Vahe 21

Tuí mo e Fakamo‘oní

“Ko e lavame‘a ma‘olunga taha ‘o e mo‘uí ke ‘ilo ‘a e ‘Otuá pea mo ‘ilo‘i ‘okú Ne mo‘ui.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e kamata fakatupulaki ‘e Hauati W. Hanitā ‘ene fakamo‘oní he lolotonga ‘o ‘ene kei si‘i ‘i Poisi, ‘Aitahoó. Neongo na‘e ‘ikai ke siasi ‘ene tangata‘eikí ‘i he taimi ko iá, ka na‘e ohi hake ia ‘e he‘ene fine‘eikí ‘i he ongoongoleleí. Na‘á ne pehē, “Na‘a mau ako ‘i he‘ene tūʻulutui ke lotú.” “Na‘á ku ma‘u ha fakamo‘oni ‘i he‘eku kei si‘í ‘i he lotu ‘a ‘eku fa‘eé.”¹

Na‘e tupulaki ‘a e tui ‘a Hauatí ‘i he fakalau atu ‘a e ngaahi ta‘ú. Na‘á ne kamata fakatokanga‘i ‘i hono ta‘u 20 mo nofo ‘i Losi ‘Eniselisí ki hono mahu‘inga ‘o e ako fakamātoato e ongoongoleleí. Na‘á ne tohi ‘o pehē: “Neongo na‘á ku ‘alu ki he ngaahi kalasi ‘a e Siasí ‘i he meimei kotoa ‘o ‘eku mo‘uí, ka na‘e fuofua fakalika mai kiate au ‘a e ongoongoleleí ‘i ha kalasi Lautohi Faka-Sāpate na‘e ako‘i he Uooti ‘Ātamá ‘e Misa Pita A. Keleitoni. Na‘e lahi ‘ene ‘iló mo ne malava ke ue‘i fakalaumālie ‘a e to‘u kei talavoú. Na‘á ku ako ‘a e ngaahi lēsoní, lau ‘a e ngaahi laukonga makehe na‘á ne ‘omai kiate kimautolú, mo kau ‘i he malangá ‘i ha ngaahi kaveinga na‘e vahe. … ‘Oku ou fakakaukau ki he vaha‘a taimi ko ‘eni ‘o ‘eku mo‘uí, ko e taimi ia na‘e kamata ke mahino ai ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Na‘e ‘i ai ma‘u pē ha‘aku fakamo‘oni ki he ongoongoleleí, ka na‘e fakafokifā kuo kamata ke mahino kiate au.”²

Na‘e fakamatala ‘e Palesiteni Hanitā ‘i ha ngaahi ta‘u lahi kimui ange: “‘Oku hokosia ha taimi ‘oku toki mahino ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o hotau fakatupú pea mo kitautolu. Fakafokifā pē kuo mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘á ni pea kamata ke ongo ki hotau lotó. Ko e taimi ‘eni ‘oku hū ai ki hotau laumālié ‘a e fakamo‘oní pea ‘oku tau ‘ilo ta‘e toe ‘i ai ha veiveiua ko e ‘Otuá ‘a ‘etau Tamaí—‘okú Ne mo‘ui, pea ‘oku mo‘oni, ko ‘Ene fānau mo‘oni kitautolu.”³

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī fekau‘aki mo e tui mo e fakamo‘oni ‘a Palesiteni Hanitaá:

“Ko Palesiteni Hanitaá … na‘á ne ma‘u ha tui mālohi lahi. Na‘á ne ma‘u ha ‘ilo pau ki he ngaahi me‘a fakalangí mo e ngaahi me‘a ‘oku ta‘engatá. … [Na‘á ne] ma‘u ha fakamo‘oni pau ki he mo‘oni mo e mo‘ui ‘a e ‘Otua, ko ‘etau Tamai Ta‘engatá. Na‘á ne fakahā ‘i he tui pau ‘a ‘ene fakamo‘oni ki hono faka-‘otua ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ko e Huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá.”⁴

Christ surrounded by people — “Ko e fekumi ma‘ongo‘onga tahá ko ha fekumi ki he ‘Otuá—ke fakapapau‘i hono mo‘oní, hono ngaahi ‘ulungaanga lelei fakatāutahá, pea mo ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ‘a Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí.”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

Te tau lava ‘i he tuí ke ‘ilo ‘a e ‘Otuá pea mo ‘ilo ‘okú Ne mo‘ui.

Ko e lavame‘a mā‘olunga taha ‘o e mo‘uí ke ‘ilo ‘a e ‘Otuá mo ‘ilo‘i ‘okú Ne mo‘ui. Pea hangē ko ha toe lavame‘a pē, ‘e toki lava pē ‘o ma‘u ‘eni ‘e kinautolu te nau tui pea mo ma‘u ha tui ki he me‘a mahalo ‘e ‘ikai ‘asi mahino ‘i he kamata‘angá.⁵

‘Oku hoko ha liliu fakalaumālie ki he tangatá ‘i he taimi ‘oku fakatafoki ‘ene fakakaukaú ki he ‘Otuá pea mo e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá. ‘Okú ne hiki hake ia mei he tu‘unga angamahení mo ‘oange ki ai ha ‘ulungaanga faka‘ei‘eiki mo faka-‘Otua. Kapau ‘oku tau tui ki he ‘Otuá, ‘oku tau faka‘aonga‘i ‘a e taha ‘o e ngaahi fono ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘uí. Ko e ivi mālohi taha ‘i he natula ‘o e tangatá ko e mālohi fakalaumālie ‘o e tuí.⁶

Ko e fekumi ma‘ongo‘onga tahá ko ha fekumi ki he ‘Otuá—ke fakapapau‘i Hono mo‘oní, Hono ngaahi ‘ulungaanga lelei fakatāutahá, pea mo ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ‘a Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí. ‘Oku ‘ikai faingofua ke ma‘u ha ‘ilo haohaoa ki he ‘Otuá. ‘Oku fie ma‘u ‘e he fekumí ‘a e vilitakí, pea ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau teitei ngaue ke kumia ‘a e ‘ilo ko ‘ení. …

Tatau ai pē pe ko e fekumi ke ‘ilo ‘a e ngaahi mo‘oni fakasaienisí pe ke ‘ilo‘i ‘a e ‘Otuá, kuo pau ke ma‘u ‘e he taha ko iá ‘a e tuí. ‘Oku hoko ‘eni ko e kamata‘anga. Kuo faka‘uhinga‘i ‘a e tuí ‘i ha ngaahi founga kehekehe, ka ko e faka‘uhinga fungani tahá na‘e fai ia ‘e he taha na‘á ne hiki ‘a e tohi Hepeluú ‘aki e ngaahi lea mahu‘inga ko ‘ení: “Ko ‘eni, ko e tuí ko e tu‘unga ia ‘o e ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki lelei ki ai, ko e fakamo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ta‘e-hā-mai.” (Hepelū 11:1.) Ko hono fakalea ‘e tahá, ‘oku ‘ai ‘e he tuí ke tau loto lahi ki he me‘a ‘oku tau ‘amanaki ki aí pea mo falala ki he me‘a ‘oku ‘ikai ke tau mamata ki aí. … ‘Oku ‘ikai mamata ‘a kinautolu ‘oku kumi fakamātoato ki he ‘Otuá kiate Ia, ka ‘oku nau ‘ilo‘i Hono mo‘oní ‘i he tuí. ‘Oku ‘ikai ngata pē ia ‘i he ‘amanaki leleí. ‘Oku ‘ai ia ‘e he tuí ko ha fakakaukau ‘oku pau—ko e fakamo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā mai.

‘Oku hoko atu ‘a e taha na‘á ne fai ‘a e tohi ki he kakai Hepeluú [ko e ‘Aposetolo ko Paulá] ‘o pehē: “Ko e tuí ‘oku tau ‘ilo ai na‘e fakatupu ‘a e ngaahi māmá ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá, ko ia ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘ilo ní, na‘e ‘ikai ke fakatupu ‘aki ‘a e ngaahi me‘a na‘e hā mai.” (Hepelū 11:3.) ‘Oku fakamatala‘i heni ‘a e tuí ko e falala pe fakakaukau mo‘oni na‘e fakatupu ‘a e māmaní ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá. He ‘ikai ke lava ‘o ma‘u ha kau fakamo‘oni ia ke fakamo‘oni‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení, ka ‘oku ‘omi ‘e he tuí ‘a e ‘ilo ko e me‘a ‘oku tau māta‘ia ‘i he ngaahi me‘a fakaofo ‘o e māmaní pea mo natulá, na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá. …

‘Oku ou ma‘u ha fakakaukau pau ko e ‘Otuá ‘oku mo‘oni—‘okú Ne mo‘ui. Ko ‘etau Tamai Hēvaní Ia, pea ko ‘Ene fānau fakalaumālie kitautolu. Na‘á Ne fakatupu ‘a e langí mo māmani mo e me‘a kotoa ‘i he funga ‘o māmaní pea ko e tupu‘anga ia ‘o e ngaahi fono ta‘engata ‘oku pule‘i ‘aki ‘a e ‘univēsí. ‘Oku ‘ilo taha taha ‘a e ngaahi fonó ni ‘i he hokohoko atu e fekumi ‘a e tangatá, ka kuo nau ‘i ai ma‘u pē pea ‘e ‘ikai toe liliu ia ‘o ta‘engata.⁷

Kuo pau ke tau ngāue faivelenga, fai Hono finangaló, mo lotua ha mahino, ka tau ma‘u ‘a e ‘ilo ki he mo‘oni ‘o e ‘Otuá.

Kuo pau ke tau muimui ‘i he hala kuó Ne tofa ki he‘etau fekumí, ka tau lava ‘o ‘ilo ko e ‘Otuá ‘oku mo‘oni. Ko e halá ‘oku faingata‘a; ‘oku fie ma‘u ai ‘a e tuí mo e ngāué pea ‘oku ‘ikai ko ha hala ‘oku faingofua. ‘I he ‘uhingá ni, he ‘ikai fai ai ‘e he tangatá ‘a e ngāue faingata‘a ‘o e fakamo‘oni‘i kiate kinautolu hono mo‘oni ‘o e ‘Otuá. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ‘oku fili ‘e ha ni‘ihi ‘a e hala faingofuá ‘o faka‘ikai‘i ‘Ene mo‘uí pe muimui pē ‘i he hala ‘o e kau veiveiuá. …

… ‘Oku ‘uhinga ‘a e tuí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ke falala ki ha me‘a ‘oku mo‘oni ka ‘oku ‘ikai fe‘unga ‘a e fakamo‘oní ke fakapapau‘i ‘a e ‘iló. Kuo pau ke tau kei vakili mo muimui ‘i he na‘ina‘í: “Kole, pea ‘e foaki ia kiate kimoutolu; kumi, pea te mou ‘ilo; tukituki, pea ‘e to‘o ia kiate kimoutolu: He ko ia kotoa pē ‘oku kolé, ‘okú ne ma‘u; pea ko ia ‘oku kumí, ‘okú ne ‘ilo; pea ko ia ‘oku tukitukí, ‘e to‘o kiate ia.” (Mātiu 7:7–8.) …

Ko e lao fakalūkufua ia, he ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a mahu‘ingá kae ‘oua kuo tau totongi hono mahu‘ingá. ‘Oku ‘ikai poto ‘a e taha mataotaó kae ‘oua kuo ngāue mo feinga ke ikuna. Kapau ‘oku ‘ikai ke ne fie fai ia, te ne lava ‘apē ke pehē ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ko e ako ta‘etotongi? … ‘Oku fakavalevale pehē pē ke lau ‘e he tangatá ‘oku ‘ikai ha ‘Otua koe‘uhí pē ko e ‘ikai ke ne ma‘u ha holi ke kumi Iá.

… Koe‘uhí ke ma‘u ‘e ha taha fakafo‘ituitui ha ‘ilo ta‘e-veiveiua ki he mo‘oni ‘o e ‘Otuá, kuo pau ke ne mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi fekau mo e ngaahi tokāteline na‘e fakahā ‘e he Fakamo‘uí he lolotonga ‘o ‘Ene ngāué. … Ko kinautolu ‘oku fie fekumí, ‘oku nau ngāue, mo tauhi ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea te nau ma‘u ‘a e ‘ilo ki he mo‘oni ‘o e ‘Otuá.

Ko e taimi kuo ‘ilo ai ‘e ha taha ‘a e ‘Otuá mo mahino ‘Ene ngaahi foungá, ‘okú ne ‘ilo ‘oku ‘ikai tupukoso pē ha me‘a ‘i he ‘univēsí, ka ‘oku hoko ‘a e me‘a kotoa pē tupu mei ha palani na‘e tomu‘a fokotu‘utu‘u. Ko ha ‘uhinga loloto ia kuo ma‘u ‘i he‘ene mo‘uí! ‘Okú ne ma‘u ha ‘ilo ‘oku mahulu hake ‘i he ‘ilo ‘a e māmaní. ‘Oku toe faka‘ofo‘ofa ange ‘a e ngaahi me‘a faka‘ofo‘ofa ‘o e māmaní, ‘oku toe ‘uhinga ange ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e māmaní, pea ‘oku loto mahino ange ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he‘enau siotonu ki he hoko mo e mole atu ‘a e ngaahi ‘aho ‘o e ‘Otuá pea muimui mo e ngaahi fa‘ahita‘ú ‘i honau fakahokohokó.⁸

Na‘e fakamatala‘i ‘e Kalaisi, ‘i he lolotonga ‘o ‘Ene ngāué, ‘a e founga ‘e lava ke ‘ilo ai ‘e ha taha ‘a e mo‘oni fekau‘aki mo e ‘Otuá. Na‘á Ne folofola, “Pea ko ia ia ‘e fai ki hono finangaló, te ne ‘ilo ‘a e akonakí, pe ‘oku ‘i he ‘Otuá ia, pe ko ‘eku lea ‘iate au pē.” (Sione 7:17.) Na‘e toe fakamatala‘i foki ‘e he ‘Eikí ‘a e finangalo ‘o e Tamaí pea mo e fekau lahí, ‘i he foungá ni: “Ke ke ‘ofa [ki he ‘Eiki] ko ho ‘Otuá ‘aki ho laumālié kotoa, mo ho‘o mo‘uí kotoa, mo ho lotó kotoa.” (Mātiu 22:37.) ‘E ma‘u ‘e kinautolu ‘e feinga ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, ha fakahā fakafo‘ituitui fekau‘aki mo e fakalangi ‘o e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he fakamo‘oni‘i ‘o e Tamaí.

‘Oku fakamatala‘i ‘e he ngaahi lea ‘a Sēmisí ‘a e founga ke ma‘u ai ia, ‘e kinautolu ‘oku nau fie ma‘u ke mahinó: “Ka ai hamou taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i; pea ‘e foaki ia kiate ia.” (Sēmisi 1:5.) ‘Oku ‘ikai ngali ko ha ‘uhinga ‘a Sēmisi ki he ‘ilo ‘o e mo‘oni fakasaienisí, ka ki he fakahā ‘oku ma‘u mei ‘olunga ‘a ia ‘okú ne tali e fehu‘i ‘a e tangatá tupu ‘i he muimui ki he na‘ina‘i ko ‘eni ke lotú. …

Ko ia ‘oku tau ma‘u ai ‘a e founga ‘o e fekumi ki he ‘Otuá pea mo e me‘angāue ke fakahoko ‘aki ‘a e fekumí—tui, ‘ofa, mo e lotu. Kuo fakahoko ‘e he saienisí ha ngaahi me‘a fakaofo ma‘á e tangatá, ka ‘oku ‘ikai ke ne fakahoko ‘a e ngaahi me‘a kuo pau ke ne fai ‘iate ia peé, ‘a ia ko e ma‘ongo‘onga tahá ke ne fekumi ki he mo‘oni ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai faingofua e fatongiá; ‘oku ‘ikai ma‘ama‘a ‘a e ngāué; kae hangē ko e fakamahino‘i ‘e he ‘Eikí, “‘E lahi ‘a ‘enau totongí, pea ‘e ta‘engata ‘a honau nāunaú.” (T&F 76:6.)⁹

Kuo pau ke tau tui ka tau lava ‘o mamata.

Na‘e loto ‘a Tōmasi ke mamata kimu‘a pea toki tui.

Na‘e hā ‘a Sīsū ‘i he efiafi kimu‘a ‘o e toetu‘ú, ‘o tu‘u ‘i he lotolotonga ‘o ‘Ene kau ākongá ‘i ha loki na‘e tāpuní. Na‘á Ne fakahā ange Hono ongo nima na‘e tuki ai ‘a e fa‘ó pea mo hono vakavaka na‘e hoka‘i ‘aki ‘a e taó. Ko e tokotaha ‘a Tōmasi ‘o e toko hongofulu mā uá, na‘e ‘ikai ke ‘i ai ‘i he taimi na‘e hoko ai ‘ení, ka na‘e talaange ‘e he toengá na‘a nau mamata ki he ‘Eikí pea na‘e folofola kiate kinautolu. … Na‘e fakata‘eta‘etui ‘a Tōmasi, peá ne talaange ki he kau ākongá:

“… Kapau ‘e ‘ikai te u mamata ‘i hono nimá ‘a e mata‘i fa‘ó, pea ‘ai hoku tuhú ki he mata‘i fa‘ó, mo velo hoku nimá ki hono vakavaká, ‘e ‘ikai te u tui.” (Sione 20:25.)

… Ko hono mo‘oní, ‘oku fakafofonga‘i ‘e Tōmasi ‘a e fa‘ahinga loto ‘o hotau kuongá. Na‘e ‘ikai fiemālie ia ‘i ha fa‘ahinga me‘a na‘e ‘ikai mamata ki ai, neongo na‘e ‘i he ‘Eikí mo ‘ilo‘i ‘Ene ngaahi akonaki fekau‘aki mo e tuí mo e veiveiuá. … ‘Oku ‘ikai fetongi ‘e he tuí ia ‘a e veiveiuá ‘i he taimi kuo pau ke ongo‘i mo mamata ai ha taha kae toki tuí.

Na‘e ‘ikai ke loto ‘a Tōmasi ia ke falala ki he tuí. Na‘á ne fie ma‘u ha fakamo‘oni pau ki he mo‘oní. Na‘á ne fie ma‘u ‘a e ‘iló, kae ‘ikai ko e tuí. ‘Oku fekau‘aki ‘a e ‘iló mo e kuo hilí koe‘uhí ko ‘etau a‘usia ‘i he kuo hilí ‘okú ne ‘omi ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne ‘omi ‘a e ‘iló, ka ‘oku fekau‘aki ‘a e tuí ia mo e kaha‘ú—ki he ta‘e-‘iloa kuo te‘eki ke tau fononga‘iá.

‘Oku tau fakakaukau ko Tōmasí ko ha taha na‘e fononga mo fefolofolai mo e ‘Eikí, pea na‘á Ne fili ia. ‘Oku tau faka‘amu loto na‘e lava ke hanga ‘a Tōmasi ki he kaha‘ú ‘o falala ki he ngaahi me‘a na‘e ‘ikai māta‘ia he taimi ko iá, kae ‘oua te ne pehē, “Ko e tuí ke mamata.” …

‘Oku ‘omi ‘e he tuí kiate kitautolu ‘a e falala ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā maí.

Na‘e toe fakatahataha ‘a e kau ākongá ‘i he fale tatau ‘i Selusalema he ‘osi ha uike ‘e taha mei ai. Na‘e ‘iate kinautolu ‘a Tōmasi ‘i he taimi ko ‘ení. Na‘e tāpuni ‘a e matapaá, ka na‘e hā‘ele mai ‘a Sīsū ‘o tu‘u ‘i honau lotolotongá ‘o Ne pehē, “Fiemālie pē ‘a kimoutolu.

“Pea toki pehē ‘e ia kia Tōmasi, Mafao mai ho tuhú, pea vakai mai ki hoku nimá; pea tuku mai ho nimá ‘o velo ia ki hoku vakavaká: pea ‘oua na‘á ke ta‘etui, kae tui.” (Sione 20:26–27.) …

“Pea talaange ‘e Sīsū kiate ia, Tōmasi, ko e me‘a ‘i ho‘o mamata kiate aú, ko ia kuó ke tui aí: ‘oku monū‘ia ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai mamata, kae tuí.” ([Sione] 20:29.)

‘Oku tu‘u ‘a e me‘a ko ‘eni na‘e hokó ko e taha ‘o e ngaahi lēsoni ma‘ongo‘onga ‘o e hisitōliá kotoa. Na‘e pehē ‘e Tōmasi, “Ko e mamatá ke te tui,” ka na‘e tali ‘e Kalaisi: “Ko e tuí ke te mamata.” …

Ko sīpinga taupotu ‘o e tuí ‘oku fakamatala‘i ‘e he ‘Aposetolo ko Paulá ‘i he‘ene Tohi ki he kakai Hepeluú: “Ko ‘eni, ko e tuí ko tu‘unga ia ‘o e ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki lelei ki ai, ko e fakamo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ta‘e-hā-mai.” (Hepelū 11:1.)

‘Oku ‘ikai pehē ‘e he fakamatala ia ko ‘ení ko ha ‘ilo haohaoa ka ‘okú ne fakamatala‘i ‘a e tuí ko ha me‘a ‘okú ne ‘oange ki ha taha ha fakapapau pe falala ki he ngaahi me‘a ‘oku kei ‘i he kaha‘ú. ‘Oku malava pē ke ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení, ka ‘oku makatu‘unga ‘i he tuí ‘a honau ‘ilo‘í. ‘Oku ‘omi ‘e he tuí ha ongo‘i falala ki he me‘a ‘oku ‘ikai hā mai ka ‘oku ala fie ma‘u ha fakamo‘oni paú.

‘E ngali na‘e mole ‘ia Tōmasi ‘a e falala ki he kaha‘ú. Na‘e sio ia ki he kuo hilí. Na‘á ne fie ma‘u ha fakamo‘oni ki he me‘a na‘e ‘ikai sio ki aí. Ko kinautolu kuo mole pe ta‘e ma‘u ha tuí, ‘oku nau nofo ‘i he kuo hilí—‘oku ‘ikai ha ‘amanaki ki he kaha‘ú. Ko ha liliu lahi ia ‘oku hoko ki he mo‘ui ‘a ha taha ‘okú ne ma‘u ha tui lahi ke ne ‘oange ha fakapapau mo ha loto-falalá.

Christ with blind man — “Na‘e tui ‘a e tangata kuí pea na‘e fakangofua ke ‘ā.”

Na‘e ‘ikai veiveiua ‘a e tangata na‘e fā‘ele‘i kuí; na‘e tui ki he Fakamo‘uí.

Kapau te tau foki ki he vahe hiva ‘o e tohi Sioné, ‘oku tau lau ai ki ha me‘a na‘e hoko ‘i Selusalema na‘e ‘ā ai ha tangata na‘e fā‘ele‘i kui. Ko e ‘aho Sāpate, pea na‘e ‘i he temipalé ‘a Sīsū, ‘i he taimi na‘á Ne fakatokanga‘i ai ‘a e tangata kuí, pea fehu‘i ‘e He‘ene kau ākongá kiate Ia:

“…Lāpai, ko hai na‘e faiangahalá, ‘a e tangatá ni, pe ko ‘ene mātu‘á, na‘e fanau‘i kui ai iá?

“Pea talaange ‘e Sīsū, Na‘e ‘ikai faiangahala ‘a e tangatá ni pe ko ‘ene mātu‘á: ka ko e me‘a ke fakahā ‘iate ia ‘a e ngaahi ngāue ‘a e ‘Otuá.

“‘Oku totonu ke u fai ‘a e ngaahi ngāue ‘o ia na‘á ne fekau aú, lolotonga ‘ene kei ‘ahó: ‘oku ha‘u ‘a e poó, ‘oku ‘ikai fa‘a ngāue ai ha toko taha.

“‘I he‘eku kei ‘i māmaní, ko e maama au ‘o māmaní.” (Sione 9:2–5.)

Na‘e ‘a‘anu leva ‘a Sīsū ki he kelekelé pea ngaohi ha ‘umea mei he ‘a‘anú mo e efu ‘o e kelekelé. Na‘á Ne pani e fofonga ‘o e tangata kuí ‘aki ‘a e ‘umeá pea talaange ki ai ke ‘alu ‘o tafitafi ‘i he vai ‘o Sailoamé. Kapau ko Tōmasi ‘eni, ‘e ‘alu nai ‘o hangē ko hono fekaú pe na‘á ne mei toe fehu‘i ange: “Ko e hā ha lelei ‘e ma‘u ‘i he tafitafi he vai kuo toka fuoloa ‘o ha ano ‘oku ‘uli?” pe “Ko e hā ha me‘a fakafaito‘o ‘oku ‘i he fio ‘o e fāvaí mo e efu ‘o e kelekelé?” ‘E ngali ko ha ongo fehu‘i ‘uhinga lelei ‘eni, ka ‘o kapau na‘e veiveiua ‘a e tangata kuí mo toe fehu‘i, ‘e kei kui ai pē. ‘I he‘ene tuí, na‘e falala mo fakahoko hangē tofu pē ko hono fakahinohino‘í. Na‘e ‘alu ‘o tafitafi ‘i he ano vaí pea foki mai kuo ‘ā. Ko e tuí ke te mamata. …

“‘Oku monū‘ia ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai mamata, kae tuí.”

Na‘e tui ‘a e tangata kuí pea na‘e fakangofua ke ‘ā. Na‘e fakafisi ‘a Tōmasi ke tui kae ‘oua kuo lava ‘o sio. ‘Oku fonu ‘a māmani ‘i ha kau Tōmasi, ka ‘oku tokolahi mo ha ni‘ihi ‘oku tatau mo e tangata kui ‘o Selusalemá. ‘Oku fe‘iloaki ‘a e kau faifekau ‘o e Siasí mo kinautolu fakatou‘osi ‘i he ‘aho kotoa ‘i he‘enau ‘oatu ‘enau pōpoaki ki māmaní, ‘a e pōpoaki ‘o e ongoongolelei kuo fakafoki mai ‘a Sīsū Kalaisí. … ‘Oku falala ha ni‘ihi, tui, pea papitaiso. He ‘ikai tali ‘e ha ni‘ihi he ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o sio pe ongo‘i.

‘Oku ‘ikai ha fakamo‘oni lelei fēfē ia, ‘oku mālohi, pe ‘ilo ‘e he ngaahi ongo ‘o e sinó ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ka ‘oku ma‘u ‘e ha laui-miliona ha ‘ilo ‘okú Ne mo‘ui tu‘unga ‘i he tui ‘okú ne ‘omi ‘a e ngaahi fakamo‘oni ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā maí. ‘Oku pehē ‘e ha tokolahi ki he kau faifekaú, “Te u tali ke papitaiso kapau te u tui na‘e ‘a‘ahi mai ‘a e Tamaí mo e ‘Aló kia Siosefa Sāmita.” ‘Oku ‘ikai ha fakamo‘oni lelei fēfē ia, ‘oku mālohi, pe ‘ilo ‘e he ngaahi ongo ‘o e sinó ki he fo‘i mo‘oni ko ‘ení, ka ko kinautolu ‘oku ongo ki ai ‘a e Laumālié, ‘e fetongi ‘e he tuí ‘a e fa‘ahinga fakamo‘oni pehē ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā maí. Manatu‘i ‘a e folofola ‘a e ‘Eiki na‘e tutukí, ‘i He‘ene tu‘u he ‘ao ‘o Tōmasí:

“‘Oku monū‘ia ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai mamata, kae tuí.” ([Sione] 20:29.)

‘E mamata ‘a kinautolu ‘oku falala tu‘unga ‘i he tuí.

‘Oku ou tānaki atu ‘eku fakamo‘oní ki he fakamo‘oni ‘a ha kau faifekau ‘e lauiafe ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Fakamo‘ui ia ‘o e māmaní, pea ko kinautolu ‘e falala tu‘unga ‘i he tuí ‘e faka‘ā kinautolu.¹⁰

‘Oku fakaiku ‘a e ngāue‘i ‘o ‘etau tuí ki ha fakamo‘oni fakafo‘ituitui.

‘Oku tau tali ‘i hotau tu‘unga ko e fānaú ko e mo‘oni ‘a e ngaahi me‘a na‘e talamai ‘e he‘etau mātu‘á pe ko ‘etau kau faiakó koe‘uhí ko ‘etau falala kiate kinautolú. ‘E puna ta‘e-ilifia ha ki‘i tamasi‘i mei ha feitu‘u mā‘olunga kapau ‘e talaange ‘e he‘ene tamaí te ne hapo ia. ‘Oku tui ‘a e ki‘i tamasiʻí he ‘ikai tuku ia ‘e he‘ene tamaí ke tō. ‘I he lalahi ange ‘a e fānaú, ‘oku nau kamata fakakaukau ‘iate kinautolu pē, ke fehu‘ia mo fakaveiveiua ‘i he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ala fakamo‘oni‘i ‘aki e ngaahi ongó. ‘Oku ou ongo‘i faka‘ofa‘ia ‘i he kau talavoú mo e kau finemuí ‘i he taimi ‘oku hū ai ki honau ‘atamaí ‘a e veiveiua mo‘oní pea nau fekuki mo e fepaki lahi ke veteki ‘a e veiveiuá. ‘E lava pē ke veteki ‘a e veiveiua ko ‘ení, kapau ‘oku nau holi mo‘oni ke ‘ilo ‘a e mo‘oní, ‘aki ha‘anau ngāue‘i totonu, fakalaumālie, mo faka‘atamai. Te nau hao mei he fekukí mo ha tui fefeka, mālohi mo lahi ange koe‘uhí ko e faingata‘á. Kuo nau hiki hake mei he kihi‘i tui si‘i mo falalá, ‘o fou ‘i he veiveiuá mo e fepakí, ki ha tui ‘oku fu‘u mālohi ‘a ia ‘oku hoko ko e fakamo‘oni.¹¹

‘Oku fakamoleki ‘e he fānau akó ha ngaahi houa lahi ‘i he ngaahi falefakatotolo fakasaienisí ‘i he feinga ke ‘ilo ‘a e mo‘oní. Kapau te tau fai ‘a e me‘a tatau mo e tuí, lotú, fa‘a fakamolemolé, loto fakatōkilaló, mo e ‘ofá, te nau ma‘u ha fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisi, na‘á ne ‘omi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení.¹²

‘Oku ‘ikai ko ha ongoongolelei pē ‘o e tui ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí; ko e palani ia ‘o e ngāue. … Na‘e ‘ikai ke Ne folofola “tauhi” ‘eku ongoongoleleí; na‘á Ne pehē “mo‘ui ‘aki” ia! Na‘e ‘ikai ke Ne folofola, “Fakatokanga‘i hono fa‘unga leleí mo hono ‘īmisí”; na‘á Ne pehē, “Mou ‘alu, fakahoko, mamata, ongo‘i, foaki, mo tui!” …

Ko e ngāué ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i fakava‘e ‘o e fakamo‘oni fakatāutahá. Ko e fakamo‘oni pau tahá ‘a ē ‘oku ma‘u fakahangatonu mei he a‘usia fakatāutahá. Ko e taimi na‘e fakafepaki‘i ai ‘e he kau Siú ‘a e tokāteline na‘e ako‘i ‘e Sīsū ‘i he temipalé, na‘á Ne tali ange, “… ko ‘eku akonakí ‘oku ‘ikai ‘a‘aku, ka ‘oku ‘a‘ana na‘á ne fekau aú.” Peá Ne tānaki mai leva ‘a e kī ki he fakamo‘oni fakafo‘ituituí, “[Ka ai ha taha te ne] fai hono finangaló, te ne ‘ilo ‘a e akonakí, pe ‘oku ‘i he ‘Otuá ia, pe ko ‘eku lea ‘iate au pē.” (Sione 7:16–17.)

‘Oku tau ongo‘i nai ‘a e me‘a mahu‘inga ‘i he folofola ‘a e Fakamo‘uí? “[Ka ai ha taha te ne] fai … te ne ‘ilo!” Na‘e ma‘u ‘e Sione ‘a e me‘a mahu‘inga ko ‘ení peá ne fakamamafa‘i hono ‘uhingá ‘i he‘ene [tohí]. Na‘á ne pehē, “Ko ia ia ‘okú ne pehē, ‘oku nofo ia kiate iá, ‘oku totonu ke ne ‘eve‘eva foki ‘o hangē ko ‘ene ‘eve‘eva ‘a‘aná.” (1 Sione 2:6.)

‘Oku ‘ikai fe‘unga hono lea ‘aki, tali, pe tui pē ki aí. ‘Oku ‘ikai ke kakato kae ‘oua kuo liliu ‘a e me‘a ‘oku nau ‘uhinga ki aí ki ha ngāue‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui faka‘ahó. Ko e ma‘u‘anga lelei taha ‘eni leva ‘o e fakamo‘oni fakafo‘ituituí. ‘Oku ‘ilo‘i ‘e ha taha he kuó ne a‘usia ia. ‘Oku ‘ikai toe fie ma‘u ke ne pehē, “Na‘e pehē ‘e Misa Sōnasi ‘oku mo‘oni, pea ‘oku ou tui ki ai.” Te ne lava ke pehē, “‘Kuó u mo‘ui ‘aki e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i he‘eku mo‘uí, pea ‘oku ou ‘ilo ‘i he‘eku a‘usia fakafo‘ituituí ‘oku mo‘oni. Kuó u ongo‘i hono ivi tākiekiná, sivi‘i hono ‘aongá, mo ‘ilo‘i ‘oku lelei. Te u lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘i he‘eku ‘ilo pe ‘a‘aku ko ha tefito‘i mo‘oni mo‘oni ia.”

‘Oku ma‘u ‘e ha kakai tokolahi ha fa‘ahinga fakamo‘oni pehē ‘i he‘enau mo‘uí ka ‘oku ‘ikai ke nau fakatokanga‘i hono mahu‘ingá. Na‘e pehē kimuí ni ‘e ha finemui, “‘Oku ‘ikai ha‘aku fakamo‘oni ki he ongoongoleleí. Pehē ange mai na‘e ‘i ai. ‘Oku ou tali hono ngaahi akonakí. ‘Oku ou ‘ilo ‘oku nau ‘aonga ‘i he‘eku mo‘uí. ‘Oku ou fakatokanga‘i ‘enau ‘aonga ‘i he mo‘ui ‘a ha ni‘ihi kehe. Kapau pē ‘e tali ‘e he ‘Eikí ‘eku ngaahi lotú mo foaki mai ha fakamo‘oni, te u kau ‘i he kakai fiefia taha he mo‘uí!” Ko e me‘a na‘e fie ma‘u ‘e he finemuí ni ko ha tokoni fakaofo; ka kuo ‘osi mamata ‘i he mana ‘o e ongoongoleleí he‘ene fakalahi mo hiki hake ‘ene mo‘uí. Kuo ‘osi tali ‘e he ‘Eikí ‘ene ngaahi lotú. Na‘e ‘osi ‘i ai ha‘ane fakamo‘oni, ka na‘e ‘ikai ke ne fakatokanga‘i ia.¹³

‘I he‘eku hoko ko e ‘Aposetolo mo e fakamo‘oni makehe ‘o Kalaisí, ‘oku ou fakahoko atu ai ‘eku fakamo‘oni mamalu ko Sīsū Kalaisi mo‘oni ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. … ‘Oku ou fai ‘eku fakamo‘oní ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku ou ‘ilo‘i hono mo‘oni ‘o Kalaisí ‘o hangē pē na‘á ku siotonu ‘aki hoku matá mo fanongo ‘aki hoku telingá. ‘Oku ou ‘ilo‘i foki ‘e fakamo‘oni‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ko e mo‘oni ‘eku fakamo‘oní ‘i he loto ‘o kinautolu kotoa ‘oku fanongo ‘aki ‘a e telinga ‘o e tuí.¹⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

‘Oku ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā “ko e lavame‘a mā‘olunga taha ‘o e mo‘uí ke ‘ilo ‘a e ‘Otuá mo ‘ilo‘i ‘okú Ne mo‘ui” (konga 1). Ko e hā ‘a e fatongia ‘o e tuí ‘i hono fakahoko ‘o e fekumi ko iá? Ko e hā ha ngaahi a‘usia kuó ne tokoni‘i koe ke ke ‘ilo ‘a e ‘Otuá mo ‘ilo‘i ‘okú Ne mo‘ui?
‘Oku pehē ‘e Palesiteni Hanitā “‘oku ‘ikai faingofua ‘a e fatongiá” pea “‘oku ‘ikai ma‘ama‘a ‘a e ngāué” ‘i he ma‘u ha ‘ilo ki he mo‘oni ‘o e ‘Otuá. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ha ngāue lahi ka tau ma‘u ‘a e ‘ilo ko iá? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e tauhi ‘o e ngaahi fekaú ki hono ‘ilo‘i ‘o e ‘Otuá?
‘Oku faka‘aonga‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 3, ‘a e faikehekehe ‘o Tōmasí mo e tangata fanau‘i kuí ke ako‘i kapau ‘oku tau tui, te tau lava ‘o mamata. ‘Oku faka‘aonga‘i fēfē ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a Palesiteni Hanitā ki he ongo talanoá ni ‘i ho‘omou mo‘uí? Kuo founga fēfē hano ‘ai ‘e he tuí ke ke lava ‘o mamata?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā, ko e ngāue‘i ‘o ‘etau tuí ‘a e kī ia ki he ma‘u ‘o ha fakamo‘oní (vakai ki he konga 4). Ko e hā ha ngaahi founga te ke lava ai ‘o ngāue‘i ho‘o tuí? ‘E founga fēfē hono ikuna‘i ‘e he tuí ‘a e veiveiuá? Kuo tokoni‘i fēfē ‘e he ngāue‘i ho‘o tuí ke mālohi ange ai ho‘o fakamo‘oní?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

Sione 17:3; Hepelū 11:1–6; ‘Alamā 5:45–48; 30:40–41; 32:26–43; ‘Eta 12:4, 6–22; Molonai 10:4–5; T&F 42: 61

Tokoni Fakafaiako

Fai ha ngaahi fehu‘i ‘oku fie ma‘u ai e kau akó ke nau kumi e talí ‘i he folofolá mo e ngaahi akonaki ‘a e kau palōfita he ngaahi ‘aho ki mui ní (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [2000], 68