Vahe 22
Ko Hono Ako‘i ‘o e Ongoongoleleí
“Ko e taumu‘a ‘o e ako‘i … [ke] tau lava ‘o hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i he liliu ‘o e loto ‘o ha taha.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
Na‘e kau ‘a ‘Eletā Hauati W. Hanitā ‘i he konifelenisi lahi ‘o ‘Epeleli 1972, ‘i he‘ene kei hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ko e taha ‘o e kau lea tuku ‘i ha taha ‘o e ngaahi fakataha‘angá. Na‘á ne ‘osi teuteu ha malanga, ka na‘e ‘ikai fe‘unga ‘a e taimi na‘e toe ‘i he fakataha‘angá ke ne fai ai ia. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Hanitā, “‘I he‘eku vakai ki he uasí, na‘á ku pelupelu ‘eku lea na‘á ku teuteú ‘o fa‘o ki hoku kató. Kae tuku ke u fakamatala nounou atu ki ha ki‘i me‘a na‘e hoko, na‘e mahu‘inga kiate au ‘i he‘eku kei si‘í. Na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukaú ‘i he taimi na‘e pehē ai ‘oku kau fakataha mo kitautolu he ho‘ataá ni ha ni‘ihi tokolahi ‘o ha kakai faivelenga ‘oku nau ako‘i hotau to‘u tupú.
“Ko ha ‘aho ia ‘o e fa‘ahita‘u māfaná, ‘i he hengihengí. Na‘á ku tu‘u ‘o ofi ki he matapā sio‘atá. Na‘e fakapuliki au ‘e he puipuí mei ha ongo ki‘i manu ‘i he loto musié. Ko e tahá ko ha fo‘i manupuna lahi pea ko e tahá ko ha ‘uhiki‘i manupuna, ‘oku mahino ko e toki mavahe mei he punungá. Na‘á ku sio ki he puna mai ‘a e fo‘i manupuna lahí ki he loto musié, ‘o fakapatū hono va‘é pea tu‘u hangatonu hono ‘ulú. Na‘á ne fusi hake ha kelemutu sino mei he musié pea punopuna mai. Na‘e fakaava lahi ‘e he ki‘i ‘uhikí hono mu‘atosí, ka na‘e folo pē ‘e he manupuna lahí ia ‘a e kelemutú.
“Peá u fakatokanga‘i ‘oku puna hake ‘a e fo‘i manupuna lahí ki he funga ‘akaú. Na‘á ne tosi ‘a e kili‘i ‘akaú pea foki hifo mo ha ki‘i ‘inisēkite ‘i hono mu‘angutú. Na‘e fakaava lahi ‘e he ki‘i manupuna hono mu‘atosí, ka na‘e folo ‘e he manupuna lahí ia ‘a e ki‘i ‘inisēkité. Na‘e kiokio ‘i he‘ene ta‘e-fiemālié.
“Na‘e puna ‘a e fo‘i manupuna lahí ia ‘o ‘alu, pea ‘ikai ke u toe sio ki ai, ka na‘á ku siofi ‘a e ki‘i ‘uhikí. Hili ha taimi si‘i, kuo punopuna mai ‘a e ki‘i ‘uhikí ki he loto musié, fakapatū hono va‘é, tu‘u tonu hono ‘ulú, pea fusi hake ha fu‘u kelemutu mei he musié.
“‘Ofa ke tāpuekina ‘e he ‘Otuá ‘a e kakai lelei ‘oku nau ako‘i ‘etau fānaú mo hotau to‘u tupú.”
Na‘e pulusi kimui ‘a e pōpoaki nounou ‘a ‘Eletā Hanitaá ‘i he ‘ulu‘i tohi “A Teacher.”1
Na‘e fa‘a fakamamafa‘i ‘e Hauati W. Hanitā hono mahu‘inga ‘o e faiako lelei ‘i he Siasí. Na‘á ne ‘omi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni—hangē ko e mahu‘inga ‘o e faiako ‘aki ‘a e sīpingá, hangē ko ia ‘i he talanoa ‘o e ongo fo‘i manupuná—‘e lava ‘o tokoni ke lelei ange ai ‘a e kau faiakó ‘i hono tāpuekina ‘o e mo‘ui ‘a kinautolu ‘oku nau ako‘í. Na‘e fa‘a lea ki he kau faiako ‘o e fānaú mo e to‘u tupú, ‘o tokoni ke mahino kiate kinautolu honau fatongia toputapu kiate kinautolu ‘o e to‘u tangata ‘alu haké. Na‘á ne pehē ‘i ha fakataha‘anga pehē ‘e taha:
“‘Oku ou mamata ‘i mu‘a ‘iate au he taimí ni ha ni‘ihi ‘o e ngaahi laumālie lelei taha ‘o e māmaní. … ‘Oku ou feinga ke sioloto atu kiate kimoutolu takitaha [kau faiakó] ‘i ho‘omou ngāue ‘i ho‘omou takitaha ngāue. ‘Oku ou fifili pe ko e hā ‘a e fa‘ahinga fua ‘o ‘omi ‘e ho‘omou ngāué. ‘E ‘i ai nai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fua ko iá ‘e māngoa koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke mou huo mo tanumaki ‘a e kelekele kuo fakafalala atu ke mou tauhí; pe ‘e tauhi kotoa ‘a e kelekelé ke ma‘u ai ‘a e fua lelei lahi tahá?
“‘Oku nofo ‘i hotau ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí takitaha … ‘a e tokolahi ‘o e fānau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní. Pea hangē ko kimoutolú, ‘oku nau mahu‘inga ‘i Hono ‘aó; ka ko honau tokolahi ‘oku ta‘e-taukei pea tokolahi ‘oku fo‘ou ‘i he Ongoongoleleí, ‘o ‘ikai tatau mo kimoutolu. Ko homou fatongia kiate kinautolú ‘oku ma‘ongo‘onga. Ko ‘enau mo‘uí ‘oku ue‘i-ngofua, ofe‘i-ngofua, o‘i-ngofua, faingofua ke taki, ‘o kapau te mou lava ke ma‘u ‘enau falalá mo ma‘u honau lotó. Ko kimoutolu honau ‘tauhi-sipí.’ Kuo pau ke mou tataki kinautolu ki he ‘ngoue lau ma‘ui‘uí.’ …
“Ko hā pole lahi, ko ha ngafa fakafiefia, ko ha fatongia toputapu ‘oku mou ma‘u he taimi ní! … Hono ‘ikai pau ke mou fa‘a fakakaukau, ke mou faka‘atu‘i, ke mou anga‘ofa, ke mou angavaivai, ke mou loto ma‘a, ke mou ma‘u ‘a e ‘ofa ta‘esiokitá ‘o hangē ko e ma‘u ‘e hotau ‘Eikí, ke mou loto fakatōkilalo, ke mou fa‘alotu ‘i ho‘omou toe fakahoko ho‘omou ngāue ke fafanga ‘a e fanga lamí hangē ko hono fekau ‘e he ‘Eikí ke mou faí!”2
‘Oku tokoniʻi ‘e he ako‘i ‘o e fānaú ‘i he lotú ‘a e ngaahi akonaki ‘a e mātu‘á ‘i he ‘apí.
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
Tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke fakatupulaki ‘enau falala ki he folofolá.
‘Oku ou poupou mālohi kiate kimoutolu ke mou ngāue ‘aki ‘a e folofolá ‘i ho‘omou faiakó, pea fai homou tūkuingatá ke tokoni ki he kau akó ke nau ngāue ‘aki ia pea ke nau ongo‘i fiemālie ‘i he‘enau fai iá. ‘Oku ou fie ma‘u hotau kakai kei talavoú ke nau falala ki he folofolá, pea ‘oku fie ma‘u ke ke faka‘uhinga‘i ‘a e kupu‘i lea ko iá ‘i ha founga ‘e ua.
‘Uluakí, ‘oku tau fie ma‘u ‘a e fānau akó ke nau falala ki he ivi mo e ngaahi mo‘oni ‘o e folofolá, pea nau falala ‘oku folofola mo‘oni mai ‘enau Tamai Hēvaní kiate kinautolu ‘i he folofolá, pea nau falala te nau lava ‘o tafoki ki he folofolá ‘o ma‘u mei ai ‘a e ngaahi tali ki he‘enau ngaahi palopalemá mo ‘enau lotú. Ko e fa‘ahinga falala ia ‘e taha ‘oku ou ‘amanaki te ke ‘oange ki ho‘o kau akó, pea te ke lava ‘o fai ia kapau te ke fakahaa‘i faka‘aho, mo fakahoua ma‘u pē, ‘okú ke falala ki he folofolá ‘i he founga ko iá. Fakahaa‘i ange ‘okú ke falala mo koe ‘oku ‘i he folofolá ‘a e tali ki he lahi—mo e meimei kotoa—‘o e ngaahi palopalema ‘o e mo‘uí. Ko ia, ‘i ho‘o faiakó, faiako mei he folofolá.
Ko e ‘uhinga [hono uá] ‘oku fakahoko mai ia ‘i he kupu‘i lea “falala ki he folofolá” ke ako‘i kānokato ‘a e fānau akó ‘a e ngaahi folofola ‘oku ngāue ‘aki ‘e he Siasí ke nau lava ‘o ngāue loto-lahi ‘aki kinautolu, pea ‘ilo ‘a e ngaahi potu-folofola mahu‘inga mo e ngaahi malanga pea mo e fakamatala ‘oku ‘i aí. Oku tau amanaki pē ‘e ‘ikai ke ‘i ai ha taha ‘i ho‘omou fānau akó te nau mavahe mei homou loki akó, ‘oku nau tailiili pe faingata‘a‘ia pe mā koe‘uhí he ‘oku ‘ikai te nau lava ‘o ma‘u ‘a e tokoni ‘oku nau fie ma‘ú, tupu mei he ‘ikai fe‘unga ‘enau ‘iloa e folofolá ke nau kumi ‘o ‘ilo ‘a e ngaahi potufolofola totonú. ‘Oange ki he to‘u kei talavoú ni ha taukei fe‘unga ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, mo e Mata‘itofe Mahu‘ingá ke nau fakatou ma‘u ‘a e fa‘ahinga loto-lahi na‘á ku toki fakalau atú.
Kuó u fa‘a fakakaukau ‘e meimei tatau pē hotau to‘u kei talavou ‘i he Siasí mo e to‘u kei talavou mavahe mei he Siasí kapau he ‘ikai ke nau taukei mo ‘ilo ‘a e ngaahi folofola ‘oku tau ngāue ‘akí. ‘Oku mou manatu‘i kotoa ‘a e ngaahi veesi na‘e tohi ‘e he Palōfita ko Siosefá mei hono tukupōpula ia ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií. Na‘e kau ‘eni ‘i he ngaahi me‘a na‘á ne tohí, “He ‘oku ‘i ai ‘a e tokolahi ‘oku kei ‘i he māmaní ‘i he ngaahi siasi, mo e ngaahi fa‘ahi, mo e ngaahi lotu kotoa pē, ‘a ia kuo fakakuihi ‘e he kākā olopoto ‘o e tangatá, ‘a ia ‘oku nau tokatata‘o ai ke kākaa‘i, pea ‘oku kei ta‘ofi ‘a kinautolu mei he mo‘oní koe‘uhí he ‘oku ‘ikai pē te nau ‘ilo ‘a e feitu‘u ke ‘ilo‘i ai iá” (T&F 123:12; ko e tānaki atu hono fakamamafa‘í).
‘Oku tau ma‘u ha fatongia ma‘ongo‘onga ko e [kau faiako] ‘i he Siasí, ke fakapapau‘i ‘oku ‘ikai tō ‘a hotau kāingalotú, ‘a hotau kakai kei talavoú, ki he tu‘unga ‘oku fakakuihi ai kinautolu mei he‘enau hoko ko e kau talavou mo e kau finemui lelei, faka‘ofo‘ofa, mo tāú, pea ta‘ofi mei he ngaahi mo‘oni ‘o e folofolá koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u ke ‘ilo ai ‘a e ngaahi mo‘oni ko iá pea koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke nau loto lahi [ke ngāue ‘aki] ‘enau ngaahi folofola ‘oku faka‘aonga‘i ‘e he Siasí.3
2
Faiako ‘aki ‘a e Laumālié
Teuteu pea mo‘ui ‘i ha founga ke ke ma‘u ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘i ho‘o faiakó. ‘Oku lahi fau ‘a e me‘a ‘i he māmaní ‘okú ne faka‘auha ‘a e ongo ‘o e Laumālié pea mo e me‘a lahi fau ‘okú ne ta‘ofi kitautolu mei he‘etau mau feohi mo e Laumālié. ‘Oku fie ma‘u ke tau fai ‘a e me‘a kotoa ‘oku tau lavá ma‘á e to‘u kei talavou ko ia ‘oku ‘ohofi mo tofanga ‘i he ngaahi anga fakamāmani ‘oku ‘ākilotoa kinautolú. ‘Oku fie ma‘u ke tau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku malavá ke nau ongo‘i ‘a e fiefia, mo e nofo‘ia mo‘oni ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí. …
Na‘e folofola ‘e he ‘Eikí, ‘i ha taha ‘o e ngaahi tefito‘i fakahā ‘o e kuonga fakakosipeli ko ‘ení, “Pea ‘e foaki atu ‘a e Laumālié kiate kimoutolu ‘i he lotu ‘o e tuí; pea kapau ‘e ‘ikai te mou ma‘u ‘a e Laumālié, ‘e ‘ikai te mou faiako” (T&F 42:14).
Te u pehē ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he ‘uhinga ‘a e vēsí ni ‘oku ‘ikai totonu te tau faiako ta‘e kau ai ‘a e Laumālié, ka he ‘ikai ke tau lava ‘o faiako ta‘e kau ai. He ‘ikai ke lava ‘o hoko ‘a e ako ‘o e ngaahi me‘a fakalaumālié ta‘e kau ai ‘a e faifakahinohino mo e fakamo‘oni ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí. ‘Oku hangē na‘e tui ki ai ‘a Siosefa Sāmitá: “Kuo pau ke malanga ‘aki ‘a e Ongoongoleleí ‘e he tokotaha kotoa pē ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea he ‘ikai ke lava ‘e ha taha ‘o malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí ta‘e kau ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 383].
… ‘Oku ou hoha‘a ‘i he taimi ‘oku hangē ‘oku lau ai ‘a e ongo mālohi ‘o e lotó pe tafenoa ‘o e lo‘imatá tokua ‘oku ‘i ai ‘a e Laumālié. ‘Oku mo‘oni ‘e lava ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘o ‘omi ha ngaahi ongo‘i mālohi fakaeloto, kau ai ‘a e lo‘imatá, ka ‘oku ‘ikai totonu ke feto‘oaki ‘a e fōtunga pehē ki tu‘á mo e ‘i ai tonu ‘a e Laumālié.
Kuó u siofi ha tokolahi fau ‘o hoku kaungā ngāué ‘i he ngaahi ta‘u kuo maliu atú pea na‘a mau ma‘u ha ngaahi a‘usia fakalaumālie hāhāmolofia fakataha. Na‘e kehekehe kotoa ‘a e ngaahi a‘usia ko iá, ‘o takitaha pē hono founga, pea ko e fa‘ahinga momeniti peheé ‘e lava pē pe ke kau pe ‘ikai kau ai ha lo‘imata. Ko e taimi lahi ‘oku pehē, ka ko e taimi ‘e ni‘ihi ‘oku hoko ha fakalongomate kakato. Ko e taimi ‘e ni‘ihi ‘oku hoko fakataha mo e fiefia. Ka ‘oku nau hoko fakataha ma‘u pē mo ha fakahaa‘i ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘oní, ‘o ha fakahā ki he lotó.
‘Oange ki ho‘o kau akó ‘a e mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ‘o ako‘i lelei; he ko e founga ia ke ‘oange ai kiate kinautolu ha a‘usia fakalaumālié. Tuku ke hoko fakanatula pē ‘i hono founga totonú, pea mahalo ‘e tō ha lo‘i mata, pe ‘ikai. Kapau ko e me‘a ‘okú ke lea ‘akí ko e mo‘oní ia, peá ke lea haohaoa ‘aki ia ‘i he loto fakapapau mo‘oni, ‘e ongo‘i ‘e he fānau ako ko iá ‘a e laumālie ‘o e mo‘oni kuo ako‘i kiate kinautolú pea mo fakatokanga‘i kuo hoko ki honau lotó ‘a e tataki fakalaumālie mo e fakahā. Ko e founga ia ‘oku tau fakatupu ai ‘a e tuí. Ko e founga ia ‘oku tau fakamālohia ai ‘a e fakamo‘oní—‘aki ‘a e mālohi ‘o e folofola ‘a e ‘Otuá ‘i he haohaoa mo e loto fakapapau.
Fakafanongo ki he mo‘oní, tokanga ki he tokāteliné, pea tuku ke hoko mai ‘a e fakahā ‘a e Laumālié ‘i he‘ene foungá pea ‘i hono ngaahi tūkunga lahi mo kehekehé. Nofo ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú; ako‘i mei he lotó mo‘oni. Pea ‘e hūfia leva ‘e he Laumālié ho ‘atamaí mo e lotó pea mo e ‘atamai mo e loto ‘o ho‘o fānau akó kotoa.4
3
Fakaafe‘i ‘a e kau akó ke nau fakataufolofola hangatonu ki he ‘Otua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi.
‘Oku ou tui ‘oku mou fakatokanga‘i ‘ene tu‘u fakatu‘utāmaki … ke fakafalala atu ho‘o kau akó kiate koe kae ‘ikai ki he ongoongoleleí. … Ko e ‘uhinga ia kuo pau ai ke ke fakaafe‘i hangatonu ai ho‘o kau akó ki he folofolá, ‘o ‘ikai ko e ‘oange pē ha faka‘uhinga mo ha fakamatala kiate kinautolu. Ko e ‘uhinga ia kuo pau ai ke ke fakaafe‘i ho‘o kau akó ke nau ongo‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, kae ‘ikai ko hano ‘oange pē ha fakakaukau fakafo‘ituitui ki he me‘a ko iá. Faka‘osí, ko e ‘uhinga ia kuo pau ke ke fakaafe‘i hangatonu ai ho‘o kau akó kia Kalaisí, kae ‘ikai ki ha taha ‘okú ne ako‘i ‘Ene ngaahi tokāteliné, neongo ‘enau potó. He ‘ikai ke ke ‘atā ma‘u pē ki he kau ako ko ‘ení. …
Ko hotau fatongia ma‘ongo‘ongá ke fokotu‘u ma‘u ‘a e kau akó ni ‘i he me‘a ‘e lava ke nau fononga mo ia ‘i he mo‘uí, ke fakahinohino kinautolu kiate Ia ‘oku ‘ofa ‘iate kinautolu mo lava ke tataki kinautolu ‘i ha feitu‘u ‘oku hala hatau taha ‘e lava ‘o ‘alu ki aí. Kātaki ‘o fakapapau‘i ‘oku mateaki‘i ‘e he fānau akó ni ‘a e folofolá mo e ‘Eikí pea mo e tokāteline ‘o e Siasi kuo fakafoki maí. Fakahinohino kinautolu ki he ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupu, ko Sīsū Kalaisí, pea ki he kau taki ‘o e Siasi mo‘oní. … ‘Oange kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘afoaki te ne tokoni‘i kinautolu ‘i he taimi kuo pau ke nau tu‘u tokotaha aí. ‘Oku tāpuekina ‘a e Siasí kotoa ‘i he ngaahi to‘u tangata ka hoko maí, ‘i ho‘o fai iá.5
“Feinga ho‘o lelei tahá ke fakakaukau‘i ‘a e [kau akó] fakatāutaha, ke ‘ai ke nau ongo‘i ha me‘a fakatāutaha mo mahu‘inga fekau‘aki mo koe, ko ‘enau faiakó.”
4
Feinga ke ke a‘u ki he fakafo‘ituituí.
Kuó u mālie‘ia ma‘u pē ‘i he fengāue‘aki hangatonu, mo fakafo‘ituitui ‘a e ‘Eikí mo kitautolú. ‘Oku tau fakahoko fakakulupu ha ngaahi me‘a lahi ‘i he Siasí, pea ‘oku tau fie ma‘u ha ngaahi fa‘unga fakatokolahi ke tau lava ai ‘o fakalele lelei ‘a e Siasí, ka ‘oku lahi fau ha ngaahi me‘a mahu‘inga—‘a e ngaahi me‘a mahu‘inga tahá—‘oku fakahoko fakafo‘ituituí. ‘Oku tau tāpuaki‘i taha taha ‘a e ngaahi pēpeé, pea a‘u ai pē kapau ko e māhanga pe māhanga tolu. ‘Oku tau papitaiso mo hilifakinima tahataha ‘a e fānaú. ‘Oku tau to‘o ‘a e sākalamēnití, ‘oku fakanofo kinautolu ki he lakanga fakataula‘eikí, pe fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e temipalé—‘i he fakatupulaki ‘e he tokotaha taki taha ha fetu‘utaki mo ‘etau Tamai ‘i he Langí. Mahalo ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ofi mai ‘oku nau ‘i he ngaahi ‘ausia ko ‘ení, ‘o hangē ko e ‘i ai mo e ni‘ihi kehe ‘i hotau loki akó, ka ko e tokanga ‘a e langí ‘oku ‘i he fakafo‘ituituí, ‘i he tokotaha takitaha.
Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i he taimi na‘e hā ai ki he kau Nīfaí:
“Tu‘u hake pea ‘unu‘unu mai kiate au, koe‘uhí ke mou ‘ai homou nimá ki hoku vakavaká, pea ke mou ala foki ki he mata‘i fa‘o ‘i hoku nimá mo hoku va‘é. …
“Pea na‘e hoko ‘o pehē na‘e ‘alu atu ‘a e fu‘u kakaí, ‘o nau ‘ai honau nimá ki hono vakavaká, ‘o nau ala ki he ngaahi mata‘i fa‘o ‘i hono nimá mo hono va‘é; ‘o nau fai ‘eni, mo ‘alu takitaha kae ‘oua kuo ‘alu atu kotoa pē, ‘o nau mamata ‘aki honau matá mo ala ‘aki honau nimá, pea nau ‘ilo‘i pau mo fakamo‘oni‘i” (3 Nīfai 11:14–15; ko e tānaki atu hono fakamamafa‘í).
Na‘e fuoloa ‘a e me‘a ko iá, ka na‘e mahu‘inga ke a‘usia ‘e he taha fakafo‘ituitui kotoa, ke ma‘u ‘e he mata mo e nima kotoa ‘a e fakamo‘oni mahino, mo fakatāutaha ko iá. Na‘e fai ‘e Kalaisi kimui ange ‘a e me‘a tatau ki he fānau ‘a e kau Nīfaí. “Na‘á ne fua hake ‘a ‘enau fānau īkí, takitaha, ‘o ne tāpuaki‘i ‘a kinautolu, mo hūfaki‘i ‘a kinautolu ki he Tamaí” (3 Nīfai 117:21; ko e tānaki atu hono fakamamafa‘í).
‘E faingata‘a ke mou ‘oange kotoa ha tokanga fakatāutaha ‘oku fakatou loto mo fie ma‘u ‘e ha ni‘ihi ‘o ho‘omou fānau akó, kae fai pē lelei taha te ke lavá ke fakakaukau‘i fakatāutaha kinautolu, ke ‘ai ke nau ongo‘i ha me‘a fakatāutaha mo makehe fekau‘aki mo koe, ko ‘enau faiakó. Lotu ke ke ‘ilo‘i pe ko hai ‘a e fānau akó pea mo e fa‘ahinga tokoni ‘oku fie ma‘ú, pea ongo‘ingofua ma‘u pē ‘a e ngaahi ue‘i ko iá ‘i he taimi ‘oku hoko mai aí. … Manatu‘i ko e ako‘i lelei tahá ‘oku fakahoko fakatāutaha pea ‘oku fa‘a hoko ia ‘i tu‘a mei he loki akó. …
‘I ho‘o feinga ko ia ke ako‘i fakafo‘ituitui ‘a e fānau akó, kuo pau ke ke mei ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ke lelei tatau ‘a e ni‘ihi mo e toengá pea ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau omi ki he kalasí. Tokanga fakatāutaha makehe ki he fa‘ahinga kau ako peheé; feinga lahi ke ke fakaafe‘i mo tokoni‘i ‘a e fangasipi molé ke nau foki mai ki he tākangá. “Manatu, ‘oku mahu‘inga lahi ‘a e ngaahi laumālié ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua” (T&F 18:10). Kuo fai ha totongi huhu‘i kāfakafa ‘e hotau Fakamo‘uí ma‘atautolu takitaha, pea ‘oku taau ai mo kitautolu ke tau fai e me‘a kotoa ‘oku tau lavá ke tokoni‘i Ia ‘i He‘ene ngāué. ‘Oku taau mo kitautolu ke tau fakapapau‘i ‘oku a‘u ‘a e me‘a‘ofa ‘o e Fakaleleí ki he talavou pe finemui kotoa ‘oku tau fatongia ‘akí. ‘Oku ‘uhinga ia ‘i homou tu‘ungá ke pukepuke kinautolu ke nau kau kakato ‘i ho‘omou kalasí.
Fai ha tokanga makehe kiate kinautolu ‘oku faingata‘a‘iá, pea laka atu, ‘o ka fie ma‘u, ke kumi ‘a e sipi molé. ‘E ‘i ai ha ola lelei ‘i ha ngaahi me‘a lahi, ‘a ha pousi kaati kuo tohi, ‘i ha telefoni, kapau ‘e lava, ‘i ha ‘a‘ahi hangatonu ki ha ‘api. ‘E lava ‘e ha tokanga fakahangatonu ki ha taha kei talavou ‘oku toki kamata ke hē, ‘o fakahaofi ha ngaahi houa lahi—mo‘oni, ha ngaahi ta‘u lahi fau—‘o e ngāue ‘i he‘etau feinga kimui ke fakafoki ‘a e taha ko iá ke mālohí. Fai ‘a e me‘a kotoa te ke lavá ke malu‘i ‘a e tokotaha ‘oku mālohí pea mo toe fokotu‘u ma‘u kinautolu ‘oku ‘alu hē ‘i he kuonga ko ‘ení.6
5
Ako‘i ‘i he tā-sīpinga
‘Oku fu‘u fie ma‘u kitautolu [kau faiakó] ke tau tā ‘a e sīpinga‘oku tāú, ke tau faivelenga mo lototo‘a ‘i he‘etau mo‘uí, ke tauhi ‘a e ‘Aho Sāpaté ke mā‘oni‘oni, ke faka‘apa‘apa‘i ‘a e kau taki ‘o e uōtí, ‘o e siteikí, pea mo e Siasí. ‘Oku ‘ikai totonu ke tō mei hotau loungutú ha me‘a ta‘e-taau ke ma‘u ai ‘e ha taha ‘o e fānaú ha totonu pe faingamālie ke faihala. Ko e mo‘oni kapau te tau lea ‘aki pe fai ha me‘a hala, ‘oku ma‘u leva ‘e he fānaú ha ngofua ke muimui.
‘Oku ma‘u ‘e he sīpingá ha ivi tākiekina ‘oku mālohi lahi ange ‘i he akonakí. Ko ia te ne fakaloto‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau faitotonú ‘oku totonu ke faitotonu mo ia. Ko e mo‘oni ko ia ‘okú ne mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi fakakaukau leleí koe‘uhí he ‘oku nau leleí pea ‘ikai tuku ke uesia ia ‘e he ngaahi tō‘onga ta‘emā‘oni‘oni ‘a e ni‘ihi kehé ‘e fakapale‘i lahi fau ange ‘i he taha ‘oku lea kae ‘ikai faí. … ‘Oku fakahehema ‘a e fānaú ke faʻifaʻitaki ‘a e taha ‘oku nau falala ki aí. Ko e lahi ange ‘enau falalá, ko ‘enau mateuteu lahi ange ia ke tākiekina ki he leleí pe koví. ‘Oku faka‘apa‘apa‘i ‘e he Kāingalotu lelei kotoa pē ‘a e lelei mo‘oní, ‘i ha feitu‘u pē ‘oku ‘ilo‘i ai pea feinga ke fa‘ifa‘itaki ‘a e sīpinga lelei kotoa pē.7
‘Oku ‘ikai ko e founga ki ha faiako ma‘ongo‘ongá ke ne mo‘ui ‘ata‘atā ‘aki pē ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí mo taukave‘i ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí, ka ke ma‘u ‘a e laumālie ‘o e faiakó ‘i he lotu. ‘I he‘etau ma‘u ‘a e laumālie ko iá mo tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí, ‘o ‘a‘eva talangofua ‘i Hono ‘aó, ‘e toki liliu leva ‘a e mo‘ui ‘a kinautolu ‘oku tau tokoni‘í pea ‘e fakalotolahi‘i leva kinautolu ke nau mo‘ui mā‘oni‘oni.8
Kuo pau ke ma‘u ‘e he faiako kotoa pē ha fakamo‘oni fakatāutaha ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ki he misiona fakalangi ‘o Sīsū Kalaisí, pea ko e mo‘oni ‘a e hā kia Siosefa Sāmita ‘a e Tamaí pea mo e ‘Alo. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i he pau ke ne ma‘u ‘a e ‘ilo mo e fakamo‘oni ko iá, ka ‘oku totonu ke vēkeveke ke fakahaa‘i ‘ene tuí ta‘e-faka‘alo‘alongaua kiate kinautolu ‘oku omi ke akó.9
‘Oku fakaiku ‘a e ako‘i lelei ‘o e ongoongoleleí ki he “liliu ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá.”
6
Hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i hono tokoni‘i ‘o e kau akó ke nau a‘usia ha liliu fakaofo ‘i he lotó.
Ko e taimi ‘oku ngāue ai ha faiako fakatatau mo e taumu‘a ‘a e ‘Eikí, ‘oku hoko ha mana ma‘ongo‘onga. ‘Oku ‘ikai ko e mana ‘o e Siasí he ‘aho ní ‘a e fakamo‘ui mahaki kāfakafá, ‘oku ‘ikai ko e ‘a‘eva ‘a e pipikí, ‘a e ‘ā ‘a e kuí, ‘a e ongo ‘a e tulí, pe fokotu‘u hake ‘o e maté. Ko e mana ma‘ongo‘onga ‘o e Siasi mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i hotau ‘ahó mo hotau kuongá ko e liliu ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá. Ko e me‘a ‘eni ‘oku mau mamata ki ai, ‘i he‘emau fefononga‘aki ‘i he ngaahi siteiki mo e ngaahi misiona ‘o e Siasí—ko e liliu ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá he kuo ako‘i ‘e ha taha ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní.
‘Oku tatau ia mo e pehē ‘e ‘Alamā, ‘i he kuonga ‘o ‘ene ako‘i ‘a e kakaí, ‘i he‘ene pehē: “Pea ko ‘eni vakai, ‘oku ou fehu‘i kiate kimoutolu ‘e hoku [ngaahi tokoua mo e tuofāfine] ‘o e siasí, kuo mou fanau‘i fakalaumālie koā ‘i he ‘Otuá? Kuo mou ma‘u koā hono tataú ‘i homou fofongá? Kuo mou ongo‘i koā ‘a e fu‘u liliu lahí ni ‘i homou lotó?” (‘Alamā 5:14.) Ko e taumu‘a ‘eni ‘o e ako‘í. Ko e ‘uhinga ‘eni ‘oku tau ngāue mālohi ai, fekumi ki he Laumālié, mo fakafonu hotau ‘atamaí ‘aki ‘a e ngaahi me‘a leleí ‘o hangē ko e fekau ‘e he ‘Eikí, ke tau lava ‘o hoko ko e me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i he liliu ‘a e loto ‘o ha taha. Na‘e ko ‘etau taumu‘á ke tō ‘i he loto ‘o e fānaú ‘a e holi ke leleí, ‘a e holi ke angamā‘oni‘oní, ‘a e holi ke tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí, ‘a e holi ke ‘a‘eva ‘i he loto fakatōkilalo ‘i Hono ‘aó. Kapau te tau lava ‘o hoko ko e me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i hono fakahoko ‘o e liliu lahí ni ‘i he loto ‘o e fānaú, pea ta kuo tau fakahoko ‘a e mana ma‘ongo‘onga ‘a ha faiako. Pea ko e mo‘oni, ko ha mana ia. ‘Oku ‘ikai ke mahino kiate kitautolu ‘a e founga hono liliu ‘e he ‘Eikí ‘a e loto ‘o e kakaí, ka ‘okú Ne fai ia. …
‘Oku ou fakamo‘oni atu ki he mālohi fakafo‘ou ‘o e Laumālié ‘i he mo‘ui ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku ou kole kiate kimoutolu … ke mou ngāue ta‘etuku ‘i he angatonu mo e mā‘oni‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ‘i he fakahoko ‘o e ngāue kuo vahe kiate kimoutolú.”10
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
Fakatokanga‘i ange: Mahalo te ke fie fakamatala‘i ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fehu‘i ko ‘ení mei he anga ‘o e fakakaukau ‘a e mātu‘á ‘i he‘enau ako‘i ‘enau fānaú.
-
‘Oku poupou‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e kau faiakó ke tokoni‘i ‘a e kau akó ke nau “falala ki he folofolá” (konga 1). Ko e fē nai ha taimi na‘e tokoni‘i ai koe ‘e he folofolá ‘i ho‘o mo‘uí? Ko e fē ha taimi na‘á ke ma‘u ai ha tali ‘o ho‘o ngaahi fehu‘í ‘i he folofolá? ‘E founga fēfē ha‘atau tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé, kau ai kinautolu ‘i hotau ‘apí, ke nau ako ke sai‘ia ‘i he folofolá mo ʻaonga kiate kinautolu hono mālohí?
-
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he konga 2 fekau‘aki mo e faiako ‘aki ‘a e Laumālié? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke a‘usia ‘i he ako‘i mo ako ‘i he Laumālié? Ko e hā ha ngaahi me‘a te ke lava ‘o fai ke tokoni ke ke faiako ‘aki ‘a e Laumālié?
-
‘E founga fēfē ha lava ‘e ha faiako ‘o tokoni‘i ‘a e kau akó ke langaki hono mateaki‘i ‘o e folofolá mo e ongoongoleleí, kae ‘ikai ko ia? (Vakai ki he konga 3.) ‘E founga fēfē hano fakahanga atu ‘e he faiakó e kau akó ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi? ‘E founga fēfē ke lava ‘e ha faiako ‘o tokoni‘i ‘a e kau akó ke nau tu‘u ma‘u ‘i he ongoongoleleí koe‘uhí ke nau kei mālohi “‘i he taimi kuo pau ke nau tu‘u tokotaha aí”?
-
Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ki he mahu‘inga ‘o e tokotaha takitaha kotoa peé (vakai ki he konga 4). Te ke lava fēfē ‘o tokoni‘i ‘a kinautolu ‘okú ke ako‘í ke fakatupulaki ha fakamo‘oni ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá mo ‘ofa‘i kinautolu fakatāutaha? Fakakaukau ki he me‘a te ke lava ‘o ho‘o hoko ko e faiakó, ke ke a‘u kiate kinautolu ‘okú ke ako‘i fakafo‘ituituí.
-
‘Oku fakamamafa‘i ‘e Palesiteni Hanitā hono mahu‘inga ‘o e ako‘i ‘aki ‘a e fa‘ifa‘itaki‘angá (vakai ki he konga 5). Ko e hā ‘oku mālohi ange ai ‘etau tā-sīpingá ‘i he‘etau leá? Kuo tāpuekina fēfē koe ‘e ha faiako na‘e hoko ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei? ‘Oku ako‘i fēfē ‘e he tā-sīpinga ‘a e mātu‘á ‘enau fānaú?
-
Ko e fē ha taimi na‘á ke a‘usia ai ‘a e “mana ma‘ongo‘onga” ‘oku fakamatala‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 6, ‘i ho‘o hoko ko e faiakó pe taha akó? Fakakaukau ki ha kau faiako na‘a nau hoko ko ha ivi tākiekina lelei ‘i ho‘o mo‘uí Ko e hā na‘á ne ‘ai ke nau hoko ko e ivi tākiekina leleí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ako‘i ‘a e ongoongoleleí ‘aki ha mālohi lahi ange—tatau pē ‘i ‘api, ‘i ha loki ako, pe ‘i ha toe feitu‘u kehe?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Sione 21:15–17; 1 Kolinitō 12:28; 2 Tīmote 3:14–17; 2 Nīfai 33:1; ‘Alamā 17:2–3; 31:5; T&F 11:21–22; 50:17–22; 88: 77–80
Tokoni Fakafaiako
Hiki ha ngaahi fehu‘i ‘i ha ngaahi la‘i pepa kehekehe mei he ngata‘anga ‘o e vahé pe ko ha ngaahi fehu‘i kehe ‘oku fekau‘aki mo e vahé. Fakaafe‘i ‘a e kau mēmipa ‘o e kalasí ke nau fili ha fehu‘i pea kumi ‘i he vahé ki he ngaahi akonaki ‘e tokoni ‘i hono talí. Kole ange ke nau vahevahe ‘a e me‘a kuo nau ‘iló.