Vahe 2

“Ko ‘Eku Melinó ‘Oku ou Foaki Kiate Kimoutolu”

“‘E toki lava pē ke ma‘u ‘a e melinó ‘e ha taha fakafo‘ituitui ‘i ha tukulolo ta‘e-faitu‘unga‘a—‘o tukulolo kiate Ia ko e Pilinisi ‘o e melinó, ‘a ia ‘okú Ne ma‘u ‘a e mālohi ke foaki ‘a e melinó.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e fakamatala ‘e ha taha ‘o e kaungā ngāue ‘o Palesiteni Hauati W. Hanitā ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ia ko ha tangata ‘oku “kātaki lahi fau ‘a ia ‘oku ma‘u mei he nonga ‘i he lotó.”¹ Na‘e fa‘a lea ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e nonga ‘i he lotó, akonaki ‘e toki lava pē ‘e ha taha ke ma‘u ia ‘i ha‘ane tafoki ki he ‘Otuá—falala kiate Ia, tui, pea mo feinga ke fai Hono finangaló. Na‘e faitokonia ia ‘e he fa‘ahinga nonga peheé ‘i ha ngaahi taimi faingata‘a lahi.

Na‘e fokotu‘u ‘e ha toketā ‘i he konga kimui ‘o e 1975 ke tafa ‘a e ‘uto ‘o Kelea ko e uaifi ‘o Palesiteni Hanitaá. Na‘e faingataʻaʻia ‘a Palesiteni Hanitā pe ko e tafá ‘e lelei taha kia Keleá, he te ne uesia si‘ono sino vaivaí pea hei‘ilo pe te ne ‘ai ke lelei hono tūkungá. Na‘á ne ‘alu ki he temipalé, talatalaifale mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí, pea ‘ikai fuoloa kuó ne ongo‘i ko e tafá ‘a e ‘uta‘anga lelei taha ke ma‘u ai ‘e Kelea ha fiemālié. Na‘á ne tohi ‘o fakamatala‘i ‘a ‘ene ongo ‘i he ‘aho ‘o e tafá ‘o pehē:

“Na‘á ku ‘alu mo ia ‘o a‘u ki he matapā ‘o e loki tafá, ‘uma ki ai, pea toki fakahū atu ‘i he matapaá. Na‘á ku tatali mo fifili ‘i he fakalau atu ‘a e taimí. … Fakafokifā pē kuo liliu ‘a e loto mafasiá ki ha ongo‘i nonga. Na‘á ku ‘ilo‘i kuo fakahoko ‘a e fili totonú pea kuo tali ‘eku ngaahi lotú.”²

Na‘e toe hoko ha a‘usia ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he 1989, na‘á ne ongo‘i ai ha nonga ‘i ha taimi faingata‘a. Na‘á ne ‘i Selusalema ke fakatapui ‘a e Senitā Ako ‘a e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí ki he Hahake Ofi Maí ‘i Selusalemá. Na‘e laka fakahāhā ha ngaahi kulupu ‘i he hū atu ‘a e Siasí ki Selusalemá, pea fakamanamana ha ni‘ihi ‘e hoko ha fetā‘aki. Ko e taha ‘o e kau lea ‘i he fakatapuí ko ‘Eletā Poiti K. Peeka ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia na‘á ne fakahoko mai kimui ange ‘a e me‘a ko ‘ení:

“Lolotonga ‘eku leá, na‘e ‘i ai ha vālau ‘i he konga kimui ‘o e holó. Na‘e hū mai ha kau tangata teunga fakakautau ki he lokí. Na‘a nau ‘omai ha ki‘i tohi kia Palesiteni Hanitā. Na‘á ku tafoki leva ‘o ‘eke ange pe ko e hā ha fakahinohinó. Na‘á ne talamai , ‘‘Oku ‘i ai ha fakamanamana fakapā-pomu. ‘Okú ke ilifia?‘ Na‘á ku pehē ange, ‘‘Ikai.‘ Pea pehē mai ia, ‘Pehē mo au; faka‘osi ho‘o leá.’”³ Na‘e hoko atu ‘a e ouau fakatapuí ‘o ‘ikai hoko ha me‘a; hala ke ‘i ai ha pomu.

‘I he ngaahi tūkunga pehení, na‘e falala ‘a Palesiteni Hanitā ki he tala‘ofa ko ‘eni ‘o e nonga mei he Fakamo‘uí, ‘a ia na‘á ne fa‘a faka‘aonga‘í: “‘Oku ou tuku ‘a e melinó kiate kimoutolu, ko ‘eku melino ‘oku ou foaki kiate kimoutolú: ‘oku ‘ikai hangē ko e foaki ‘a māmaní, ‘a ‘eku foaki kiate kimoutolú. ‘Oua na‘a mamahi homou lotó, pea ‘oua na‘a manavahē ia” (Sione 14:27).

Kuo pau ke “tukutaha hotau matá ia Sīsū” pea ‘oua “na‘a teitei to‘o hotau matá meiate Ia ‘a ia kuo pau ke tau tui ki Aí.”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

Ko Sīsū Kalaisi ‘a ‘etau ma‘u‘anga nonga mo‘oní.

Na‘e ngāue ‘aki ‘e ‘Īsaia ‘i he‘ene tomu‘a fakahā ‘a e ‘alo‘i ‘o Kalaisí ‘i he ta‘u ‘e 700 tupu pea toki hokó, ha ngaahi hingoa ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e faka‘apa‘apa lahi. … Ko e taha ‘o e ngaahi hingoa ‘oku mahu‘inga makehe ‘i hotau māmani he lolotonga ní ko e “[Pilinisi] ‘o e Melinó” (‘Īsaia 9:5). Na‘e pehē ‘e ‘Īsaia, “‘I he tupu ‘o ‘ene pulé mo e melinó ‘e ‘ikai hano ngata‘anga (v. 6). Ko ha ‘amanaki lelei fakafiefia mo‘oni ki ha māmani ongosia he taú mo mafasia ‘i he angahalá!⁴

Ko e melino ‘oku faka‘ānaua ki ai e māmaní ko ha taimi he ‘ikai fai ai ha feke‘ike‘i; ka ‘oku ‘ikai ‘ilo‘i ‘e he tangatá ko e melinó ko ha tu‘unga ‘o e mo‘uí ‘oku toki ma‘u pē ‘e he tangatá tu‘unga ‘i he ngaahi me‘a mo e ngaahi makatu‘unga na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá, pea ‘ikai ‘i ha toe founga kehe.

‘Oku ‘i ha saame ‘i he Tohi ‘a ‘Īsaiá ‘a e ngaahi lea ko ‘ení: “Te ke tauhi ia ‘i he melino haohaoa, ‘a ia ‘oku fa‘aki hono lotó kiate koe: koe‘uhí ‘okú ne falala kiate koe.” (‘Īsaia 26:3.) ‘Oku toki ma‘u pē ‘a e melino haohaoa ko ‘eni na‘e lau ki ai ‘a ‘Īsaiá ‘e ha taha ‘o fou ‘i he tui ki he ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai mahino ‘eni ia ki ha māmani ta‘e-tui.

‘I he ‘ohomohe faka‘osi ‘a Sīsū mo e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á Ne fufulu honau va‘é, pakipaki ‘a e maá mo kinautolu, pea mo ‘oange ‘a e ipú kiate kinautolu; hili iá, ne mavahe leva ‘a Siutasi mei honau lotolotongá, na‘e folofola lōloa ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu. Na‘e kau ‘i he ngaahi me‘a na‘á Ne fakamatala ange kiate kinautolú ‘a e ‘amanaki ke pekiá pea mo tu‘ufakaholo na‘á Ne tuku kiate kinautolu takitahá. Na‘e ‘ikai ke Ne tānaki ha koloa, kelekele, pe tu‘umālie. ‘Oku ‘ikai talamai ‘e he hisitōlia ha toe koloa ‘o kehe mei he vala na‘á Ne tuí, pea ‘i he ‘aho hono hokó, hili ‘o e tutukí, ‘e vahevahe ia ‘i he kau sōtia, ‘a ia na‘a nau talotalo ke ma‘u hono kofú. Na‘e fai ‘a ‘Ene tukutala ki He‘ene kau ākongá ‘i he ngaahi lea mahinongofua kae ongo ko ‘ení: “‘Oku ou tuku ‘a e melinó kiate kimoutolu, ko ‘eku melinó ‘oku ou foaki kiate kimoutolu: ‘oku ‘ikai hangē ko e foaki ‘a māmaní ‘a ‘eku foaki kiate kimoutolú. Pea ‘oua na‘a mamahi homou lotó, pea ‘oua na‘a manavahē ia. (Sione 14:27.)

Na‘á Ne faka‘aonga‘i ‘a e founga fakafe‘iloaki mo e tāpuaki faka-Siú: “Ko ‘eku melinó ‘oku ou foaki kiate kimoutolu.” Na‘e ‘ikai ‘uhinga ‘a e fakafe‘iloaki mo e tukutala ko ‘ení ke fai ‘e kinautolu ‘i he angamaheni, he na‘á Ne folofola, “… ‘oku ‘ikai hangē ko e foaki ‘a māmaní ‘a ‘eku foaki kiate kimoutolú.” Na‘e ‘ikai ko ha faka‘amu noa pē, ‘ikai ko ha ouau fakalāngilangi pē, ‘o hangē ko hono faka‘aonga‘i ‘e he kakai ‘o e māmaní ‘i honau anga fakafonuá; ka ‘i He‘ene hoko ko e tupu‘anga mo e Pilinisi ‘o e melinó, na‘á Ne fai ia kiate kinautolu. Na‘á Ne foaki ia kiate kinautolu pea folofola, “‘Oua na‘a mamahi homou lotó, pea ‘oua na‘a manavahē ia.” ‘I ha ngaahi houa si‘i pē te nau mo‘ulaloa leva ki he faingata‘á, ka te nau lava ‘i He‘ene melinó ke ikuna‘i ‘a e manavaheé mo tu‘u ma‘u.

Ko ‘Ene folofola faka‘osi ‘eni kiate kinautolu kimu‘a ‘i he lotu faka‘osi ‘o e efiafi fakangalongata‘a ko iá: “… te mou ma‘u ‘a e mamahí ‘i māmani: ka mou [fiefia]; kuó u ikuna‘i ‘a māmani.” (Sione 16:33.)⁵

‘Oku tau tanumaki ‘a e melinó ‘i he‘etau mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí.

‘Oku taha pē ‘a e to‘ukupu fai fakahinohino ‘i he ‘univēsí, ‘oku taha pē ‘a e ma‘u‘anga ‘o e ‘amanaki ‘oku ta‘eliuá, taha pē ‘a e faka‘ilonga falala‘anga ki he māmaní. Ko e māmá ko Sīsū Kalaisi, ko e maama mo e mo‘ui ‘o e māmaní, ko e maama na‘e fakamatala‘i ‘e ha palōfita ‘o e Tohi ‘a Molomoná ko “ha maama ‘oku ‘ikai hano ngata‘anga, ‘a ia ‘oku ‘ikai lava ‘o tāmate‘i.” (Mōsaia 16:9.)

‘I he‘etau fekumi ki he matāfanga malu mo nongá, tatau ai pē pe ko ha kakai tangata pe fefine fakafo‘ituitui, fāmili, kolo, pe pule‘anga, ko Kalaisi pē taha ‘a e maama te tau lava ‘o falala mo‘oni ki aí. Ko Ia ‘a e taha na‘e folofola fekau‘aki mo Hono misioná, “Ko au ko e hala, mo e mo‘oni, pea mo e mo‘ui.” (Sione 14:6.) …

Hangē ko ‘ení, fakakaukau ki he fakahinohino ko ‘eni mei a Kalaisi ki He‘ene kau ākongá. Na‘á Ne folofola, “‘Ofa ki homou ngaahi filí, tāpuaki‘i ‘a kinautolu ‘oku kape‘i ‘a kimoutolú, failelei kiate kinautolu ‘oku fehi‘a kiate kimoutolú, pea hūfia ‘a kinautolu ‘oku faikovi mo fakatanga kiate kimoutolú.” (Mātiu 5:44.)

Fakakaukau ki he me‘a ‘e fai ‘e he na‘ina‘i pē ko ‘ení ‘e taha ‘i homou tukui‘apí mo hoku kaungā‘apí, ‘i he ngaahi kolo ʻokú ke nofo ai mo ho‘o fānaú, ‘i he ngaahi fonua ‘oku nau fa‘u hotau fāmili fakamāmani lahí. ‘Oku mahino kiate au ‘oku ‘omi ‘e he tokāteline ko ‘ení ha pole lahi, ka ko e mo‘oni ‘oku hoko ia ko ha pole lelei ange ‘i he ngaahi tufakanga faingata‘a ‘oku ‘omai kiate kitautolu ‘e he taú mo e masivá pea mo e mamahi ‘oku kei fehangahangai mo e māmaní.⁶

Ko e taimi ‘oku tau feinga ai ke tokoni‘i kinautolu kuo nau fai kovi maí, ko e taimi ‘oku tau hūfia ai kinautolu kuo nau ngāue hala ‘aki kitautolú, ‘e lava ke faka‘ofo‘ofa ‘etau mo‘uí. Te tau lava ‘o ma‘u ha nonga ‘i he taimi ‘oku tau taha ai mo e Laumālié pea mo tau taha ‘i he‘etau ngāue ki he ‘Eikí mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú.⁷

‘Oku fie ma‘u ‘e he māmani ‘oku tau nofo aí, tatau ai pē pe ‘oku ofi ki ‘api pe mama‘o, ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Okú ne ‘omi ‘a e founga pē taha ‘e lava ke ma‘u ai ‘e he māmaní ‘a e melinó. … ‘Oku tau fie ma‘u ha māmani ‘oku melino ange, ‘o tupu mei he ngaahi fāmili mo e ngaahi kaungā‘api pea mo e ngaahi kolo lahi ange ‘oku nofo-melinó. Koe‘uhí ke lava ‘o ma‘u mo tanumaki ‘a e fa‘ahinga melino ko iá, “kuo pau ke tau ‘ofa ki he kakai kehé, ‘o a‘u ki hotau ngaahi filí pea mo hotau ngaahi kaungāme‘á foki.” [Ngaahi Akonaki ‘a e kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 456. … ‘Oku fie ma‘u ke tau anga fakakaume‘a. ‘Oku fie ma‘u ke tau anga‘ofa ange, angalelei ange, mo fakatuotuai ke ‘ita.⁸

Ko e tefito‘i founga ngāue ‘a e ‘Otuá ko e feifeinga‘i mo e fa‘akātaki mo e kātaki fuoloa, kae ‘ikai ko e fakamālohi‘i mo fakafepaki‘i fefeka. Na‘á ne ngāue ‘i he kole fakalelei mo fakakolekole lelei.⁹

‘Oku ‘ikai ha tala‘ofa ia ‘o ha melino kiate kinautolu ‘oku nau fakasītu‘a‘i ‘a e ‘Otuá, kiate kinautolu he ‘ikai ke nau tauhi ‘a ‘Ene ngaahi fekaú, pe ko kinautolu ‘oku nau maumau‘i ‘Ene ngaahi fonó. Na‘e lea ‘a e Palōfita ko ‘Īsaiá kau ki he hōloa fakaangama‘a mo e faihala ‘a e kau takí peá ne toe hoko atu ‘i he‘ene ngaahi na‘ina‘í ‘o pehē: “Ka ‘oku tatau ‘a e angakoví mo e tahi hou, ‘oku ‘ikai fa‘a tokalelei ia, ‘oku laku hake [‘e] hono ngaahi peaú ‘a e pelepelá mo e ‘ulí. ‘Oku pehē ‘e hoku ‘Otuá, ‘oku ‘ikai ha fiemālie ki he angahalá.” (‘Īsaia 57:20–21.) …

… ‘Oku ‘omi ‘e he ta‘etokanga ki he Fakamo‘uí pe ‘ikai tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘a e ‘ikai ongo‘i malú, loto moveuveú, mo e fakakikihí. Ko e fehangahangai ‘eni ‘o e melinó. ‘E toki lava pē ke ma‘u ‘e ha taha fakafo‘ituitui ‘a e melinó ‘i ha tukulolo ta‘e-faitu‘unga‘a—‘o tukulolo kiate Ia ko e Pilinisi ‘o e Melinó, ‘a ia ‘okú Ne ma‘u ‘a e mālohi ke foaki ‘a e melinó.¹⁰

‘Oku totonu ke fakamanatu mai ‘e he ngaahi palopalema ‘o e māmaní ‘oku fa‘a fakahaa‘i mata‘ā‘ā ‘i he ngaahi ‘ulu‘i tohí, ke tau fekumi ki he melino ‘oku ma‘u ‘i he mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahino-ngofua ‘o e ongoongolelei ‘a Sīsū Kalaisí He ‘ikai ke lava ‘e he fanga ki‘i kulupu ta‘e loto fiemālié ke veuki ‘a e nonga hotau laumālié kapau ‘oku tau ‘ofa ‘i hotau kāingá mo tui ki he feilaulau fakalelei ‘a e Fakamo‘uí pea mo e fakamahino fakalongolongo ‘okú ne fai ki he mo‘ui ta‘e ngatá. ‘Oku tau ma‘u ‘i fē ‘a e tuí ‘i ha māmani palopalema? Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí, “Kole, pea ‘e foaki kiate kimoutolu; kumi, pea te mou ‘ilo; tukituki, pea ‘e to‘o kiate kimoutolu. He ko ia te ne kolé ‘okú ne ma‘u; pea ko ia ‘oku kumí, ‘okú ne ‘ilo; pea ‘e to‘o kiate ia ‘oku tukitukí.” (Luke 11:9–10.)¹¹

‘Oku ngali kuo pau ke tali ‘e he taha kotoa ‘a e ongo fo‘i mo‘oni ta‘engata ‘e ua kapau ‘oku fie ma‘u ke tau ma‘u ‘a e melinó ‘i he māmani ko ‘ení pea mo e mo‘ui ta‘engatá ‘i he maama ka hokó. (1) Ko Sīsū ‘a e Kalaisí, ko e ‘alo ta‘engata mo‘oni ‘etau Tamai Hēvaní, na‘e hā‘ele mai ki māmani ‘i he tefito‘i taumu‘a ke huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he angahalá mo e fa‘itoká, pea ‘okú Ne mo‘ui ke fakafoki atu kitautolu ki he ‘ao ‘o e Tamaí. (2) Na‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko ‘Ene palōfita, na‘e fokotu‘u hake ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní ke fakafoki mai ‘a e mo‘oni ‘a ia na‘e mole mei he fa‘ahinga ‘o e tangatá koe‘uhí ko e maumau-fonó. Kapau ‘e tali ‘e he kakai kotoa pē pea mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi mo‘oni mahu‘inga ‘e ua ko ‘ení, ‘e lava ke ‘omi ‘a e melinó ki he māmaní.¹²

Kapau te ke teke‘i ‘e koe …‘a e ngaahi ‘ahi‘ahí pea fakapapau ke totongi ‘a e mahu‘inga faka‘ahó, ke mo‘ui ‘aki ‘a e Fono ‘o e Ututa‘ú ‘aki e ngaahi fakakaukau mo e tō‘onga ma‘a mo e mo‘ui angama‘á, ‘aki e ngaahi fengāue‘aki totonu mo faitotonú, ‘aki e ‘aukaí, lotú, mo e huú, te ke utu ha ututa‘u ‘o e tau‘atāina mo ha loto nonga pea mo tu‘umālie.¹³

Ko e mo‘ui fonu ‘i he ngāue ta‘e-siokitá ‘e toe fakafonu ‘aki foki ‘a e nonga ‘oku ‘ikai fa‘a mahino. … ‘E toki lava pē ke ma‘u ‘a e nonga ko ‘ení ‘i he mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ko e polokalama ia ‘a e Pilinisi ‘o e Melinó.¹⁴

‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi me‘a ‘i hotau māmaní ‘oku fakataumu‘a ke faka‘auha … ‘a e nonga fakafo‘ituituí ‘i he angahalá mo e ‘ahi‘ahí, ‘i ha ngaahi founga kehekehe ‘e lauiafe. ‘Oku tau lotua ke taau e mo‘ui ‘a e Kāingalotú ‘o fenāpasi mo e me‘a kuo fokotu‘u ‘i hotau ‘aó ‘e Sīsū ‘o Nasaletí.

‘Oku tau lotua ke ikuna‘i ‘a e ngaahi feinga ‘a Sētané, ke lava ‘o nonga pea mo melino ‘a e mo‘ui fakatāutahá, ke lava ‘o vāofi ‘a e ngaahi fāmilí mo fetauhi‘aki ‘a e mēmipa kotoa, ke lava ‘e he ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí, ngaahi koló mo e ngaahi vahefonuá ‘o fa‘u ‘a e sino lelei ‘o Kalaisí, ‘o feau ‘a e fie ma‘u kotoa, fakafiemālie‘i ‘a e loto mamahi kotoa, fakamo‘ui ‘a e kafo kotoa kae ‘oua kuo “vivili atu kimu‘a [‘a e māmaní kotoa] ‘i he tui mālohi kia Kalaisi, pea ma‘u ‘a e ‘amanaki ‘oku mālohi haohaoá, mo ha ‘ofa ki he ‘Otuá mo e kakai fulipē” ‘o hangē ko e kole ‘a Nīfaí. …

Na‘e hoko atu ‘a Nīfai, “‘E hoku kāinga ‘ofeina, ko e halá ‘eni; pea ‘oku ‘ikai ha [toe] hala.” (1 Nīfai 31:20–21.)¹⁵

ʻĪmisi

woman anointing Christ‘s feet

“Ko ha mo‘ui fonu ‘i he ngāue ta‘e-siokitá ‘e toe fakafonu ‘aki foki ‘a e nonga ‘oku mahulu hake he‘etau mahinó.”

‘E lava ke tokoni‘i kitautolu ‘e he Fakamo‘uí ke tau ma‘u ‘a e nongá neongo ‘a e faingata‘a ‘oku tau tofanga aí.

Na‘e ‘ikai hao ‘a Sīsū mei he lotomamahí mo e mamahí pea mo e faingata‘á mo e fefusiakí. He ‘ikai lava ‘e ha ‘elelo ‘o fakamatala‘i ‘a e kavenga mafasia, ta‘e-malava ke fakamatala‘i na‘á Ne fuesiá, pe te tau ma‘u ‘a e poto ke mahino hono fakamatala‘i Ia ‘e he palōfita ko ‘Īsaiá ko e “tangata ‘o e ngaahi mamahí.” (‘Īsaia 53:3.) Na‘e fakamamahi‘i ia he konga lahi ‘o ‘Ene mo‘uí, pea, ‘i he vakai ‘a e mata fakamatelié, ne iku fakamamahi faka‘osi ki Kalevale. ‘Oku kole mai ke ‘oua te tau vakai ki he mo‘uí ‘aki hotau mata fakamatelié; he ‘i he vakai fakalaumālié, ‘oku tau ‘ilo ai na‘e ‘i ai ha me‘a na‘e kehe na‘e hoko ‘i he funga kolosí.

Na‘e ‘i he fofonga mo e loto ‘o e Fakamo‘uí ‘a e melinó neongo ‘a e taulōfu‘u hono fakamamahi‘í. ‘Ofa ke pehē mo kitautolu—‘i hotau lotó, ‘i hotau ‘apí, ‘i hotau ngaahi fonua he māmaní, pea na‘a mo e ngaahi ha‘aha‘a ‘oku fehangahangai mo e Siasí mei he taimi ki he taimí. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau ‘amanaki ke foua fakafo‘ituitui pe fakatokolahi ‘a e mo‘uí ‘o ta‘e ‘i ai ha fehangahangai.¹⁶

Mahalo ‘e ala nofo ha taha ‘i ha ‘ātakai faka‘ofo‘ofa mo nonga ka, koe‘uhí ko e vātamaki mo e moveuveu ‘i he lotó, ‘e ‘i ha tu‘unga ta‘e pau ma‘u ai pē. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ‘e ala nofo ha taha ‘i he lotolotonga ‘o e faka‘auha mo e lingitoto ‘o e taú ka ‘okú ne kei ma‘u ‘a e fiemālie ‘o e melino ta‘e-malava ke fakamatala‘i. Kapau te tau tafoki ki he tangatá pea mo e ngaahi founga ‘a e māmaní, te tau ma‘u ‘a e moveuveú mo e puputu‘ú. Kapau te tau tafoki ki he ‘Otuá, te tau ma‘u ‘a e nonga ki hotau laumālie ta‘emanongá. Na‘e fakamahino‘i ‘eni ‘e he ngaahi folofola ‘a e Fakamo‘uí: “Te mou ma‘u ‘a e mamahí ‘i māmani” (Sione 16:33); pea ‘i he‘ene tukutala ki he Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá, na‘á ne pehē, “‘Oku ou tuku ‘a e melinó kiate kimoutolu: ko ‘eku melinó ‘oku ou foaki kiate kimoutolu: ‘oku ‘ikai hangē ko e foaki ‘a māmaní. …” (Sione 14:27.)

Te tau lava ‘o ma‘u ‘a e melino ko ‘ení he taimí ni ‘i ha māmani ‘o e fepakipakí kapau te tau tali ‘Ene me‘a‘ofa ma‘ongo‘ongá mo ‘ene fakaafé: “Ha‘u kiate au ‘a kimoutolu kotoa pē ‘oku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ‘a e fiemālié kiate kimoutolu.

“To‘o ‘eku ha‘amongá kiate kimoutolu pea mou ako ‘iate au; he ‘oku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ‘ilo ai ‘a e fiemālie ki homou laumālié.” (Mātiu 11:28–29.)

‘Oku fakamalumalu kitautolu ‘e he nonga ko ‘ení mei he moveuveu ‘o e māmaní. ‘Oku fakanonga ‘a e loto faingata‘a‘iá ‘e he ‘ilo‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko ‘Ene fānau kitautolu, pea ‘okú Ne ‘ofa ‘iate kitautolú. ‘Oku ma‘u ‘a e tali ki he fekumí, ‘i he tui ki he ‘Otuá pea mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí. ‘E ‘omai ‘e he me‘á ni kiate kitautolu ha nonga ‘i he taimí ni pea ki ‘itāniti ka hokó.¹⁷

‘Oku fie ma‘u ke tau foki ki he founga faingofua ‘a Kalaisí, ‘i he māmani ko ‘eni ‘o e puputu‘u mo e fakavavevavé, mo e fakalakalaka fakakakanó. … ‘Oku fie ma‘u ke tau ako ‘a e ngaahi tefito‘i me‘a mahino-ngofua ‘o e ngaahi mo‘oni na‘e ako‘i ‘e he ‘Eikí pea hu‘i atu ‘a e ngaahi me‘a ta‘e-paú. ‘Oku fie ma‘u ‘etau tui ki he ‘Otuá ke mo‘oni kae ‘ikai fakamahamahalo. ‘E lava ke hoko ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ko ha ivi tākiekina mālohi, mo lelei, ‘oku hanga ‘e hono tali mo‘oní ‘o ‘omi kiate kitautolu ha a‘usia mahu‘inga, fakalotu. Ko e taha ‘o e ngaahi mālohinga lelei ‘o e tui fakalotu Māmongá ko hono liliu ‘o e tuí ki he fakakaukau mo e ‘ulungaanga faka‘ahó. ‘Oku fetongi ‘e he me‘á ni ‘a e moveuveú mo e puputu‘ú ‘aki ‘a e melinó mo e nongá.¹⁸

Te tau lava ‘i he tukutaha hotau matá kia Sīsuú, ‘o ‘ikuna‘i ‘a e ngaahi ‘elemēniti te ne faka‘auha ‘a e melinó.

Tuku ke u fakamanatu ha taha ‘o e ngaahi talanoa ma‘ongo‘onga ‘o e ikuna‘i ‘e Kalaisi ‘a e me‘a ‘oku hangē ‘okú ne sivi‘i mo ‘ahi‘ahi‘i kitautolu pea mo ‘omi ‘a e tailiilí ki hotau lotó. ‘I he kamata fononga ‘a e kau ākonga ‘a Kalaisí ‘i ha taha ‘o ‘enau ngaahi toutou fononga ‘o fou he Tahi ‘o Kālelí, na‘e fakapo‘uli ‘a e poó pea na‘e mālohi ‘a e matangí mo tu‘utu‘utaufa. Na‘e lalahi ‘a e peaú pea mālohi mo e matangí, pea na‘e ilifia ‘a e kau tangata fakamatelie vaivaí ni. Me‘apango he na‘e ‘ikai ha taha mo kinautolu ke ne fakanonga ‘a e matangí mo fakahaofi kinautolu, he na‘e tuku tokotaha pē ‘a Sīsū ‘i he matātahí.

Pea hangē ko e taimi kotoa peé, na‘á Ne tokanga‘i kinautolu. Na‘á Ne ‘ofa‘i mo tokanga‘i kinautolu. Na‘a nau vakai ‘i honau taimi loto hoha‘a tahá ‘o fakatokanga‘i ‘i he fakapo‘ulí ha taha ‘i ha pulupulu ‘oku puhi ‘e he havilí, ‘oku fononga mai kiate kinautolu ‘i he funga peau ‘o e tahí. Na‘a nau tangi kalanga manavahē ‘i he me‘á ni, ‘o fakakaukau ko ha laumālie ‘oku fononga ‘i he fukahi peaú. Pea ‘i he matangi mo e fakapo‘uli na‘a nau ‘i aí—‘o hangē ko ia ‘oku fa‘a hoko kiate kitautolú, ‘i he taimi, lotolotonga ‘o e faingata‘a ‘o e mo‘uí, ‘o ngali houtu‘u ‘a e tahí kae fu‘u si‘isi‘i hotau ki‘i vaká—na‘e ongo mai ‘a e le‘o taupotu mo fakapapau ‘o e melinó ‘i he fakamatala mahino ko ‘ení, “Ko au pē; ‘oua te mou manavahē.” Pea pehē ‘e Pita, “‘Eiki, kapau ko koe, fekau mai ke u ‘alu atu kiate koe ‘i he vaí.” Pea tali ‘e Kalaisi kiate ia ‘o tatau kiate kitautolu hono kotoa: “Ha‘u.”

Na‘e puna atu ‘a Pita ‘i he kaokao ‘o e vaká ki he ngaahi peau hoú, pea neongo na‘e tukutaha hono matá ki he ‘Eikí, na‘e puhi ‘e he matangi mālohí hono lou‘ulú pea ‘oku pau na‘e afuhia hono pulupulú he tahí, ka na‘e lelei ‘a e me‘a kotoa. Ko e taimi na‘e hōloa ai ‘a e tuí pea to‘o hono matá mei he ‘Eikí ke sio ki he ngaahi peau lalahí pea mo ‘uli‘uli ‘o e moaná, ko e toki taimi ia na‘e kamata ai ke ngalo hifó. Pea, hangē ko hatau tokolahi, na‘e kalanga, “‘Eiki, fakamo‘ui au.” Pea na‘e ‘ikai li‘aki ia ‘e Sīsū. Na‘e mafao atu Hono to‘ukupú ‘o puke ‘a e ākonga melemó mo ki‘i valoki‘i, “‘A koe ‘oku si‘i ho‘o tuí, [ko e hā] ‘okú ke fakata‘eta‘etui aí?”

Pea ‘i he‘ena heka ki he vaká, na‘a nau vakai kuo malū ‘a e matangí pea holo mo e peau lalahí ‘o iiki. Na‘e ‘ikai fuoloa kuo nau ‘i honau taulanga ū, mo malú, ‘a ē ‘oku faka‘amua ‘e he taha kotoa ‘e ‘i ai ‘i ha ‘ahó. Na‘e fakatumutumu lahi ‘a e kau kauvaká pea pehē ki He‘ene kau ākongá. Na‘e ui Ia ‘e hanau ni‘ihi ‘aki ha hingoa ‘oku ou faka‘aonga‘i ʻi he ‘ahó ni: “Ko e mo‘oni ko e ‘Alo koe ‘o e ‘Otuá.” (To‘o mei he Farrar, The Life of Christ, p. 310–13; vakai, Mātiu 14:22–33.)

Ko ‘eku tui mo‘oní, kapau ‘e tatau kitautolu kakai fakafo‘ituituí, ngaahi fāmilí, tukuikoló, mo e ngaahi pule‘angá, mo Pita, ‘o tukutaha hotau matá ‘ia Sīsū, ‘e lava mo kitautolu ‘o ‘a‘eva faka‘ei‘eiki ‘i he “ngaahi kau-peau lalahi ‘o e ta‘etuí” tau kei “taʻe-manavahē ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi matangi taulōfu‘u ‘o e veiveiuá.” Ka, kapau ‘e mavahe hotau matá meiate Ia kuo pau ke tau tui ki aí, he ‘oku fu‘u faingofua ke fai ia, pea ‘oku ‘ahi‘ahi‘i lahi ‘a e māmaní ke nau fai, kapau te tau sio ki he mālohi mo e ha‘aha‘a ‘o e ngaahi matangi faka‘auha ‘oku tau ‘i aí kae ‘ikai kiate Ia te Ne lava ‘o tokoni‘i kitautolú, pea ta kuo pau ke tau melemo ‘i he tahi ‘o e moveuveú mo e mamahí pea mo e lotofo‘í.

‘I he ngaahi taimi peheé ‘oku tau ongo‘i ai ‘oku tu‘u ‘a e ngaahi peaú ke ne fakamelemo‘i kitautolu pea mo folo hifo ‘e he moaná ‘a e vaka kuo felīlīaki ‘o ‘etau tuí, ‘oku ou fakatauange ke tau ongona ma‘u pē ‘i he lotolotonga ‘o e matangi mālohí mo e fakapo‘ulí ‘a e folofola fakafiefia ‘a e Fakamo‘ui ‘o e māmaní: “Fiemālie pē; he ko au pē; ‘oua te mou manavahē.” (Mātiu 14:27.)¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

‘Oku ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā ko Sīsū Kalaisi ‘a e ma‘u‘anga ‘o e melino mo‘oní (vakai, konga 1). Ko e hā ha ngaahi a‘usia kuo nau tokoni‘i koe ke ke ‘ilo‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení? ‘E lava fēfē ke tau ma‘u ‘a e melino ‘oku foaki ‘e Sīsuú?
‘Oku ‘omai fēfē ‘e he ‘ofa ‘i he ni‘ihi kehé ‘a e melinó kiate kitautolu? (Vakai ki he konga 2.) ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí ke tau ma‘u ‘a e melinó? Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ‘a e “tukulolo ta‘e-faitu‘unga‘a” ki he Fakamo‘uí ka tau ma‘u ‘a e melinó?
Toe fakamanatu e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 3. Kuo founga fēfē ha‘o a‘usia hono fakahoko ‘o e tala‘ofa ‘a e Fakamo‘uí ke “foaki ‘a e fiemālie” mei ho‘o mafasiá ‘i ho‘o ha‘u kiate Iá?
Fakakaukau ki he fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā ki he ‘a‘eva ‘a Pita ‘i he fukahi vaí (vakai ki he konga 4). Ko e hā te ke lava ‘o ako mei he fakamatala ko ‘ení fekau‘aki mo hono ma‘u ha melino ‘i he taimi ‘o e faingata‘á? Kuo founga fēfē hano tokoni‘i koe ‘e he Fakamo‘uí ke ke “fiemālie” mo “‘oua ‘e manavahē” ‘i he taimi ‘o e faingata‘á?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

Same 46:10; 85:8; ‘Īsaia 32:17; Ma‘ake 4:36–40; Loma 8:6; Kalētia 5:22–23; Filipai 4:9; Mōsaia 4:3; T&F 19:23; 59: 23; 88:125

Tokoni Fakafaiako

Fakaafe‘i ‘a e kau mēmipa ‘o e kalasí ke nau fili ha taha ‘o e ngaahi konga ‘i he vahé ‘oku nau fie alea‘í pea fa‘u ha kulupu mo ha ni‘ihi kehe na‘a nau fili ‘a e konga tatau ko iá. Poupou‘i ‘a e kulupú takitaha ke nau alea‘i ‘a e fehu‘i fekau‘aki mo iá ‘oku ‘i he ngata‘anga ‘o e vahé.