Vahe 12
Foki Mai ‘o Keinanga ‘i he Keinanga‘anga ‘a e ‘Eikí
“Tokoni ki he kau māmālohí pea fakatokanga‘i ‘a e fiefia te ke ma‘u pea mo kinautolu ‘okú ke tokoni‘í.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
‘I he ‘aho hono hoko, hili e hoko ‘a Hauati W. Hanitā ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne fakahoko ‘a e fakaafe ‘ofa ko ‘ení ki he kāingalotu ‘o e Siasí na‘e ‘ikai mālohi mo‘oní:
“Kiate kinautolu kuo maumau-fono pe fakalotomamahi‘í, ‘oku mau pehē, foki mai. Kiate kinautolu ‘oku loto mamahi pe faingata‘a‘ia pe manavasi‘í, ‘oku mau pehē, tuku ke mau tu‘u fakataha mo kimoutolu mo holoholo‘i homou lo‘imatá. Kiate kinautolu ‘oku puputu‘u mo ‘ohofia ‘e he ngaahi fehalaaki mei he tafa‘aki kotoa peé, ‘oku mau pehē, ha‘u ki he ‘Otua ‘o e mo‘oni kotoá pea mo e Siasi ‘o e fakahā ‘oku hokohokó. Foki mai. Kau mo kimautolu. Hoko atu. Tui. ‘Oku lelei ‘a e me‘a kotoa pē, pea ‘e lelei kotoa pē. Keinanga ‘i he tēpile kuo tuku ‘i homou ‘aó ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea feinga ke muimui ‘i he Tauhi-Sipi Lelei kuó Ne teuteu iá. Ma‘u ha ‘amanaki lelei, vilitaki atu ‘i he tui, ‘o tali—mo foaki— ‘a e manava‘ofá, ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí.”1
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he‘ene fuofua malanga konifelenisi ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne ongo‘i ke hoko atu hono fakamamafa‘i ‘a e me‘a ko ‘ení. Na‘á ne toe fakaongo mai, “Foki mai.” “Tali mo‘oni e fakaafe [‘a e Fakamo‘uí] ke ‘ha‘u ‘o muimui ‘iate aú.’ … Ko ia pē ‘a e hala ‘oku paú; ko e maama ‘o e māmaní.”2
Na‘e tokoni‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he‘ene mo‘uí kotoa ha kāingalotu tokolahi ‘o e Siasí ke nau foki ‘o mālohi. Na‘á ne pehē fekau‘aki mo e fa‘ahinga a‘usia pehē mei he‘ene kei si‘í:
“Na‘e vahe au ‘e he‘eku pīsopé ke u hoko ko e faiako faka‘api ki ha tangata na‘e pōlepole ko ia ‘a e tīkoni motu‘a taha ‘i he Siasí. Ko e faiako faka‘apí ko e faiako fakauooti ia ‘i he ngaahi ‘aho ko iá. Ko ‘ene palopalemá he na‘e manako ke tā-pulu ‘i he Sāpaté. Na‘e fakatupu lotofo‘i ke fe‘iloaki mo ia ‘i he māhina ki he māhina pea mo hono uaifí mo sio ‘oku ‘ikai hā mai ha fakalakalaká. Ka na‘e fāifai pē, pea fai ange ki ai ‘a e fo‘i lea totonú pea na‘e ongo ‘o ne tali. Ko e fo‘i leá ko e fuakava. Na‘á ma fehu‘i ange, ‘Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e fuakava ‘o e papitaisó?’ Na‘e liliu hono fōtungá, pea ko e fuofua taimi ia na‘á ma fakatokanga‘i ai ‘oku fakamātoato. Na‘e fāifai pea ha‘u ki he‘emau ngaahi kalasí, tuku ‘a e tā-pulú, pea ‘ave hono uaifí ki he temipalé.”3
“‘Oku totonu ke tau takitaha lau mo toe lau ‘a e tala-fakatātā ‘o e sipi na‘e molé. … ‘Oku ou fakatauange ‘e ongo ki hotau ngaahi lotó takitaha ‘a e pōpoaki ‘o e tala-fakatātā ko iá.”
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
‘Oku ako‘i kitautolu ‘e he tala-fakatātā ‘o e sipi na‘e molé ke tau kumi ‘a kinautolu ‘oku heé.
Na‘e fai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ha fakaafe mahu‘inga ki he kāingalotu ‘o e Siasí … :
“Kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau toe mālohí pea mo kinautolu kuo nau fakaangá, ‘oku mau pehē, ‘Foki mai. Foki mai ‘o keinanga ‘i he tēpile ‘a e ‘Eikí, pea mo toe ‘ahi‘ahi‘i ‘a e ngaahi fua hu‘amelie mo fakafiemālie ‘o e feohi mo e Kāingalotú.’
“‘Oku mau tui kuo faka‘amu ha tokolahi ke foki mai, ka ‘oku nau ongo‘i mā ke fai ia. “‘Oku mau fakapapau‘i atu ‘e talitali lelei kimoutolu ‘e ha ngaahi nima ‘ofa mo e ngaahi nima ke tokoni atu.” (Ensign, March 1986, p. 88.)
Te u pehē na‘e ongo kiate kitautolu kotoa ‘a ‘ene fakaafe ‘ofa lahi ko ‘ení ‘o tatau mo ia na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Alamā ‘i he Tohi ‘a Molomoná fekau‘aki mo ha fakaafe na‘e fai ‘e he ‘Eikí. Na‘á ne pehē:
“Vakai, ‘okú ne ‘oatu ha fakaafe ki he kakai fulipē, he kuo mafao atu ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘alo‘ofá kiate kinautolu, pea ‘okú ne folofola: fakatomala pea te u tali ‘a kimoutolu.
“‘Io, ‘okú ne folofola: Ha‘u kiate au pea te mou ma‘u ‘a e fua ‘o e ‘akau ‘o e mo‘uí; ‘io, te mou kai mo inu fa‘iteliha ‘a e mā mo e vai ‘o e mo‘uí;
“‘Io, ha‘u kiate au pea fai ‘a e ngaahi ngāue ‘o e mā‘oni‘oní.” (‘Alamā 5:33–35.)
‘Oku totonu ke tau takitaha lau mo e toe lau ‘a e tala-fakatātā ‘o e sipi na‘e molé ‘oku ‘i he vahe hongofulu mā nima ‘o e tohi ‘a Luké, ‘o kamata mei he veesi faá:
“Ko hai ha tangata ‘iate kimoutolu ‘oku teau ‘ene sipí, pea ka mole honau taha, ‘e ‘ikai tuku ‘a e hivangofulu mā hivá ‘i he toafá, kae ‘alu ‘o kumi ‘a ia kuo molé, kae ‘oua ke ne ‘ilo ia?
“Pea ka ‘ilo ‘e ia, ‘okú ne hili ia ki hono umá, pea fiefia.
“Pea ka ha‘u ia ki ‘api, ‘okú ne ui ke fakataha ‘a e kāingá mo e kaungā‘apí, ‘o ne pehē kiate kinautolu, Tau fiefia mo au, he kuó u ‘ilo ‘a ‘eku sipi ‘a ia na‘e molé” [Luke 15:4–6]. …
Na‘e fulihi lahi ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha veesi ‘e taha ‘i he Liliu ‘a Siosefa Sāmitá. ‘Oku pehē: “Ko hai ha tangata ‘iate kimoutolu, ‘oku teau ‘ene sipí, pea ka mole honau taha, ‘e ‘ikai tuku ‘a e hivangofulu mā hivá kae ‘alu ki he toafá ‘o kumi ‘a ia ‘oku molé, kae ‘oua ke ne ‘ilo ia?” (JST, Luke 15:4; ko e tānaki atu hono fakamamafa‘í.)
‘Oku fokotu‘u mai ‘e he liliu ko iá na‘e tuku ‘e he tauhi sipí ‘ene tākanga kuo malú kae ‘alu ki he toafá—‘a ia, ko e ‘alu atu ki māmani ‘o kumi ‘a ia ‘oku molé. Mole mei he hā? Mole mei he tākanga ‘a ia ‘oku malu‘i mo malú. ‘Oku ou fakatauange ‘e ongo ki hotau lotó takitaha ‘a e pōpoaki ‘o e tala-fakatātā ko iá.4
2
‘Oku fie ma‘u kitautolu ‘e he ‘Eikí ke tau hoko ko ‘Ene kau tokoni-tauhisipi mo fakafoki mai kinautolu ‘oku faingataʻaʻia pe molé.
Ko e hā ‘oku totonu ke tau fai ke tokoni‘i ‘a kinautolu kuo hē honau halá ‘i he toafá?
‘Oku mau fakaafe‘i kimoutolu ke mou kau ‘i he fakamo‘ui ‘o e ngaahi laumālié, koe‘uhí ko e me‘a na‘e folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí fekau‘aki mo e tuku ‘o e toko hivehivá kae ‘alu ki he toafá ke kumi ‘a e taha ‘oku molé, pea koe‘uhí ko e fakaafe ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau toe mālohi pe fakaangá, ke “foki maí.” Ala atu ‘o tokoni ki he māmālohí pea ‘ilo‘i ‘a e fiefia te mou ma‘u pea mo kinautolu ‘oku mou tokoni‘í, kapau te mou kau, mo nau kau ‘i he fai ‘o e ngaahi fakaafe ke foki mai ‘o keinanga ‘i he tēpile ‘a e ‘Eikí.
‘Oku fie ma‘u kitautolu ‘e he ‘Eiki, ko hotau Tauhi-Sipi Leleí, ke tau hoko ko ‘Ene kau tokoni-tauhisipi mo fakafoki mai kinautolu ‘oku faingata‘a‘ia pe molé. Te mau lava pē ke talaatu ‘a e founga ke fakahoko aí, ka ‘i ho‘omou kau mo fekumi ki ha tataki fakalaumālié, ‘e toki ma‘u ‘a e ikuná mei he ngaahi ngāue ‘i homou ngaahi feitu‘ú, … ‘i he ngaahi siteikí, mo e ngaahi uōtí. Kuo ngāue ha ngaahi siteiki ‘e ni‘ihi ki he ngaahi kole kimu‘á pea kuo nau lavame‘a lahi.
‘Oku ‘i he fakalea ‘o ha himi ‘iloa ‘a e kole ‘a e Fakamo‘uí kiate kitautolú:
[Fakafanongo! he ‘okú ne ui mo‘oni,
‘O kole fakamātoato ‘i he ‘ahó ni:
“Te ke kumi nai ‘eku fanga sipi molé,
Kuo mavahe mei he malu ‘o‘okú ‘o heé]?”
Pea ‘oku fakahaa‘i ‘e he himi ko ia ‘oku fa‘a hiva‘í, ‘a e tali ‘oku totonu ke tau faí:
“[Ngaohi kimautolu ko ho‘o kau tauhi-sipi mo‘oni;
Foaki mai ‘a e ‘ofa ‘oku mo‘oní.
Fekau‘i kimautolu ki he toafá,
Ke kumia ho‘o fanga sipi ‘oku hē noá.]”
(Ngaahi Himi, 1985, fika 128.)
Kapau te tau fai ‘eni, te tau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ta‘engatá.5
Ko e ngāue ‘a e ‘Eikí ko e kumi ‘a e taha kuo molé, ‘a e ‘alu heé, pea mo e hē-fanó. … ‘Oku hoko ‘a e kole ‘i he fa‘a lotu ‘a ‘Alamaá ko ha fakamanatu ki he toputapu hotau fatongiá:
“‘E ‘Eiki, ‘ofa mu‘a ‘o tuku mai kiate kimautolu ke mau lava ‘o toe fakafoki mai ‘a kinautolu kiate koe ‘ia Kalaisi.
“Vakai, ‘e ‘Eiki, ‘oku mahu‘inga honau laumālié.” (‘Alamā 31:34–35.)6
“‘E ‘Eiki, ‘ofa mu‘a ‘o tuku mai kiate kimautolu ke mau lava ‘o toe fakafoki mai ‘a kinautolu kiate koe ‘ia Kalaisi. Vakai, ‘E ‘Eiki, ‘oku mahu‘inga honau laumālié”(‘Alamā 31:34–35).
3
Ko ‘etau kaveinga mā‘olunga tahá ke tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau foki ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá.
Kuo fai ‘e he Siasí ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo maliu atú ha ngaahi ngāue tu‘umo‘unga ke fakafoki mai kinautou ‘oku māmālohí. … Koe‘uhí ko e hā? Ke fakahaofi ‘a e laumālie ‘o hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné pea mo fakapapau‘i ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi ouau ‘o e hakeaki‘í.
Lolotonga ‘eku hoko ko e palesiteni fakasiteiki ‘i he feitu‘u Losi ‘Eniselisí, na‘á ku kole mo hoku ongo tokoní ki he kau pīsopé ke nau fili fakalelei ha ngaahi mātu‘a mali ‘e fā pe nima ‘oku fie hoko atu ‘enau fakalakalaka ‘i he Siasí. Na‘e māmālohi ‘a e ni‘ihi, ko e ni‘ihi ko e kau ului fo‘ou—ka na‘e fakaivia kinautolu ke nau fakalakalaka fakalaumālie. Na‘a mau fakataha‘i kinautolu ‘i ha kalasi fakasiteiki pea ako‘i ange kiate kinautolu ‘a e ongoongoleleí. Na‘e ‘ikai ke mau fakamamafa‘i ‘a e temipalé, ka na‘a mau fakamamafa‘i ha fetu‘utaki lelei ange mo ‘etau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí Na‘e fakapapau‘i ‘e he‘emau founga filifili leleí ha ola lelei, pea ko e tokolahi taha ‘o e ngaahi mātu‘a ko ‘ení na‘a nau mālohi mo ō ki he temipalé.
Tuku ke u vahevahe atu ha a‘usia ‘e [taha]. … Na‘e ‘i ai ha tangata ‘i he taha ‘o e ngaahi uōtí na‘e ‘ikai ke ‘alu ia ki ha lotu ‘e taha. Na‘e ‘ikai ke siasi hono uaifí. Na‘e ki‘i loto tāufehi‘a, pea ‘ikai ke mau lava ai ‘o ‘oatu ha ongo faiako faka‘api ki honau ‘apí. Na‘e fakalea ‘a e pīsopé ki he tangatá ni ‘aki ‘ene talaange ‘oku ‘i ai ha‘ane fetu‘utaki mo e Fakamo‘uí, ‘oku fie ma‘u ke ne fakalelei‘i mo fakalahi. Na‘e fakamatala ange ‘e he tangatá ki he pīsopé ‘a e palopalema hono uaifi ta‘e-siasí, pea talanoa leva ‘a e pīsopé mo ia, ‘o fakamamafa‘i pē ‘a e founga tatau—ko ha fetu‘utaki mo e ‘Eikí ‘oku fie ma‘u ke fakalahi. Na‘e ‘ikai pē ke ne tali ka na‘e fiefia ke ‘ilo ‘oku tui ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní kia Kalaisi, pea iku ‘o tuku ai ha‘ane ngaahi kumi ‘uhinga ‘e ni‘ihi.
Na‘e ‘ikai ke hoko vave ‘a e ikuná, ka na‘e kei fakamamafa‘i pē ‘e kinautolu na‘e ‘a‘ahi ki he ‘apí ‘a e fetu‘utaki ‘a e ongomātu‘á mo e ‘Eikí. Na‘e faifai pē pea loto lelei ‘a e fefiné, pea fāifai ‘o loto ke ha‘u mo hono husepānití ki ha kalasi fakasiteiki na‘e ako‘i ‘e ha mēmipa ‘o e kau aleaʻanga mā‘olungá. Na‘a mau fakamamafa‘i ‘a e fuakava ‘oku fai ‘e ha taha ‘i he papitaisó pea mo ha ngaahi fuakava kehe. Na‘e faifai pē pea hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasí mo hoko ‘a e tangata‘eikí ko ha taki lakanga fakataula‘eiki lelei. …
‘Oku ou mālie‘ia ‘i ha sētesi ‘i he peesi talamu‘aki ‘o e Tohi ‘a Molomoná ‘okú ne fakamatala‘i ha taha ‘o e ngaahi taumu‘a ‘o e tohi toputapu ko iá: “[Koe‘uhí] ke nau [Fale ‘o ‘Isileli ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní], ‘ilo‘i … ‘a e ngaahi fuakava ‘o e ‘Eikí.” (ko e tānaki atu ‘a e fakamamafa‘í.) Ko e fakamamafa ia na‘e ongo‘i ‘e kimautolu kau palesitenisī fakasiteikí ke fai ki he kau māmālohi ko iá. Na‘a mau feinga ke kole kiate kinautolu ‘o makatu‘unga ‘i he mahu‘inga ‘o e ngaahi fuakava na‘a nau fai mo e ‘Eikí; pea mau toki ako‘i kinautolu ‘i he mahu‘inga ‘o e fuakava ‘o e papitaisó mo e ngaahi fuakava kehe te nau lava ‘o fai ‘a ia te ne fakataha‘i kinautolu ko ha fāmili ta‘engatá.7
Ko e taumu‘a kakato ‘o e lele lelei ‘a e Siasí ‘i he tu‘unga fakalotofonuá ke fakafe‘unga‘i ‘a e fakafo‘ituituí ke foki ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá. ‘E toki lava pē ‘o fai ia ‘aki ha‘anau ma‘u ‘a e ngaahi ouaú mo fakahoko ‘a e ngaahi fuakava ‘i he temipalé.8
‘Oku tukutaha ‘etau ngāué ki he fakahoko ‘o e ngaahi fuakava fakahaofi mo e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí ‘oku ‘atā ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá: ki he kakai te‘eki siasí ‘o fou he ngāue fakafaifekaú; ki he kau māmālohí ‘o fou he fakafeohi mo e ngāue fakamālohia maí; ki he kāingalotu mālohí ‘o fou ‘i he kau mai mo e ngāue ‘i he Siasí, pea mo kinautolu kuo hū atu ‘i he veilí ‘o fou ‘i he ngāue ki he huhu‘i ‘o e kau pekiá.9
‘Oku taki ai kitautolu ki ha kaveinga ‘e taha fekau‘aki mo e mēmipa fakafo‘ituitui takitaha ‘o e Siasí. Ke ma‘u ‘e he taha kotoa ‘a e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí pea mo fuakava mo ‘etau Tamai Hēvaní ka nau lava ‘o foki ki Hono ‘aó. Ko ‘etau kaveinga ma‘ongo‘onga tahá ia. Ko e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ko e founga ia ke a‘usia ai ‘a e natula fakalangi te ne toe fakafoki kitautolu ki Hono ‘aó. …
Manatu‘i ‘a e taumu‘á: ke fakaafe‘i ‘a e taha kotoa ke ha‘u kia Kalaisi. …
‘Oku ou fakamo‘oni, si‘oku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ki Hono fakalangí mo e mālohi ke fakamo‘ui kinautolu ‘e ha‘u kiate Ia ‘i he loto mafesifesi mo e laumālie fakatomalá. ‘E lava ‘a e tokotaha fakafo‘ituitui kotoa ‘o ma‘a, tu‘unga ‘i he ngaahi ouaú mo Hono Laumālie Mā‘oni‘oní.10
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
‘Oku poupou‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e mēmipa kotoa ‘o e Siasí ke nau lau mo toe lau ‘a e tala-fakatātā ‘o e sipi na‘e molé (vakai, konga 1; Luke 15:4–7). Ko e hā ha ngaahi pōpoaki ‘okú ke ma‘u mei he tala-fakatātā ko iá pea mo e ngaahi akonaki ‘i he konga ‘uluakí? Fakakaukau‘i ‘a e founga ‘e lava ai ‘e he ngaahi akonaki ko ‘ení ‘o tataki koe ‘i ho‘o ngāue ‘i he Siasí.
-
Ko e hā hotau fatongia ‘i he‘etau hoko ko e kau tokoni tauhisipi ‘a e ‘Eikí? (Vakai ki he konga 2.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau foki ‘o mālohi ‘i he Siasí? Kuo tāpuekina nai koe (pe ko ha taha ‘okú ke ‘ilo‘i) ‘e ha taha na‘e tokoni atu ‘i ha taimi na‘á ke “faingata‘a‘ia ai pe hē”?
-
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi a‘usia ‘oku fakamatala‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 3? ‘E founga fēfē ke lava ‘e ha fakamamafa‘i ‘o e ngaahi fuakavá ‘o tokoni‘i ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau foki ‘o mālohi?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
‘Isikeli 34:1–16; Luke 15:11–32; Sione 10:1–16, 26–28; 13:35; 1 Sione 1:7; Mōsaia 18:8–10; Hilamani 6:3; 3 Nīfai 18:32; Molonai 6:4–6; T&F 38:24
Tokoni ki he Akó
Ko e tefito‘i mo‘oní ko ha mo‘oni ‘okú ne tataki ‘etau ngaahi filí mo e ngāué. ‘I ho‘o laukongá fehu‘i kiate koe ‘Ko e hā ha tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ‘oku ako‘i mai ‘i he potufolofola ko ‘ení? ‘E founga fēfē ha‘aku lava ‘o faka‘aonga‘i ‘eni ‘i he‘eku mo‘uí?‘” (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [1999], 17).