o a‘u ki he‘ene mākupusi kotoa hoku sinó.
“Kuó ne ikuna‘i kātoa ‘a hoku filí, ‘o a‘u ki he‘ene ngaohi ‘a kinautolu ke nau tetetete ‘i hoku ‘aó.” (2 Nīfai 4:19–22.)
Na‘e ‘ikai teitei fakakuihi ‘e he ongoongoá ‘a Nīfai fekau‘aki mo e ma‘u‘anga ‘o hono iví mo hono ngaahi tāpuakí.8
5
Ko e taimi ‘e mahino ai kiate kitautolu ‘a e ‘uhinga ‘oku tau ngāue aí, he ‘ikai ke tau toe tokanga pe ko e fē te tau ngāue aí.
‘I he taimi ‘o e tokangá mo e ‘iloá, ‘e toe ala ‘aonga kiate kitautolu ke tau tali ‘a e fehu‘i, Ko e hā ‘oku tau ngāue aí? Ko e taimi ‘e mahino ai ‘a e ‘uhingá, he ‘ikai ke tau toe tokanga pe ko e fē te tau ngāue aí.
Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í ‘a e tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ko ‘eni ‘i he‘ene mo‘uí. Na‘e fokotu‘u ‘a Palesiteni Tevita O. Makei ‘i he konifelenisi lahi ‘i ‘Epeleli 1951, ko e Palesiteni ‘o e Siasí ‘i he hili ‘o e mālōlō ‘a Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmitá. Na‘e ‘osi hoko ‘i he taimi ko iá ‘a Palesiteni Kalake ko e Tokoni ‘Uluaki kia Palesiteni Hiipa J. Kalānite pea kia Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmita. Na‘e Tokoni Ua ‘a Palesiteni Makei kiate kinaua fakatou‘osi.
‘I he taimi na‘e fakahoko ai ‘a e pisinisi ‘o e Siasí he lolotonga ‘o e sēsini faka‘osi ‘o e konifelenisí, na‘e ui ‘a Misa Sitīveni L. Lisiate ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí pea hikinima‘i ko e Tokoni ‘Uluaki. Na‘e toki hikinima‘i leva ‘a Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í ko e Tokoni Ua. Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Makei ‘i he hili hono hikinima‘i ‘o e kau ‘ōfisa ‘o e Siasí, ‘a e ‘uhinga na‘á ne fili ai hono ongo tokoní ‘i he fakahokohoko ko iá. Na‘á ne pehē:
“Na‘á ku ongo‘i ko e tefito‘i mo‘oni fai fakahinohino ‘i he fili ko ‘ení ke muimui ‘i he fakahokohoko ‘o e Fakataha Alēlea [‘o e Toko Hongofulu Mā Uá]. Na‘e tangutu ‘a e ongo tangatá ni ‘i hona tu‘unga ‘i he sino ma‘u mafai ‘i he Siasí, pea na‘á ku ongo‘i ‘e lelei ke hoko atu ‘a e fakahokohoko tatau ‘i he kōlomu fo‘ou ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluakí.” (‘I he Conference Report, 9 Apr. 1951, p. 151.)
Na‘e kole leva kia Palesiteni Kalake ke lea ‘i he ‘osi ‘a Palesiteni Makeí. Ko ‘ene lea ‘i he me‘a ko ‘ení na‘e nounou ka na‘á ne ako‘i ha lēsoni mamafa: “‘I he ngāue ‘a e ‘Eikí, ‘oku ‘ikai mahu‘inga ‘a e feitu‘u ‘okú ke ngāue aí ko ko e foungá. ‘I he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘oku tali ‘e ha taha ‘a e tu‘unga na‘e ui ia ki aí, ‘a ia ko e tu‘unga he ‘ikai kumia pe fakafisinga‘i. ‘Oku ou palōmesi kia Palesiteni Makei pea mo Palesiteni Lisiate ‘a ‘eku lī‘oa kakato ki he ngaahi fatongia ‘e tuku kiate aú, ‘aki hoku iví kakato mo e me‘a ‘oku ou lavá, pea fakatatau mo ‘ena fakangofua au ke u fakahokó, neongo ‘eku ta‘etāú.” (Ibid., p. 154.)
‘Oku toe fakahaa‘i ‘a e lēsoni na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Kalaké ‘i ha founga ‘e taha ‘i he maau ko ‘eni na‘e fa‘u ‘e Miiti Makuaeá (Meade McGuire), ‘a ia kuo toutou ngāue ‘aki tu‘o lahi:
“‘E Tamai, ko e fē te u ngāue ai he ‘aho ní?”
Pea na‘e tafe noa pē mo tau‘atāina ‘eku ‘ofá.
Peá Ne fakahinohino mai leva ha ki‘i feitu‘u
Mo pehē, “Tokanga‘i ‘ē ma‘aku.”
Na‘á ku tali vave ange, “‘Ikai, ‘oku ‘ikai ko ia!
Ko e ‘uhingá, he tahá ‘e ‘ilo ia ‘e ha taha,
‘E tatau ai pē hano lelei ‘o e fai ‘eku ngāué;
‘Oku ‘ikai ko e ki‘i feitu‘u ia kiate aú.”
Pea ko ‘Ene folofolá, na‘e ‘ikai fefeka;
Na‘á ne tali fakalelei mai:
“‘Oi, ‘e hoku ‘ofeina, vakavakai‘i ho lotó.
Ko ho‘o ngāué ma‘anautolu pe kiate au?
Ko ha feitu‘u si‘isi‘i ‘a Nasaleti,
Pea pehē mo Kāleli.”
[Vakai, Best-Loved Poems of LDS People, comp. Jack M. Lyon mo ha ni‘ihi kehe (1996), 152.]
Na‘e pehē ‘e he Tu‘i ko Penisimaní: “Vakai, ‘oku ou pehē kiate kimoutolu ko e me‘a ‘i he‘eku pehē kiate kimoutolu kuó u faka‘aonga‘i hoku ngaahi ‘ahó ‘i homou tauhí, ‘oku ‘ikai te u fie pōlepole ai he kuó u ‘i he ngāue pē ‘a e ‘Otuá. Pea vakai, ‘oku ou fakahā kiate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘á ni koe‘uhí ke mou ‘ilo‘i ‘a e potó; koe‘uhí ke mou ‘ilo‘i ‘o ka mou ka ‘i he tauhi ‘o homou kāingá, ‘oku mou ‘i he tauhi pē ‘o homou ‘Otuá.” (Mōsaia 2:16–17.)9
‘Oku tau “fiefia mo lavame‘a taha ‘i he mo‘uí” ‘i he taimi ‘oku “fetākinima ai ‘a e me‘a ‘oku tau tokanga ki aí mo e tokoni ki he ni‘ihi kehé pea mo tokoni‘i ke nau ‘ilo honau halá.”
6
‘Oku totonu ke tau ngāue faivelenga mo fakalongolongo, mo tokanga telia ‘a e fakahīkihiki ‘a e ni‘ihi kehé.
‘Oku fiefia mo lavame‘a taha ‘i he mo‘uí ‘i he taimi ‘oku fetākinima ai ‘a e me‘a ‘oku tokanga ki aí mo e tokoni ki he ni‘ihi kehé pea mo tokoni‘i ke nau ‘ilo ‘a e halá.
‘E lava ke hoko ‘a e faka‘ilonga ‘i he kolosi‘anga ‘o e halanga-lēlué ‘oku fakatokanga mai ke tau tu‘u, sio, pea mo fakafanongó ko ha fakahinohino kiate kitautolu. Tu‘u ‘i he‘etau fakavavevave ‘i he mo‘uí. Kumi ‘a e ngaahi me‘a leleí, mohu fakakaukau, pea mo faka‘atu‘i kotoa te tau lava ‘o faí, pea mo e fanga ki‘i fie ma‘u fakaetangata kotoa te tau lava ‘o faí. Fanongo ki ha ni‘ihi mo ‘ilo‘i ‘enau ngaahi faka‘ānauá mo e palopalemá ke tau lava ‘o tokoni ‘i ha fanga ki‘i founga iiki ki he‘enau lavame‘á mo e fiefiá.10
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Ēsela Tafu Penisoni … : “‘Oku fakatupu hākeaki‘i ‘a e ngāue faka-Kalaisí. … Kuo ‘osi tala‘ofa ‘a e ‘Eikí ko kinautolu ‘oku mole ‘enau mo‘uí ‘i he tokoni‘i ‘o e ni‘ihi kehé te nau toe ma‘u ia. Na‘e fakahā mai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kiate kitautolu ‘oku totonu ke tau ‘faka‘osi ‘etau mo‘uí’ ‘i he fakahoko ‘o ‘Ene ngaahi taumu‘á. (T&F 123:13.” (Ensign, Nov. 1989, pp. 5–6.
Kapau ‘okú ke ongo‘i ko ha konga lahi ‘o e me‘a ‘okú faí ‘oku ‘ikai ke ne ‘ai koe ke ‘iloa mo‘oni, ‘oua ‘e loto-fo‘i. Ko e tokolahi taha ‘o e kakai kuo nau mo‘uí na‘e ‘ikai fu‘u ‘iloa mo kinautolu foki. Ngāue pea tupulaki, faivelenga mo fakalongolongo. Tokanga telia ‘a e fakahīkihiki ‘a e tangatá. Na‘e folofola ‘a Sīsū ‘i he Malanga ‘i he Mo‘ungá:
“Vakai ke ‘oua na‘a mou fai ho‘omou foakí ‘i he ‘ao ‘o e kakaí, koe‘uhí ke nau mamata ki ai: ka pehē, ‘e ‘ikai ha‘amou totongi mei ho‘omou Tamai ‘oku ‘i he langí.
“Ko ia, ‘o ka ke ka fai ha foaki, ‘oua na‘á ke ifi ‘a e me‘aleá ‘i ho ‘aó, ‘o hangē ko ia ‘oku fai ‘e he mālualoí ‘i he ngaahi falelotú mo e halá, koe‘uhí ke nau ma‘u ‘a e fakamālō ‘a e kakaí. Ko ‘eku tala mo‘oni kiate kimoutolu, Kuo nau ma‘u ‘enau totongí.
“Ka ‘o ka ke ka fai ha foaki, ‘oua na‘a ‘ilo ‘e ho nima to‘ohemá ‘a ia ‘oku fai ‘e ho nima to‘omata‘ú:
“Koe‘uhí ke lilo ho‘o foakí, pea ko ho‘o Tamai ‘a ia ‘oku ‘afio ‘i he liló, ‘e totongi fakahā ‘e ia kiate koe.” (Mātiu 6:1–4.)
‘Ofa ke fakapale‘i pehē koe he‘etau Tamai ‘i he Langí ma‘u ai pē.11
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku feinga ‘a Palesiteni Hanitā ke mahino kiate kitautolu ‘aki hono fakamamafa‘i ko Hilamani mo hono kāingá na‘e “‘ikai si‘i hifo honau ‘aongá” ‘i he ‘Eikitau ko Molonaí? (Vakai ki he konga 1.) ‘E tokoni fēfē ‘a e mahino ko ‘ení kiate koe?
-
Ko e hā ‘e lava ke ako‘i ‘e he ngaahi sīpinga mei he folofolá ‘i he konga 2 ‘o ako‘i kiate kitautolu? ‘E founga fēfē hano tākiekina ‘e he ngaahi sīpingá ni ‘a ‘etau ngaahi ongó ‘i he‘etau ngāué? Kuo tāpuekina fēfē koe ‘e ha ni‘ihi kehe kuo nau ngāue ‘i ha ngaahi founga fakalongolongo, mo ta‘e‘ilo lahia?
-
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he talanoa ‘oku fai ‘e Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo ‘Ōliva Kulenisaá? (Vakai ki he konga 3.) Ko e hā ‘oku ‘ikai totonu ai ke tau tokanga ke ma‘u ha fakalāngilangi ‘i he taimi ‘oku tau ngāue aí?
-
‘E founga fēfē ha lava ‘a e “tu‘unga manakoá” pe ‘iloá ke fakatu‘utāmaki? (Vakai ki he konga 4.)” Ko e hā ‘e lava ke ako‘i atu ‘e he sīpinga ‘a Nīfaí fekau‘aki mo e founga ke “nofo ma‘u ai ‘i he ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga tahá”?
-
Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í ‘i he konga 5. Ko e hā ‘okú ke mahu‘inga‘ia ai fekau‘aki mo e loto pea mo e ngaahi lea ‘a Palesiteni Kalaké? Fakakaukau‘i ha‘o tali ki he fehu‘i “Ko e hā ‘oku ou ngāue aí?” Te tau fakatupulaki fēfē ha loto ke fai ‘etau lelei tahá tatau ai pē pe ‘oku tau ngāue ‘i fē?
-
‘Oku fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 6 ki he tala‘ofa ‘a e ‘Eikí “ko kinautolu ‘oku mole ‘enau mo‘uí ‘i he tokoni‘i ‘o e ni‘ihi kehé te nau ma‘u ia” (vakai, Mātiu 10:39; 16:25). ‘Oku ‘uhinga ‘eni ki he hā? Kuo founga fēfē ha‘o ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘eni? Kuo founga fēfē hano ‘omi ‘e he ngāue tokoní kiate koe ‘a e fiefiá?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Mātiu 6:2–7, 24; 20:25–28; Sēmisi 1:27; T&F 76:5–7; 121:34–37
Tokoni ki he Akó
“Vahevahe ‘a e me‘a kuó ke akó. ‘I ho‘o fai ‘ení, ‘e toe maama ange ai ho‘o ngaahi fakakaukaú pea ‘e tupulaki ho mālohi ke puke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a kuó ke akó” (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [2000], 18).