Vahe 16
Nofo-malí—Ko ha Hoa Ngāue Ta‘engata
“Ko e hoa ngāue ma‘ongo‘onga taha ‘o e mo‘uí ko e nofo-malí—‘a e feohi ‘oku tu‘uloa mo ta‘engata hono mahu‘ingá.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
‘I he ta‘u 20 ‘a Hauati W. Hanitaá, na‘á ne fetaulaki mo Kelea Seefi ‘i ha hulohula Siasi ‘i Losi ‘Eniselisi, ‘i Kalefōnia, ‘oku lolotonga teiti ia mo ha taha ‘o hono kaungāme‘á. ‘I he ‘osi ‘a e hulohulá, na‘e ‘i ai ha ni‘ihi ‘o e kau tāutaha kei talavoú na‘a nau ō ‘o tulihopo ‘i tahi. Na‘e mole ‘a e hēkesi ‘o Hauatí pea pole ‘a Kelea ke kaungā ō mo iá ‘i he matātahí ke tokoni ‘i hono kumí. Na‘e pehē ‘e Hauati kimui, “‘i he‘ema ‘eva hokó, na‘á ku ‘ave ‘a Kelea, pea mo [hoku kaungāme‘á] mo ha taha kehe.”1
Na‘á na kamata lahi ange; ʻena teití ‘i he ta‘u hono hokó, pea ‘i ha efiafi ‘e taha he fa‘ahita‘u failaú, ko e meimei ta‘u ia ‘e tolu hili ‘ena fetaulakí, na‘e ‘ave ai ‘e Hauati ‘a Kelea ki ha feitu‘u faka‘ofo‘ofa ‘oku hanga hifo ki he tahí. Na‘á ne tohi ‘o pehē, “Na‘á ma [mamata] ki he peaú ‘i he‘enau hu‘u mai mei he Pasifikí ‘o fa‘aki ‘i he maká ‘i he huelo ‘o e māhiná.” Na‘e kole mali ‘a Hauati ‘i he pō ko iá, pea tali ‘e Kelea. “Na‘á ma fakahoko ha ngaahi fili lahi ‘i he pō ko iá mo ha ngaahi tukupā fefeka fekau‘aki mo ‘ema mo‘uí.”2
Na‘e mali ‘a Hauati mo Kelea ‘i he Temipale Sōlekí ‘i he ‘aho 10 ‘o Sune 1931. Na‘e mālohi ange ‘a ‘ena fe‘ofa‘akí ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e 52 hono hokó, ‘i he‘ena ohi hake ‘ena fānau tangatá, ngāue ‘i he Siasí, pea fehangahangai mo hona ngaahi faingata‘a‘iá ‘i he tui.
Na‘e mahino ki honau fāmilí ‘a ‘ena fiefia fakatahá. Na‘e pehē ‘e Lōpeti Hanitā, ko hona mokopuna tangata lahi tahá: “Ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki he‘eku Kui Tangata ko Hanitaá, ‘oku ou fakakaukau ko ha sīpinga mo‘oni ia ‘o e husepāniti ‘ofá, ‘o laka ange ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a. … Te ke lava ke ongo‘i ha vā-fe‘ofa‘aki mo‘oni ‘iate kinaua.”3
Na‘e tautautefito ‘a e hāsino e ‘ofa ‘a Palesiteni Hanitaá ki hono uaifí ‘i he taimi na‘á ne tauhi ai ia ʻi he ta‘u ‘e hongofulu faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, ‘i he‘ene fefa‘uhi mo e ngaahi palopalema faingata‘a fakamo‘ui leleí. ‘I he mālōlō ‘a Kelea ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Okatopa 1983, na‘e hoko ia ko “ha tā ne o‘o” kia Palesiteni Hanitā.4 Na‘á ne tohi ‘o pehē, ko e taimi na‘e a‘u atu ai ‘i he ‘aho na‘e mālōlō aí, “na‘e hangē na‘e momokó ‘a e falé, pea ‘i he‘eku luelue takaí, na‘e fakamanatu mai ia ‘e he me‘a kotoa pē.”5
Hili ha ta‘u ‘e meimei fitu ‘o ‘ene nofo tokotahá, na‘e toe mali ‘a Palesiteni Hanitā mo ‘Īnisi Sitenitoni ‘i ‘Epeleli 1990. Na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ‘a e ouaú ‘i he Temipale Sōlekí. Na‘e hoko ‘a ‘Īnisi ko ha ma‘u‘anga fakanonga mo e ivi kia Palesiteni Hanitā he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo e Palesiteni ‘o e Siasí. Na‘e kaungā-fononga mo ia ‘i he‘ene ngaahi folau ke fe‘iloaki mo e Kāingalotu ‘i he funga ‘o e māmaní.
Na‘e fakamatala ‘a ‘Eletā Sēmisi E. Fausi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ki he hoko ‘a ‘Īnisi ko e tāpuaki kia Palesiteni Hanitaá ‘o pehē: “Na‘e fakata‘elata ‘i ha ngaahi ta‘u, ‘i he hili e mālōlō ‘a Keleá, kae tālunga ‘ene mali mo ‘Īnisí. Kuó na fevahevahe‘aki fakataha ha ngaahi manatu fiefia mo ha ngaahi a‘usia.” Pea toki lea leva kia Sisitā Hanitā ‘o pehē, “‘Oku ‘ikai ke mafakamatala‘i ‘emau fakahounga‘i koé, ‘Īnisi, ‘i ho‘o fe‘ao mo e ‘ofa pea mo ho‘o tauhi faimāteaki iá. Na‘a ke ‘omi ha maama ki hono fofongá mo ha fiefia kiate ia ‘i he ngaahi ta‘u fungani ‘o ‘ene mo‘uí pea mo ‘ene ngāué.”6
“‘Oku tau ma‘u ‘i he temipalé ‘a e ouau mā‘olunga taha ‘oku ala ma‘u ‘e he tangatá mo e fefiné, ko e sila‘i fakataha ‘o e husepānití mo e uaifí ki ‘itānití.”
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
Ko e mali ‘i he vā ‘o ha tangata mo ha fefine na‘e tu‘utu‘uni ia ‘e he ‘Otuá pea ‘oku fakataumau‘a ia ke ta‘engata.
Kuo ‘osi fakamatala‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e malí kiate kitautolu. Na‘á Ne folofola, “Ko e me‘a ‘eni ‘e tuku ai ‘e he tangatá ‘a ‘ene tamaí mo ‘ene fa‘eé, kae pīkitai ki hono ‘unohó: pea ‘e hoko ‘a kinaua ko e kakano pē taha” (Mātiu 19:5).7
Ko e hoa ngāue ma‘ongo‘onga taha ‘o e mo‘uí ‘oku ‘i he nofo-malí—‘a e feohi ‘oku tu‘uloa mo ta‘engata hono mahu‘ingá.8
‘Oku lau ‘e ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘a e nofo-malí, ko ha faingamālie mo ha tufakanga toputapu, fakataha mo e ‘ilo ko e palani ‘o e fakamo‘uí ko e makatu‘ungá. ‘Oku ‘ikai lelei ki he tangatá pe fefiné ke tokotaha. ‘Oku ‘ikai kakato ‘a e tangatá ka ‘ikai ha fefine. Pe ‘e lava ke fakahoko ‘a e taumu‘a ‘o hona fakatupú ta‘e kau fakatou‘osi ai (vakai, 1 Kolinitō 11:11; Mōsese 3:18). Ko e mali ‘i ha vaha‘a ‘o ha tangata mo ha fefine ko e tu‘utu‘uni ia ‘a e ‘Otuá (vakai, T&F 49:15–17). ‘Okú na toki lava pē ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá ke ‘ilo‘i ‘a e kakato ‘o e ngaahi tāpuaki ta‘engatá (vakai, T&F 131:1–4; 132:15–19).9
‘Oku fa‘a ui ‘a e nofo-malí ko ha kaungā ngāue mo e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ko ha angalau pē ‘eni. Kapau ‘e mālohi mo longomo‘ui ma‘u pē ‘a e kaungā ngāué ni, ‘e fe‘ofa‘aki ‘a e tangatá mo e fefiné ‘i he‘ena ‘ofa ki he ‘Otuá, pea ‘e hoko mai ki hona ‘apí ha fiefia mo ha ongo‘i ‘ofa te ne ‘omi ‘a e ikuna ta‘engatá.10
Na‘e fakahoko ‘a e ‘uluaki malí ‘e he ‘Eikí. Ko ha mali ta‘engata ia koe‘uhí he na‘e ‘ikai ha me‘a ia koe taimi ‘i hono fakahoko ‘o e ouau ko iá. Na‘e fakahoko ‘a e ouaú ki ha ongome‘a na‘e te‘eki ai ke na mo‘ulaloa ki he maté; ko ia, ‘i he tūkunga ko iá he ‘ikai teitei ngata ‘a e feohi ko iá. Na‘e kapusi ‘etau ‘uluaki mātu‘á mei he Ngoué, hili e hingá. Na‘á na mo‘ulaloa leva ki he maté, ka na‘e ‘osi tala‘ofa ange ‘a e toetu‘ú kiate kinaua. Na‘e hala ha taimi ia na‘e talaange ai ‘e ngata ‘a ‘ena mali ta‘engatá.11
‘Oku tau ma‘u ‘i he temipalé ‘a e ouau mā‘olunga taha ‘oku ala ma‘u ‘e he tangatá mo e fefiné, ko e sila‘i fakataha ‘o e husepānití mo e uaifí ki ‘itānití. ‘Oku tau fakatauange he ‘ikai fiemālie hotau kakai kei talavoú ki ha me‘a ‘e si‘i ange ‘i he mali temipalé.12
Hangē ko e hoko ‘a e papitaisó ko ha fekau ‘a e ‘Eikí, ‘oku pehē pē mo e mali temipalé. Hangē ko e fie ma‘u ‘o e papitaisó kae hū ki he Siasí, ‘oku pehē pē mo e fie ma‘u ‘o e mali temipalé ki hotau hakeaki‘i ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Ko e konga ia ‘o hotau iku‘angá. He ‘ikai ke tau lava ‘o fakahoko ‘etau kaveinga taupotu tahá ta‘e kau ai. ‘Oua te ke fiemālie ‘i ha me‘a ‘e toe mā‘ulalo ange ai.
He ‘ikai ke tali ha fa‘ahinga founga papitaiso fakamāmani, ko ia? ‘Oku ‘i ai e founga papitaiso ‘a e ‘Otuá—‘i he fakauku ‘e ha taha ‘okú ne ma‘u ‘a e mafaí. Te ke fie tali ha founga mali fakamāmani? ‘Oku ‘i ai foki ‘Ene founga ki he malí: Ko e mali temipalé.13
‘Oku ou fakatauange ‘e tāpuekina kitautolu ‘e he ‘Eikí ke tau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘o ‘etau ‘i hení pea mo e me‘a kuo pau ke tau fai ke ‘ilo ai hotau hala ki he hakeaki‘í mo e mo‘ui ta‘engatá. Ko e konga ‘o e palani ta‘engatá ko e mali ko ia ‘oku tau lau ‘oku toputapú. Kapau ‘oku tau loto fiemālie ke talangofua, ‘oku hoko leva ‘a e ouaú ‘o ta‘engata. Ko ha me‘a nāunau‘ia ke ma‘u ‘a e mahino ko ‘ení pea mo ‘osi fakahā mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi mo‘oni ko ‘ení.14
2
Ko e taimi ‘okú ke fakakaukau‘i ai ‘a e taha ke mo malí, fa‘a fakama‘uma‘u, tui, pea mo‘ui taau ke ma‘u ‘a e tokoni fakalangí.
Te u pehē ko e fili ma‘ongo‘onga taha kuo pau ke ke faí … ‘a e fili te ne fulihi ho‘o mo‘uí ‘o a‘u ki ‘itānití, ‘a ia ko ho‘o malí. ‘Oku ou tui pau te ta loto tatau ‘e mahu‘inga lahi fau ange ‘eni ‘i ha toe me‘a ‘okú ke fai ‘i he mo‘uí, he ko ho‘o ngāué mo ho‘o ngāue ma‘u‘anga mo‘uí pe ko e hā pē ha me‘a te ke fai, ‘oku ‘ikai ofiofi hono mahu‘ingá ki he ngaahi me‘a mahu‘inga ta‘engatá. … ‘E hanga ‘e he [fili fekau‘aki mo e malí] ‘o liliu koe ‘o a‘u ki ‘itāniti; te ne liliu foki koe he lolotonga ho‘o mo‘ui ‘i heni ‘i he māmaní.15
‘Oua … te ke ‘oho‘oho ki ha feohi ta‘e tomu‘a fakakaukau‘i lelei mo ma‘u ha tataki fakalaumālie. Fekumi ‘i he fa‘a lotu ki he fakahinohino ‘a e ‘Eikí ‘i he me‘á ni. Mo‘ui taau ma‘u pē ke ma‘u ‘a e tokoni fakalangi ko iá.16
Ko hamou tokolahi … ‘oku hoha‘a ki ho‘omou teití, malí, pea mo e kamata ha fāmilí. Mahalo he ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e hingoa ho mali ki he kaha‘ú ‘i he mata me‘a-hā-mai ‘a Nīfaí pe ‘i he tohi Fakahaá; mahalo he ‘ikai talaatu ia ‘e ha ‘āngelo pe ko ho‘o pīsopé. Kuo pau ke ke ngāue‘i ha ngaahi me‘a ‘iate koe. Tui pea talangofua, pea ‘e hoko mai ‘a e ngaahi tāpuakí. Feinga ke ke fa‘a kātaki. Feinga ke ‘oua na‘a tuku ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai ke ke ma‘ú ke ne fakakuihi koe ki he me‘a ‘okú ke ma‘ú. Kapau ‘okú ke fu‘u hoha‘a lahi ki he malí, te ne lava ‘o uesia ‘a ‘ene malava ke hokó. Mo‘ui haohaoa mo faivelenga tāutaha kimu‘a peá mo toki loto hoha‘a ki he mo‘ui ko e toko uá.17
Lolotonga ‘o e tatali ki he ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofá, ‘oku ‘ikai totonu ke nofonoa ha taha, he ‘oku hoko ‘a e ta‘e nga‘unu ki mu‘á ‘i ha me‘a ‘e ni‘ihi ko ha holomui. Femo‘uekina ‘i he ngaahi ngāue leleí, ‘o kau ai ho‘o fakalakalaká.18
“Lolotonga ‘o e tatali ki he ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofá, … femo‘uekina ‘i he ngaahi ngāue leleí, ‘o kau ai ho‘o fakalakalaká.”
3
He ‘ikai ta‘ofi ha tāpuaki mei he ni‘ihi fakafo‘ituitui mo‘ui taau ‘oku ‘ikai malí.
Ko e siasi ‘eni ‘o Sīsū Kalaisi, ‘oku ‘ikai ko e siasi ‘o e kakai mali pe tāutaha pe ha toe fa‘ahinga kulupu pe fakafo‘ituitui. Ko e ongoongolelei ‘oku tau malanga‘í ko e ongoongolelei ia ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ia ‘okú ne fālute ‘a e ngaahi ouau fakamo‘ui mo e ngaahi fuakava kotoa pē ‘oku fie ma‘u ke fakamo‘ui mo hakeaki‘i ‘a e fakafo‘ituitui kotoa pē ‘okú ne fie tali ‘a Kalaisi mo tauhi ‘a e ngaahi fekau kuó ne tuku mai mo ‘etau Tamai ‘i he Langí.19
He ‘ikai ke ta‘ofi ha tāpuaki, kau ai ‘a e mali ta‘engatá pea mo e fāmili ta‘engatá, mei ha taha fakafo‘ituitui mo‘ui taau. Neongo ‘e ngali ki‘i fuoloa ange—pea mahalo ‘o mahulu atu ‘i he mo‘ui fakamatelié—ke ma‘u ‘e ha ni‘ihi ‘a e tāpuaki ko ‘ení, ka he ‘ikai ta‘ofi ia. …
Sai, tuku mu‘a ke u fai atu ha lea ‘o e fale‘i mo e ‘ofa.
Kiate kimoutolu ko e kau tangata ‘oku te‘eki malí: ‘Oua ‘e toloi ‘a e malí kae ‘oua kuó ke ma‘u ha ngāue ma‘u‘anga mo‘ui mo ha tu‘unga fakapa‘anga leleí. … Manatu‘i ‘okú ke ma‘u ha tufakanga ‘i ho‘o hoko ko e taha ma‘u lakanga fakataulaʻeikí ke taki ‘i he kumi ha hoa ta‘engatá.
Kiate kimoutolu kau fafine ‘oku te‘eki malí: Ko e ngaahi tala‘ofa ma‘u pē ‘a e kau palōfita ‘a e ‘Otuá, ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá kimoutolu; kapau ‘oku mou tui faivelenga, ‘e ‘amoutolu kotoa ‘a e ngaahi tāpuakí. Ko e ta‘e-mali mo e ta‘e ‘i ai ha fāmili ‘i he mo‘ui ko ‘ení ko ha tūkunga fakataimi pē ia, ka ko ‘itānití ko ha taimi ‘oku lōloa. Kuo fakamanatu mai ‘e Palesiteni Penisoni ko e “taimí, ko e tangatá pē ‘oku fakangatangata ki aí. ‘Oku fakakaukau‘i ‘e he ‘Otuá ho‘omou iku‘anga ta‘engatá.” (Ensign, Nov. 1988, p. 97.) Fakafonu ho‘o mo‘uí ‘aki e ngaahi ‘ekitivitī ‘aonga mo mahu‘ingá.
Kiate kimoutolu kuo mou foua ‘a e vete malí: ‘Oua na‘a tuku ho‘o loto mamahí pe ongo‘i tōnoá ke ne uesia ho‘o fakakaukau ki he malí pe mo‘uí. ‘Oua na‘a mole ho‘o falala ki he malí pe tuku ‘a e loto tāufehi‘á ke ne uesia ho laumālié mo faka‘auha koe pe ko kinautolu ‘okú ke ‘ofa ai pe na‘á ke ‘ofa aí.20
4
‘Oku fie ma‘u ‘e he nofo mali leleí ‘etau lelei taha ‘i he mo‘ui ‘aki e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí.
[Ko e nofo-malí] … ko ha ‘ulungaanga ‘oku ako. ‘Oku fakapapau‘i ‘a ‘etau lavame‘á ‘i he ngāue ‘ilo pau, kae ‘ikai ko e vavalo. ‘Oku tupu ‘a e ivi faka‘ai‘aí mei he anga‘ofá, loto ‘ofa mo‘oní, pea mo e fefaka‘atu‘i‘aki ‘i he fiefiá mo e leleí.
‘I he te‘eki fai ‘a e malí, ‘oku tau vakai ki he malí, ‘aki ‘etau fakakaukau pē ‘atautolu, ka ‘i he hili ‘o e malí, ‘oku tau kamata leva ke toe fakakaukau‘i ia mei he anga ‘o e vakai ‘a e ni‘ihi kehé. ‘Oku fie ma‘u ke tau fai ha ngaahi feilaulau mo e liliu ko e fakafōtunga ia ‘o e fakapapau‘í mo e ‘ofá.
‘Oku fa‘a taku ‘o pehē ko e nofo-mali fiefia mo leleí ‘oku ‘ikai fa‘a ‘uhinga ia ko e mali mo e tokotaha totonu, ka ko ‘ete hoko ko e tokotaha totonu. Ko e ngaahi fika ‘oku nau fakahaa‘i ‘a e lahi ‘o e vete malí te nau ala fakahaa‘i ‘a e ngaahi fili ta‘e-fakapotopoto ‘a e ngaahi hoá. Kapau na‘a nau mali mo ha taha kehe, na‘e mei ta‘ofi ‘a e palopalema ko iá, ka kuo pau ke ‘i ai ha palopalema ‘e taha ke ne fetongi. Ko e fili fakapotopoto ‘o ha hoa, ko ha tokoni lahi ia ki ha nofo-mali lelei, ka ko e ngāue ‘ilo pau ke fakahoko e tafa‘aki ‘a ha tahá ko e ‘elemēniti lelei taha ia ‘oku tokoni ki he lavame‘á.21
Neongo ‘oku mo‘oni, ‘e ma‘u ‘e he ongome‘a mali mo‘ui tāú ‘a e hakeaki‘i ‘i he nāunau fakasilesitialé, ka kuo pau ke mo‘ui taau fakafo‘ituitui ‘a e tangata mo e fefine takitaha kuo sila‘i ‘i ha fetu‘utaki ta‘engata mo e tāpuaki ko iá.
Ko e mali ta‘engatá ‘oku fa‘u ia ‘aki ha tangata mo‘ui taau mo ha fefine mo‘ui taau, kuó na ‘osi takitaha papitaiso ‘aki ‘a e vaí pea mo e Laumālié; kuó na ‘osi takitaha ō ki he temipalé ke ma‘u hona ‘enitaumení; kuó na ‘osi takitaha fuakava ke anganofo ki he ‘Otuá pea ki hona hoa ‘i he fuakava ‘o e malí; pea kuó na takitaha tauhi ‘ena ngaahi fuakavá, mo fai ‘a e me‘a kotoa ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá ke na fakahokó.22
‘Oku fakatupu ‘e he mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ha nofo-mali fiefiá. … Ko e taimi ‘oku lava ai ha ongome‘a ‘e toko ua ke na mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘e lava leva ke fakafiefia ‘a e nofo-malí pea fiefia.23
5
‘Oku totonu ke ngāue fakataha ‘a e husepānití mo e uaifí ke fakamālohia ‘a e ngaahi ha‘i ‘o e nofo-malí.
‘Ofa faka-Kalaisi pea fa‘a kātaki mo ta‘ehaohaoá
Ko e tokolahi ‘o e kau hoa malí ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi tōnounou. … Na‘e pehē ‘e Lisiate L. ‘Ēveni, “Mahalo ‘e lava pē hatau taha ke vālelei mo e kakai haohaoá, ka ko ‘etau ngāué ke vālelei mo e kakai ta‘ehaohaoá” [Richard Evans’ Quote Book (1971), 165]. ‘Oku mahino kiate kitautolu ‘i he nofo-malí, ‘oku ‘ikai ko ‘etau ngāue mo e kakai haohaoa; ‘oku tau feinga ki he haohaoá pea ‘oku tau fononga ‘i he hala ‘oku tau ‘amanaki ke ma‘u ai ‘a e haohaoá, ka kuo pau ke mahino kiate kitautolu, fai ‘etau lelei tahá, mo ‘ai ‘a e mo‘uí ke faka‘ofo‘ofa. …
… ‘Oku talamai ‘e he Tohi Tapú: “‘Oku kātaki fuoloa ‘a e ‘ofá, pea ‘oku angalelei ia” (vakai, 1 Kolinitō 13:4). Ko e fa‘ahinga ‘ofa peheé, ‘a ē ‘oku ‘ikai me‘a-va‘inga ‘akí, ‘ikai ke ‘osi pē he‘ete fiemālié pea li‘aki hangē ha pelesitiki ta‘e‘aongá, ka ‘okú na fetākinima ‘o fehangahangai mo e fanga ki‘i palopalema kotoa ‘o e mo‘uí ke taha pē ‘a e uá, ko e fakahaa‘i mā‘olunga taha ia ‘o e fiefia ‘a e tangatá.24
Taha ‘a e lotó
Ko e ngaahi nofo-mali fiefia mo‘oní taha ko kinautolu ‘oku hoko ai ho ho kafó ko hoku kafo, hoku mamahí ko ho mamahi, ko ‘eku ikuná, ko ho‘o ikuna, ko e ngaahi me‘a ‘oku ou hoha‘a ki aí, ko e me‘a ‘okú ke hoha‘a ki ai. Kuo hangē ‘a e hoko ‘o taha ‘a e lotó, laumālié, mo e kakanó, ko ha palopalema ‘o laka ange ‘i ha toe taimi kimu‘a ‘i he māmaní, pea ‘oku hangē leva ko e fehu‘í: “Ko e hā ha me‘a ‘i ai ma‘aku?” Kuo fu‘u lahi fau ha ngaahi hoa mali kuo hoko pē ko ha me‘a teuteu ‘i he nimá kae ‘ikai ko ha konga ‘o e mafú.25
Ko e taimi ‘oku “fe‘ofa‘aki ai [‘a e husepānití mo e uaifí] ‘o hangē ko ‘ena ‘ofa ki he ‘Otuá, … ‘e hoko mai ki hona ‘apí ha fiefia mo e ongo‘i ‘ofa te ne ‘omi ‘a e ikuna ta‘engatá.”
Anganofo ‘i he fakakaukaú, leá, mo e ngāué
‘Oku fakahaa‘i ‘e he tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘a e anganofo fakaangama‘a haohaoa, ki hono uaifí pea mo ‘ikai tuku ange ha ‘uhinga ke ne veiveiua ai ‘i he‘ene anganofó. Kuo pau ke ‘ofa ‘a e husepānití ‘i hono uaifí ‘aki hono lotó kotoa pea pīkitai kiate ia kae ‘ikai ki ha toe taha kehe (vakai, T&F 42:22–26). Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ‘o pehē:
“‘Oku hanga ‘e he ngaahi fo‘i lea kae ‘ikai ki ha toe taha kehé ‘o ta‘ofi faka‘aufuli ‘a e tokotaha kotoa pē mo e me‘a kotoa pē. Ta ‘oku hoko leva ‘a e tokotaha malí ‘o mahu‘inga taha pē ia ‘i he mo‘ui ‘a e husepānití pe uaifí pea ‘oku ‘ikai ha mo‘ui fakasōsiale pe mo‘ui fakangāue pe mo‘ui fakapolitikale pe ha toe fa‘ahinga me‘a pē pe ha toe taha pe me‘a ‘e toe mu‘omu‘a ange ‘i hoto malí” (Ko e Mana ‘o e Fakamolemolé, Salt Lake City: Bookcraft, 1969, p. 276).
‘Oku ta‘ofi ‘e he ‘Eikí pea ‘oku fakahalaki ‘e Hono siasí ha fa‘ahinga pea mo e feohi fafale kotoa pē mavahe mei he nofo-malí. ‘Oku fakamamahi‘i ‘e he ta‘e-anganofo ‘a ha tangata ‘a e loto ‘o hono uaifí pea mole ‘ene falalá mo e falala ‘a ‘ene fānaú (vakai, Sēkope 2:35).
Anganofo ‘i ho‘omou ngaahi fuakava ‘o e malí ‘i he fakakaukaú, leá, pea mo e ngāué. ‘Oku holoki ‘e he ponokalafí, hua fie‘evá, mo e ngaahi fakakaukau ta‘ema‘á, ‘a e ‘ulungaanga ‘o ha taha mo ne uesia ‘a e makatu‘unga ‘o e nofo-mali fiefiá. ‘Oku ‘auha ai ‘a e uouangataha mo e fefalala‘aki ‘i he nofo-malí. Ko e tokotaha ‘oku ‘ikai ke ne mapule‘i ‘ene fakakaukaú pea tono ‘i hono lotó, kapau he ‘ikai fakatomala, he ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e Laumālié, ka te ne faka‘ikai‘i ‘a e tuí pea manavahē (vakai, T&F 42:23; 63:16).26
Ongo‘ingofuá mo e faka‘apa‘apá ‘i he feohi fafalé
‘Oua te ke kau ‘i ha fa‘ahinga tō‘onga fakamālohi pe ta‘etaau ‘i he ngaahi feohi fafale fakaesino lelei mo vāofi ‘i he husepānití mo e uaifí. Koe‘uhí ko e nofo-malí ko e tu‘utu‘uni ia ‘a e ‘Otuá, ‘oku lelei ai ‘a e feohi fafale vāofi fakaesino ‘a e husepānití mo e uaifí pea mo faka‘ei‘eiki ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Kuó Ne tu‘utu‘uni kuo pau ke na kakano pē taha pea ke na fanafanau mo fakatokolahi ‘a e māmaní (vakai, Mōsese 2:28; 3:24). Kuo pau ke mou ‘ofa ‘i homou uaifí ‘o hangē ko e ‘ofa ‘a Kalaisi ‘i he Siasí ‘o Ne foaki Ia ki aí (vakai, ‘Efesō 5:25–31).
‘Oku totonu ke hoko ‘a e ongo‘i ngofuá mo e faka‘apa‘apá—kae ‘ikai ko e siokitá—ko e ongo tefito‘i mo‘oni fai fakahinohino ia ‘i he feohi fafale fakaesino vāofi ‘i he husepānití mo e uaifí. Kuo pau ke fefaka‘atu‘i‘aki ‘a e ongo me‘á pea mo ongo‘i ngofua ‘a e ngaahi fiema‘u mo e holi ‘a e tokotahá. ‘Oku fakahala‘i ‘e he ‘Otuá ha fa‘ahinga tō‘onga fakamālohi, ta‘etaau, pe ta‘emapule‘i ‘i he feohi fakaesino vāofi ‘a e husepānití mo e uaifí.
Ka ‘i ai ha tangata ‘okú ne ngaohi kovia pe fakamaa‘i fakaesino pe fakalaumālie hono uaifí, ‘oku halaia ia ‘i ha angahala mamafa pea ‘oku fie ma‘u ke fakatomala fakamātoato mo mo‘oni. ‘Oku totonu ke fakalelei‘i ‘a e ngaahi faikehekehé ‘i he ‘ofa mo e anga‘ofa pea ‘aki e laumālie ‘o e fefakalelei‘aki. ‘Oku totonu ke lea ha tangata ki hono uaifí ‘i he ‘ofa mo e anga‘ofa pea mo fakaʻapaʻapaʻi ia ‘i he taupotu tahá. ‘Oku hangē ‘a e nofo-malí ko ha matala‘i ‘akau pelepelengesí … pea kuo pau ke tanumaki ma‘u pē ‘aki hono toutou fakahaa‘i ‘o e ‘ofá mo loto ‘ofá.27
Fakafanongo tokanga
‘E lava ke tali vave e ngaahi palopalema lahi, pea fakalelei‘i mo ha ngaahi tūkunga faingata‘a lahi, kapau ‘e mahino kiate kitautolu ‘oku ‘i ai e taimi ‘oku fie ma‘u ke tau fakafanongo ai. Na‘a mau ako ‘i he akó ha lēsoni ‘i he taimi na‘a mau fakafanongo ai, kae kei tō pē ‘i he ‘ikai ke mau fie tokangá. ‘Oku ‘i ai ha ta‘e-femahino‘aki lahi mo‘oni ‘i he nofo-malí tukukehe kapau te tau fie fanongo. … ‘Oku mo‘oni, ‘oku fie ma‘u ke tau lea, ka kuo pau ke tau fakafanongo ki he fakakaukau ‘e tahá kae lava ke tupulaki fe‘unga ‘etau mahinó ke tau fai ha fili fakapotopoto. ‘E lava ‘a e telinga ‘oku fakafanongó ‘o fa‘a ‘aonga.28
Siokitá
‘E ‘ikai lava ke tu‘uloa ‘a e anga fakakaume‘á kapau ‘e fakava‘e ‘i he makatu‘unga vaivai ‘o e siokitá. ‘Oku ‘ikai tu‘uloa ‘a e nofo-malí ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ai hano tu‘unga ka ko e fetokangaʻaki fakaesinó pē, pea ‘ikai ke ‘i ai ‘a e fakava‘e ‘o e ‘ofa mo femāteaki‘i ‘aki lahi angé.29
‘Oku mau fakatauange ‘e manatu‘i ‘e kimoutolu kuo malí ‘a e ngaahi ongo ‘o e ‘ofa na‘á ne taki kimoutolu ki he ‘ōlita ‘i he fale ‘o e ‘Eikí. ‘Oku mamahi homau lotó ‘i he‘emau ‘ilo ki ha tokolahi kuo faka‘au ‘o momoko ‘enau ‘ofá pe tu‘unga ‘i ha ngaahi ‘uhinga siokita pe maumaufono, kuo ngalo ai pe ‘ikai fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi fuakava ‘o e mali na‘a nau fakahoko ‘i he temipalé. ‘Oku mau kole ki he ngaahi husepānití mo e uaifí ke nau fe‘ofa‘aki. Ko hono mo‘oní, ‘e hoko ko ‘emau faka‘ānau taupotu taha ke tāpuekina ‘aki e fāmili takitaha ha fa‘ē mo ha tamai ‘okú na fefakahaa‘i‘aki ‘ena ‘ofá, ‘okú na fefaka‘apa‘apa‘aki, pea ‘okú na ngāue fakataha ke fakamālohia ‘a e ngaahi ha‘i ‘o e nofo-malí.30
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
‘Oku fakamamafa‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he vahe 1 ko e nofo-malí ko e tu‘utu‘uni ia ‘e he ‘Otuá pea ‘oku fakataumu‘a ia ke ta‘engata. ‘E founga fēfē hano tokoni‘i ‘etau feohi mo hotau malí ‘e he ‘ilo‘i ‘o ‘ení? Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ko e nofo-malí “ko ha hoa ngāue mo e ‘Otuá”? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o tokoni‘i ‘a e fānaú mo e to‘u tupú ke nau ma‘u ha hili ke mali ‘i he temipalé?
-
Ko e hā ho‘o ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ‘i ho‘o ako ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e fili pe ko hai te mo malí? (Vakai ki he konga 2.)
-
‘E founga fēfē ha lava ‘e he palōmesi mo e fale‘i ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he vahe 3 ‘o tokoni‘i ha kakai ‘oku ‘ikai ke mali? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke ngāue ‘aki ‘a e pōpoaki ‘a Palesiteni Hanitā ko e “siasi ‘eni ‘o Sīsū Kalaisi, ‘oku ‘ikai ko e siasi ‘o e kakai mali pe fakafo‘ituitui”?
-
‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he‘ene pehē ko e nofo-malí “ko ha ‘ulungaanga na‘e akó”? (Vakai ki he vahe 4.) Ko e fē ha taimi kuó ke fakatokanga‘i ai hano ‘omi ‘e he mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ‘a e fiefiá ki ha nofo-mali? Kapau kuó ke mali, fakakaukau ki he me‘a te ke ala fai ke fakahaa‘i kakato ange ai ho‘o ‘ofa ki ho malí.
-
Fakalaulauloto ki he fale‘i ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 5. ‘E founga fēfē ha lava ‘a e ongo me‘a malí ‘o fakatupulaki ha fekātaki‘aki ‘i he‘ena ngaahi tōnounoú? ‘E lava fēfē ‘e he ongome‘a malí ‘o fakatupu laki ha “lototaha” lahi ange? ‘E lava fēfē ke fefakahaa‘i‘aki ‘e he ongome‘a malí ‘a e anganofo ‘i he nofo-malí, ‘i he fakakaukaú, leá, mo e ngāué?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Sēnesi 2:18, 21–24; Sēkope 2:27, 31–33; 4 Nīfai 1:11; T&F 42:22; Mōsese 3:19–24; vakai foki, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129
Tokoni ki he Akó
“‘Oku ola lelei taha pē ho‘o ako ki he ongoongoleleí ‘i he taimi ko ia ‘oku ako‘i ai koe ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní. Kamata ma‘u pē ho‘o ako ki he ongoongoleleí ‘aki ha‘o lotu ke tokoni‘i koe ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ho‘o akó” (Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 20).