Vahe 11

Ko e Ma‘ongo‘onga Mo‘oní

“‘Oku fakaiku ‘a e toutou ngāue‘i ‘o e fanga ki‘i me‘a iiki ‘o e mo‘ui faka‘ahó ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Hauati W. Hanitā ko e ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘oku ‘ikai ma‘u ia mei he lavame‘a fakamāmaní ka mei he “fanga ki‘i ngāue iiki ‘e lauiafe … ‘o e tokoni mo e feilaulau ‘okú ne fakahoko ‘a e foaki, pe momoi, ha mo‘ui ‘a ha taha ma‘a ha ni‘ihi kehe pea ma‘á e ‘Eikí.”¹ Na‘e mo‘ui ‘a Palesiteni Hanitā ‘o fakatatau mo e akonaki ko ‘ení. Na‘e ‘ikai ke ne kumia ‘a e tu‘unga ‘iloa pe fakalāngilangi ‘a e ni‘ihi kehé, ka na‘á ne fakahoko ‘a e fanga ki‘i ngāue faka‘aho mo e feilaulau na‘e ‘ikai fa‘a fakatokanga‘i.

Ko ha sīpinga ‘e taha ‘o e ngaahi ngāue na‘e ‘ikai fa‘a fakatokanga‘i ai ‘a Palesiteni Hanitaá ko e tauhi na‘á ne fai ki hono uaifí ‘i he‘ene fefa‘uhi mo e hōloa ‘o e mo‘uí ‘i ha ta‘u ‘e hongofulu tupu. Na‘e kamata foua ‘e Kelea ‘i he konga kimu‘a ‘o e ta‘u 1970 tupú, ‘a e langa ‘ulú mo e mole ‘o e manatú. Na‘e tofanga kimui ange ai ‘i ha fanga ki‘i pā-kālava, ‘o faingata‘a ai ke toe lea pe ngāue ‘aki hono nimá. Ko e taimi na‘e kamata ai ke ne fie ma‘u ma‘u pē ha tauhí, na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e lahi taha na‘á ne lavá mo ne toe lolotonga fua pē hono ngaahi fatongia ko e ‘Aposetoló. Na‘á ne alea‘i ha taha ke nofo mo Kelea ‘i he lolotonga ‘o e ‘ahó, ka na‘á ne tauhi ia ‘i he po‘ulí.

Na‘e fakatupu ‘e ha fānoa ‘a e totó ‘i he ‘utó ‘i he 1981 ke ‘ikai toe lava ai ‘a Kelea ‘o luelue pe lea. Neongo ia, na‘e fa‘a tokoni‘i ia ‘e Palesiteni Hanitā mei hono sea fakave‘eteká he taimi ‘e ni‘ihi pea mo puke ma‘u ia ke na lava ‘o hulohula ‘o hangē ko ia na‘á na fa‘a fai ‘i he ngaahi ta‘u kimu‘á.

Hili ha toe fānoa tu‘o ua ‘a e totó ‘i he ‘uto ‘o Keleá, na‘e vili ‘a e kau toketaá ke tuku ia ‘i ha senitā tauhi‘anga, pea si‘i nofo ai ‘i he māhina faka‘osi ‘e 18 ‘o si‘ene mo‘uí. Na‘e ‘alu faka‘aho ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he lolotonga ‘o e taimi ko iá ke vakai ki ai, tukukehe ‘a e taimi na‘e fononga ai ‘i he ngaahi ngāue faka-Siasí. Ko e taimi na‘e foki mai aí, na‘e ‘alu hangatonu pē mei he mala‘e vakapuná ke na nofo. Ko e konga lahi taha ‘o e taimí na‘e mohe ma‘u pe ‘ikai ke ne ‘ilo‘i ia, ka na‘á ne kei fakahā ange pē ki ai ‘ene ‘ofá pea mo fakapapau‘i na‘e fiemālie.

Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá kimui ange, na‘e hoko ‘ene tokanga‘i ‘ofa hono uaifi ko Keleá ‘i he ta‘u ‘e hongofulu tupu, lolotonga ‘ene puké, ko e lī‘oa faka‘ei‘eiki taha ia ‘a ha tangata ki ha fefine, kuo māta‘ia ‘e hatau tokolahi.”²

Na‘e to‘o hangatonu ‘e ha piokālafi ‘i he Ensign ‘i he hili ‘o e pekia ‘a Palesiteni Hanitaá, ‘a ‘ene ngaahi akonaki ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní pea mo fakamatala‘i nounou ‘a e founga ‘o ‘enau tataki ‘ene mo‘uí:

“Neongo ‘e ta‘ofi ia ‘e he‘ene loto fakatōkilalo mo‘oní mei ha‘ane fai ‘a e fakafehoanaki ko iá, ka na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Hanitā ‘a ‘ene faka‘uhinga‘i ‘o e ma‘ongo‘ongá. Na‘e fakatupulaki ‘a ‘ene ma‘ongo‘ongá ‘i ha ngaahi taimi ‘o ‘ene mo‘uí na‘e ‘ikai ‘iloá, ‘i he‘ene fai ‘a e ngaahi fili mahu‘inga ke ngāue mālohi, ke toe feinga ‘i he hili ‘o ‘ikai ke ne lavá, pea mo tokoni ki hono kāingá. ‘Oku hāsino ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko iá ‘i he‘ene malava fakaofo ke lavame‘a ‘i he ngaahi feinga kehekehe hangē ko e mūsiká, laó, pisinisí, fetu‘utaki fakavaha‘a pule‘angá, tufungá, pea ko e mahu‘inga tahá, ko ‘ene hoko ko e ʻtamaioʻeiki lelei mo angatonu’ ‘a e ‘Eikí [Mātiu 25:21]. …

“Ko e fakahoko ‘o e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Eikí, ki he Palesiteni hono hongofulu mā fā ‘o e Siasí, na‘e fakahoko ta‘esiokita mo fakanatula pē ‘o hangē ko ‘ene ngāue ko ha tamasi‘i kei akó, ko ha tamai kei talavoú, ko ha pīsope lī‘oá, pea mo ha ‘Aposetolo ngāue ta‘etukú. Ko e ngoue vaine ‘a e ‘Eikí, ‘o fakatatau mo e vakai ‘a Hauati W. Hanitaá, ‘oku fie ma‘u ke tokanga‘i ma‘u pē, pea ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u ‘e Hono ‘Eikí meiate iá ke hoko ko ha ‘tamaio‘eiki lelei mo angatonu.’ Na‘e fakahoko ‘eni ‘e Palesiteni Hanitaá ‘i he ma‘ongo‘onga mo‘oní, ‘aki ‘ene tokanga ma‘u pē ki he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí, ‘a ia na‘e tauhi ki Ai ‘o a‘u ki he ngata‘angá.”³

Howard and Claire Hunter — Ko Hauati mo Kelea Hanitā

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

‘Oku fa‘a ‘avehala hono faka‘uhinga‘i ‘e he māmaní ‘a e ma‘ongo‘ongá pea mo lava ke ne fakatupu ha fakafehoanaki fakatupu maumau.

‘Oku fiefia ha Kāingalotu tokolahi ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea mo nau ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie ‘oku ‘omi ‘e he mo‘uí. Ka ‘oku ou hoha‘a he ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘iate kitautolu ‘oku nau loto mamahi. ‘Oku ongo‘i ‘e hatau ni‘ihi ‘oku tau tōnounou mei hotau tu‘unga totonú. ‘Oku ou tokanga makehe kiate kinautolu kuo nau mo‘ui angatonu ka nau pehē—koe‘uhí ko e ‘ikai ke nau a‘usia ‘i he māmaní pe ‘i he Siasí ‘a e me‘a kuo a‘usia ‘e he ni‘ihi kehé—kuo ‘ikai ke nau lavame‘a. ‘Oku tau takitaha faka‘amu ke a‘usia ha tu‘unga ‘o e ma‘ongo‘ongá ‘i he mo‘uí ni. Pea ko e hā ka ‘ikai ke ta a‘usia ai iá? Na‘e fakamatala ‘e ha taha, ‘oku ‘i loto ‘iate kitautolu takitaha ha faka‘ānaua vivili ke toe foki ki hotau ‘api fakalangí. (Vakai, Hepelū 11:13–16; T&F 45:11–14.)

‘Oku hanga he‘etau ‘ilo‘i pe ko hai kitautolú ‘o fakapapau‘i mai ‘oku ‘ikai mo‘oni ha me‘a ia ‘e faingata‘a mo e ‘Otuá. Mei he taimi ‘o ‘etau ‘ilo‘i ‘oku finangalo ‘a Sīsū ke tau hoko ko e ‘Ene kau ākongá ki he taimi ‘oku tau ‘ilo kakato ange ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e ongoongoleleí, mo hono ako‘i kitautolu ke tau feinga ki he haohaoá. ‘Oku ‘ikai leva fo‘ou ia kiate kitautolu, ke talanoa ki he mahu‘inga ‘o e lavame‘á. ‘Oku tupu ‘a e faingata‘á ‘i he taimi ‘oku liliu ai ‘e he ngaahi fie ma‘u ta‘e-fakapotopoto ‘a e māmaní ‘a e ‘uhinga ‘o e ma‘ongo‘ongá.

Ko e hā ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oni? Ko e hā ‘a e me‘a ‘okú ne ‘ai ha taha ke ma‘ongo‘ongá?

‘Oku tau mo‘ui ‘i ha māmani ‘oku hangē ‘oku lotu pē ia ki hono ma‘ongo‘onga pē ‘o‘ona pea mo ‘omi hono kau mo‘unga‘i tangata pē ‘o‘ona. Na‘e fakahā ‘e ha savea kimuí ni ‘o e kakai kei talavou mei he ta‘u hongofulu mā valú ki he ta‘u uofulu mā faá ‘oku sai‘ia ange ‘a e to‘u tupu ‘o e ‘aho ní ‘i he niʻihi fakafo‘ituitui ‘oku “to‘a, tau‘atāina kakato, ikuna‘i ‘a e me‘a kotoá” pea ‘oku nau feinga mo‘oni ke fakatātā ‘enau mo‘uí ki he faka‘ofo‘ofa mo e “koloa‘ia ta‘e fakangatangatá.” ‘I he lolotonga ‘o e 1950 tupú, na‘e kau ‘i he kau mo‘unga‘i tangatá ‘a Uinisitoni Sēsili, ‘Alipate Sueitisā, Palesiteni Heuli Tulūmani, Kuini ʻElisapeti, pea mo Hēleni Kela—ko e taha fa‘u-tohi mo e faiako neongo ‘ene kui mo e tulí. Ko ha kakai ‘eni na‘a nau tokoni ‘i hono fa‘u ‘o e hisitōliá pe na‘e ‘iloa ‘i he‘enau mo‘ui lavame‘á. Ko e ‘aho ní, ko e tokolahi ‘o e kau fuofua mo‘unga‘i tangata ‘e toko hongofulú ko e kau ‘iloa ‘i he hele‘uhilá mo e kau fakame‘ite, ‘a ia ‘okú ne fokotu‘u mai ha fa‘ahinga liliu ‘i he‘etau fakakaukaú. (Vakai, U.S. News & World Report, 22 Apr. 1985, p. 44–48.)

Ko e mo‘oni ‘oku ‘ikai manatu‘i fuoloa ‘a e kau mo‘unga‘i tangata ‘o e māmaní ‘e he kakaí; neongo ia, ‘oku ‘ikai teitei hala ai ha kau to‘a mo ha kau lavame‘a ma‘ongo‘onga. ‘Oku meimei ke tau fanongo faka‘aho ki ha kau sipoti ‘oku nau maumau‘i ‘a e lekōtí; kau saienisi ‘oku nau ‘ilo ha ngaahi me‘angāue fakaofo fo‘ou, ngaahi mīsini, mo ha ngaahi founga; pea mo hono fakamo‘ui ‘e he kau toketaá ‘i ha ngaahi founga fo‘ou ‘a e mo‘uí. ‘Oku fakafe‘iloaki ma‘u mai pē kiate kitautolu ha kau tā-me‘alea mo ha kau fakame‘ite poto mo‘oni pea mo ha kau ‘aati, kau tā-mape, pea mo ha kau langa mohu talēnití. ‘Oku laku-tavale mai ‘e he makasiní, papa-tu‘uakí, mo e tu‘uaki he televīsoné ha ngaahi fakatātā ‘o ha ni‘ihi fakafo‘ituitui ‘oku sai honau nifó mo fofonga ta‘e-hano mele, ‘oku nau tui ha vala ‘o e ākengá mo fai ‘a e me‘a kotoa ‘oku fai ‘e he kakai “tu‘umālié.”

Pea koe‘uhí ‘oku tau fehahangai ma‘u pē mo e faka‘uhinga‘i ‘e he māmaní ‘a e ma‘ongo‘ongá, ‘oku mahino leva ‘a ‘etau fakafehoanaki ‘a hotau tu‘ungá mo e tu‘unga ‘o e kakai kehé—pe ngali tu‘unga peheé—pea mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú mo ia ‘oku ma‘u ‘e he kakai kehé. Neongo pē ‘oku mo‘oni, ‘e lava ‘o ‘aonga ‘a e fakafehoanakí mo faka‘ai‘ai kitautolu ke tau fakahoko ha lelei lahi pea mo fakalelei‘i ‘etau mo‘uí, ka ‘oku tau fa‘a tuku ha ngaahi fakafehoanaki ta‘e totonu mo hala ke ne faka‘auha ‘etau fiefiá ‘i he taimi ‘oku nau fakatupu ai ke tau ongo‘i ta‘e-lavame‘a pe ta‘e taau pe ta‘e‘aongá. Koe‘uhí ko e ngaahi ongo ko ‘ení, ‘oku taki ai kitautolu he taimi ‘e ni‘ihi ke tau fehalaaki mo tokanga pē ki he‘etau ta‘e-malavá kae ‘ikai fakatokanga‘i ‘a e ngaahi tafa‘aki ‘o ‘etau mo‘uí ‘e lava ke ‘i ai ‘a e ngaahi ‘elemēniti ‘o e ma‘ongo‘onga mo‘oní.⁴

man helping elderly woman — “‘Oku [ma‘u ‘a e] ma‘ongo‘onga mo‘oní mei he fanga ki‘i ngāue iiki ‘e lauiafe pe ngaahi fatongia tokoni mo e feilaulau ‘okú ne fakahoko ‘a e foaki, pe momoi, ‘o ha mo‘ui ‘a ha taha ma‘á ha ni‘ihi kehe pe ma‘á e ‘Eikí.”

‘Oku fakaiku ‘a e toutou foaki ‘i he fanga ki‘i me‘a iiki ‘o e mo‘ui faka‘ahó ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní.

Na‘e fai ‘e Palesiteni Siosefa F. Sāmita ‘i he 1905, ‘a e fakamatala mahu‘inga ko ‘eni fekau‘aki mo e ma‘ongo‘onga mo‘oní:

“‘E ala manatua ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau ui ‘oku kāfakafa, fakaofo, pe makehé, ka ‘oku ‘ikai ke nau fakafofonga‘i ‘a e mo‘oni ‘o e mo‘uí.

“Ka, ke fai fakalelei ‘a e ngaahi me‘a kuo tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ke hoko ko e tufakanga totonu ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ko e ma‘ongo‘onga mo‘oni tahá ia. ‘Oku ma‘ongo‘onga ange ke hoko ko ha tamai mo ha fa‘ē lelei ‘i ha‘ate hoko ko ha seniale pe tangata taki fakapolitikale lelei.” (Juvenile Instructor, 15 Dec. 1905, p. 752.)

‘Oku fakatupu ‘e he fakamatalá ni ha fie ‘ilo: Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke hoko ko e “tufakanga maheni ‘o e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá”? Ko e mo‘oni ‘oku kau ai ‘a e ngaahi me‘a kuo pau ke fai kae lava ke hoko ko ha tamai lelei pe fa‘ē leleí, ko ha foha pe ‘ofefine leleí, ko ha tokotaha ako lelei pe kaungā-loki lelei pe ko ha kaungā‘api leleí.

…‘Oku fakaiku ‘a e toutou ngāue‘i ‘o e fanga ki‘i me‘a iiki ‘o e mo‘ui faka‘ahó ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní. Tautautefito, ki he fanga ki‘i ngāue iiki ‘e lauiafe pe ngaahi fatongia tokoni mo e feilaulau ‘okú ne fakahoko ‘a e foaki, pe momoi, ‘o ha mo‘ui ‘a ha taha ma‘á ha ni‘ihi kehe pea ma‘á e ‘Eikí. ‘Oku kau ai ‘a e ma‘u ha ‘ilo ki he‘etau Tamai ‘i he Langí mo e ongoongoleleí. ‘Oku toe kau ai foki mo hono ‘omai ‘o e ni‘ihi kehé ki he tui pea mo e feohi ‘i Hono pule‘angá. ‘Oku ‘ikai ke fa‘a ma‘u ‘e he ngaahi me‘á ni ha tokanga pe fakahīkihiki ‘a e māmaní.⁵

Na‘e tokanga ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he ngaahi fatongia faka‘aho ‘o e tokoni mo e tokanga‘i ‘o e ni‘ihi kehé.

‘Oku ‘ikai ke manatu‘i ‘a Siosefa Sāmita ia ko ha seniale, pule kolo, taha tā-mape, ‘ētita, pe taha na‘e feinga ke palesiteni. ‘Oku tau manatu‘i ia ko e palōfita ‘o e Fakafoki mai e Ongoongoleleí, ko ha tangata na‘e tukupā ke ‘ofa ki he ‘Otuá mo paotoloaki ‘a ‘Ene ngāué. Ko e Palōfita ko Siosefá ko ha tokotaha mo‘ui faka-Kalisitiane faka‘aho. Na‘e tokanga ki he fanga ki‘i me‘a īkí, ‘a e ngaahi fatongia faka‘aho ‘o e tokoni‘i mo e tokanga‘i ‘o e ni‘ihi kehé. ‘I he kei ta‘u hongofulu mā tolu ‘a Laimani O. Litolofilá, na‘e kaungā fononga mo e ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘a ē na‘e fononga ki Misulí. Na‘á ne fakamatala‘i kimui ange ha ki‘i ngāue si‘isi‘i ka na‘e mahu‘inga fakafo‘ituitui, ‘i he mo‘ui ‘a e Palōfitá:

“Na‘e mātu‘aki faingata‘a ‘a e fonongá ki he taha kotoa, pea ko e faingata‘a‘ia fakaesinó, fakataha mo e ‘ilo‘i ‘o e ngaahi fakatanga na‘e kātekina ‘e hotau kāinga na‘a mau ō ke tokoni‘í, na‘á ne fakatupu ‘i ha ‘aho ‘e taha ke u loto fo‘i. ‘I he teuteu ‘a e ‘apitangá ke mavahé, na‘á ku tangutu hela‘ia mo fakafulofula pē he ve‘e halá. Ko e tokotaha femo‘uekina taha ‘i he ‘apitangá ko e Palōfitá; ka ‘i he‘ene fakatokanga‘i aú, na‘e tafoki leva mei he mafatukituki ‘o e ngaahi fatongia kehé ke fai ha lea fakanonga ki ha ki‘i tamasi‘i. Na‘á ne pehē ‘i he‘ene hili hono nimá ki hoku ‘ulú, ‘‘Oku ‘ikai nai ha‘o taumu‘a heni, ‘e hoku foha? Kapau ‘oku ‘ikai, ta kuo pau ke ta fokotu‘u ha taha.’ Na‘e ue‘i au ‘e he me‘á ni pea kuo ‘ikai ngalo neongo ‘a e lōloa ‘o e taimi kuo fakalau atú pea mo e ngaahi me‘a mahu‘inga angē.” (‘I he George Q. Cannon, Life of Joseph Smith the Prophet, Salt Lake City: Deseret Book Co., 1986, p. 344.)

‘I ha me‘a ‘e taha, ‘i he fekau‘i mai ‘e Kōvana Kālini ‘o ‘Ilinoisí ‘a e Polisi ko Tōmasi Kingi ‘o e Potufonua ‘Ātamá mo ha ni‘ihi na‘e fakamafai‘i ke nau puke ‘a e Palōfitá ‘o ‘ave ki he kau talafekau ‘a Kōvana Pōkesi ‘o Mīsulí, na‘e puke lahi ‘aupito ‘a e Polisi ko Kingí. Na‘e ‘ave ‘e he Palōfitá ‘a e Polisí ki hono ‘apí ‘o tauhi ia hangē hano tokouá ‘i ha ‘aho ‘e fā. (Ibid., p. 372.) Na‘e ‘ikai ko ha me‘a fakataimi pē ‘a e fanga ki‘i ngāue tokoni iiki, anga‘ofa, kae mahu‘ingá ki he Palōfitá.

Na‘e lekooti ‘e ‘Eletā Siaosi Q. Kēnoni fekau‘aki mo hono fakaava e falekoloa ‘o e [Palōfita ko Siosefa Sāmitá] ‘i Nāvuú ‘o pehē:

“Na‘e ʻikai momou ‘a e Palōfita ke kau ‘i he fefakatau‘akí mo e fa‘u koloá; na‘e hoko ‘a e ongoongolelei na‘á ne malanga‘í ko ha fakamo‘ui fakatu‘asino mo e hākeaki‘i fakalaumālie foki; pea na‘á ne fie fakahoko ‘ene tafa‘aki ‘o e ngāue ko iá. Na‘á ne fai ‘eni ‘o ‘ikai fakakaukau ke ma‘u ai ha me‘a fakafo‘ituitu.” (Ibid., p. 385.)

Pea na‘e hiki ‘e he Palōfitá ‘i ha tohi ‘o pehē:

“Kuo ‘osi fakafonu ‘o hake ‘a e [Fale Koloa Piliki Kulokula ‘i Nāvuú] pea na‘á ku tu‘u ‘i he tu‘a kānitá he ‘ahó kotoa, ‘o tufaki ta‘e-tuku ‘a e koloa ‘o tatau mo ha toe kalake kuo mou mamata ai, ke tokoni‘i kinautolu he ‘ikai ke nau lava ‘o mo‘ui ta‘e ‘i ai ha ma‘u me‘atokoni efiafi he Kilisimasí mo e Faka‘osita‘ú, koe‘uhí ko e fanga ki‘i me‘a iiki hangē ko e suka, malāsese, fuamelie, mo e ngaahi me‘a peheé; pea mo fakafiefia‘i au foki, he ‘oku ou manako ke tokoni ki he Kāingalotú mo hoko ko e tamaio‘eiki ki he taha kotoa, ‘i he faka‘amu ‘e hakeaki‘i au ‘i he taimi totonu ‘o e ‘Eikí.” (Ibid., p. 386.)

Na‘e pehē ‘e Siaosi Q. Kēnoni fekau‘aki mo e me‘á ni ‘o pehē:

Ko ha ‘ata fakaofo mo‘oni ‘eni! ‘Oku fiefia mo laukau ‘aki ‘e ha tangata kuo fili ‘e he ‘Eikí ke fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o Hono Siasí pea hoko ko hono Palōfita mo e Palesitení, ke ne tokoni ki hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné hangē ha tamaio‘eikí. … Na‘e te‘eki ai ha ‘aho ‘i he mo‘ui ‘a Siosefa na‘á ne ta‘e ongo‘i ‘okú ne tauhi ki he ‘Otuá mo fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o Kalasí, ‘i he‘ene fakahaa‘i ‘a e anga‘ofá mo tokangá ‘‘o a‘u ki he taha ‘oku kihi‘i si‘i hifo ‘iate kinautolu ní.’” (Ibid., p. 386.)⁶

Joseph Smith helping older man — “Ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko ha tokotaha mo‘ui faka-Kalisitiane faka‘aho. Na‘e tokanga ki he fanga ki‘i me‘a īkí, ‘a e ngaahi fatongia faka‘aho ‘o e tokoni‘i mo e tokanga‘i ‘o e ni‘hi kehé.”

‘Oku ma‘u ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘i he tuiaki atu ‘i he ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí pea mo e ngāue ‘i ha ngaahi founga ‘oku ‘ikai fa‘a fakatokanga‘í.

Ko ha konga lahi ‘o e ‘uhinga ke ma‘ongo‘onga mo‘oní ko ‘ete hoko ko ha sekelitali lelei ‘o e kōlomu ‘o e kaumātu‘á pe faiako Fine‘ofa lelei pe kaungā‘api ‘ofa pe kaungāme‘a ‘oku fanongo. Ko ‘eni ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní, ke fai hoto lelei tahá ‘i he fehangahangai mo e ngaahi fefa‘uhi angamaheni ‘o e mo‘uí—pea mahalo ‘i he fehangahangai mo e ta‘emalavá—pea kei kātaki pē mo vilitaki ‘i he taulōfu‘u ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí, kapau ‘oku ‘aonga ‘a e ngaahi fefa‘uhi mo e ngaahi fatongia ko iá ki he fakalakalaka mo e fiefia ‘a e ni‘ihi kehé pea mo e fakamo‘ui ‘o ha taha.

‘Oku tau takitaha faka‘amu ke tau a‘usia ha tu‘unga ‘o e ma‘ongo‘ongá ‘i he mo‘uí ni. Kuo ‘osi lava‘i ‘e ha tokolahi ha ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga; ko ha ni‘ihi ‘oku nau feinga ke a‘usia ‘a e ma‘ongo‘ongá. Tuku ke u poupou atu ke mou ikuna pea, ‘i he taimi tatau, manatu‘i pe ko hai kimoutolu. ‘Oua na‘a ikuna‘i kimoutolu ‘e he fakakaukau loi mo fakataimi ‘a e māmaní ki he ma‘ongo‘ongá. ‘Oku mole ha laumālie ‘o ha kakai tokolahi ki he fa‘ahinga ‘ahi‘ahi peheé. ‘Oku ‘ikai ‘aonga hano fakatau ho ongoongó—‘aki ha fa‘ahinga mahu‘inga. Ko e ma‘ongo‘onga mo‘oní ke tu‘u ma‘u—“[Tu‘u ma‘u ‘i he tui kuo mata‘ikoloa ‘aki he‘etau mātu‘á, Tu‘u ma‘u ‘i he mo‘oni kuo mate ai ‘a e kau mate fakama‘atá.]” (Ngaahi Himí, 1985, fika 157.)

‘Oku ou tui pau ‘oku tokolahi ha kau mo‘unga‘i tangata ma‘ongo‘onga, ta‘e‘iloa, mo ngalo pē ‘iate kitautolu. Ko ‘eku lea ‘eni ki he ni‘ihi ‘o kimoutolu ‘oku mou fakahoko fakalongolongo ma‘u pē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke mou faí. Ko e ‘eku ‘uhinga kiate kinautolu ‘oku nau ‘i ai ma‘u pē mo loto fiengāue ma‘u peé. Ko ‘eku ‘uhinga ki he fa‘e lototo‘a ‘oku nofo mo tokanga‘i mei he houa ki he houa, ‘i he ‘aho mo e pō, si‘a fānau ‘oku puke, lolotonga ‘oku ‘i he ngāué pe akó hono husepānití. ‘Oku ou fakakau heni kinautolu ‘oku fie huhu-toto pe ngāue mo e kau toulekeleká. ‘Oku ou fakakaukau ki he ni‘ihi ‘o kimoutolu ‘oku fakahoko faivelenga homou ngaahi fatongia lakanga fakataula‘eikí pe faka-Siasí pea mo e fānau ako ‘oku faitohi ma‘u pē ki ‘api ke fakamālō ki he mātu‘á ‘i he‘enau ‘ofá mo e poupoú.

‘Oku ou toe ‘uhinga pē heni foki kiate kinautolu ‘oku nau fakatō ki ha ni‘ihi ‘a e tuí mo ha holi ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí—‘a kinautolu ‘oku nau ngāue mālohi ke langa hake mo tanumaki e mo‘ui fakatu‘asino, fakasōsiale, mo fakalaumālie ‘a e ni‘ihi kehé. Ko ‘eku ‘uhingá kiate kinautolu ‘oku faitotonu mo anga‘ofa pea mo ngāue mālohi ‘i he‘enau ngaahi ngāue faka‘ahó, ka ‘oku nau toe hoko ko e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí mo e kau tauhi sipi ‘o ‘Ene fanga sipí.

Ka, ‘oku ‘ikai ko ‘eku ‘uhinga ‘eni ke tukuhifo ‘a e ngaahi lavame‘a ma‘ongo‘onga ‘a e māmaní kuo nau ‘omi kiate kitautolu ha ngaahi faingamālie kehekehe mo ‘omai ha founga mo e māú pea mo e fiefiá ki he‘etau mo‘uí. Ko ‘eku ki‘i fokotu‘u atu pē ke tau feinga ke tokanga mahino ange ki he ngaahi me‘a ‘i he mo‘uí ‘e mahu‘inga tahá. Te mou manatu‘i ko e Fakamo‘uí na‘á Ne pehē, “Ka ko ia ‘oku lahi ‘iate kimoutolú, ‘e hoko ia ko [ho‘omou tamaio‘eiki.]” (Mātiu 23:11.)⁷

‘Oku fie ma‘u ‘i he ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘a e fanga ki‘i ngāue iiki, ‘oku fakahoko ma‘u pē, pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e fanga ki‘i ngāue angamaheni ‘i ha vaha‘ataimi lōloa.

Kuo tau ‘osi takitaha fakatokanga‘i ha ni‘ihi fakafo‘ituitui kuo nau a‘u ‘o koloa‘ia pe lavame‘a vave—meimei ‘i ha taimi nounou. Ka ‘oku ou tui neongo ‘e ala hoko ‘a e fa‘ahinga lavame‘a ko ‘ení ki ha ni‘ihi ‘o ‘ikai ha fu‘u ngāue lōloa fēfē, ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ko e ma‘ongo‘onga vave. Ko hono a‘usia ‘o e ma‘ongo‘onga mo‘oní ko ha ngāue taimi lōloa. ‘E ala kau ai ha ngaahi tōnounou. Mahalo ko hono olá he ‘ikai ‘asi mahino ma‘u pē, ka ‘oku hangē ‘okú ne fie ma‘u ma‘u pē ‘a e fanga ki‘i ngāue iiki, ‘oku fakahoko ma‘u pē, pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e fanga ki‘i ngāue angamaheni ‘i ha vaha‘a taimi lōloa. ‘Oku totonu ke tau manatu‘i ko e ‘Eikí na‘á Ne pehē, “‘Oku tupu mei he ngaahi me‘a īkí ‘a e ngaahi fu‘u me‘a lalahi.” (T&F 64:33.)

Ko e ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘oku ‘ikai ko ha teitei ola ia ‘o faingamālie noa pē pe feinga tā-tu‘o-taha pe lavame‘a. ‘Oku fie ma‘u ‘i he ma‘ongo‘ongá ‘a e fakatupulaki ‘o e ‘ulungāngá. ‘Oku fie ma‘u ai ha ngaahi fili totonu lahi fau ‘i he ngaahi fili faka‘aho ‘i he leleí mo e koví, ‘a ē na‘e lea ki ai ‘a ‘Eletā Poiti K. Peeka ‘i he‘ene pehē, “‘E fakatahataha‘i ‘a e fanga ki‘i fili īkí ni ‘i he fakalau atu ‘a e ta‘ú ‘o fakahaa‘i lelei ai ‘a e me‘a ‘oku tau fakamahu‘inga‘í.” (Ensign, Nov. 1980, p. 21.) ‘E toe fakahaa‘i foki ‘e he ngaahi filí ‘a hotau tu‘ungá.⁸

Ko e fanga ki‘i ngāue angamahení ‘oku fa‘a ‘aonga lahi taha ki he ni‘ihi kehé.

‘Oku mahu‘inga, ‘i he‘etau vakavakai‘i kitautolú, ke ‘oua te tau sio pē ki he‘etau ngaahi lavame‘á ka ki he ngaahi tūkunga na‘a tau ngāue aí foki. ‘Oku tau kehekehe mo makehe; na‘a tau kamata kehekehe ‘i he pue ‘o e mo‘uí; ‘oku tau takitaha mo‘ona pē ‘a e talēniti mo e ngaahi poto; ‘oku tau takitaha mo‘ona pē ‘a e palopalema mo e fakangatangata ke fehangahangai mo ia. ‘I he‘ene peheé, ‘oku ‘ikai totonu ke ngata pē ‘etau vakavakai‘i kitautolú ki he lahi pe mā‘olunga pe fika ‘o ‘etau ngaahi lavame‘á; ‘oku totonu ke toe kau ai foki mo e ngaahi tūkunga na‘e ‘i aí pea mo e ‘aonga ‘o ‘etau ngāué ki he ni‘ihi kehé.

Ko e tafa‘aki faka‘osi ‘eni ‘o ‘etau vakavakai‘i kitautolú—ko e ‘aonga ‘o ‘etau mo‘uí ki he mo‘ui ‘a e ni‘ihi kehé—‘a ia ‘e tokoni ke mahino kiate kitautolu ‘a e ‘uhinga ‘oku totonu ai ke fakamahu‘inga‘i lahi ‘a e ni‘ihi ‘o e fanga ki‘i ngāue angamaheni, mo fai ma‘u pē ‘o e mo‘uí. Ko e taimi lahi, ko e fanga ki‘i ngāue angamaheni ‘oku tau fakahokó, ‘oku ‘aonga lahi taha ‘i he mo‘ui ‘a e ni‘ihi kehé, ‘i hono fakafehoanaki ki he ngaahi me‘a ‘oku fa‘a fakamatala‘i ‘e he māmaní ki he ma‘ongo‘ongá.⁹

‘E fakaiku hono fai ‘o e ngaahi me‘a kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke mahu‘ingá ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní.

‘Oku hangē kiate au ko e fa‘ahinga ma‘ongo‘onga ‘e finangalo ‘etau Tamai ‘i he Langí ke tau kumiá ‘oku malava ke ma‘u ia ‘e kinautolu kotoa ‘oku nau mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí. ‘Oku tau ma‘u ha ngaahi faingamālie ta‘e-fakangatangata ke fakahoko ‘a e fanga ki‘i me‘a faingofua mo iiki ‘e fakaiku ai ke tau ma‘ongo‘onga. Kiate kinautolu kuo nau tukupā ‘enau mo‘uí ke tokoni mo feilaulau ma‘a honau fāmilí, mo e ni‘ihi kehé, pea mo e ‘Eikí, ko e fale‘i lelei tahá pē ke mou fakahoko lahi ange ‘a e me‘a tatau.

Kiate kinautolu ‘oku nau paotoloaki e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i ha ngaahi founga fakalongolongo mo mahu‘ingá, kiate kinautolu ko e māsima ‘o e māmaní mo e mālohinga ‘o e māmaní pea mo e huitu‘a ‘o e pule‘anga takitaha—‘oku mau fie fakahaa‘i pē kiate kimoutolu ‘a ‘emau tangane‘iá. Kapau te mou kātaki ki he ngata‘angá, pea kapau ‘oku mou loto-to‘a ‘i he fakamo‘oni kia Sīsuú, te mou a‘usia ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní pea mo nofo ‘i ha ‘aho ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai ‘i he Langí.

Hangē ko ia na‘e lea ‘aki ‘e Palesiteni Siosefa F. Sāmitá, “‘Oua na‘a tau feinga ke fetongi e mo‘ui mo‘oní ‘aki ha mo‘ui fakangalingali.” (Juvenile Instructor, 15 Dec. 1905, p. 753.) Tau manatu‘i mu‘a ko hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘a kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke mahu‘inga mo ‘aonga pea mo fie ma‘ú, neongo ‘e lau kinautolu ‘e māmani ‘oku ta‘e-‘aonga mo ‘ikai mahu‘inga, ka ‘e fakaiku ai ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní.

‘Oku totonu ke tau feinga ke manatu‘i e ngaahi lea ‘a e ‘Aposetolo ko Paulá, tatautefito kapau ‘oku tau mamahi ‘i he‘etau mo‘uí mo ongo‘i kuo ‘ikai ke tau a‘usia ha fa‘ahinga tu‘unga ‘o e ma‘ongo‘ongá. Na‘á ne tohi ‘o pehē:

“He ko homau mamahi ma‘ama‘á ni, ‘a ia ‘oku ‘osingofuá, ‘oku fakatupu ma‘amautolu ‘a e lelei ‘oku lahi hake fakamanavahē ‘aupito pea mamafa mo ta‘engata;

“Kae ‘ikai ‘i he‘emau siofia ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hā maí, ka ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā mai: he ko e ngaahi me‘a ‘oku hā maí, ‘oku ‘osingofua; ka ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā maí, ‘oku ta‘engata ia.” (2 Kolinitō 4:17–18.)

‘Oku mahu‘inga ‘a e fanga ki‘i me‘a īkí. ‘Oku ‘ikai ke tau manatu‘i ‘a e lahi ‘o e foaki ‘a e Fālesí ka ko e ki‘i pa‘anga ‘e taha ‘a e uitoú, ‘ikai ko e mālohi mo e ivi ‘o e kau tau Filisitiá ka ko e lototo‘a mo e loto fakapapau ‘a Tēvitá.

‘Ofa he ‘ikai te tau teitei lotofo‘i ‘i he fai ‘o e fanga ki‘i ngāue faka‘aho kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke hoko ko e “tufakanga angamaheni ‘o e tangatá.”¹⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

Ko e hā ‘oku tau puputu‘u ai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi pe koe hā ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní? (Vakai ki he konga 1.) Ko e hā ‘oku taki ai ha kakai ‘e he faka‘uhinga‘i ‘e he māmaní ‘o e ma‘ongo‘ongá, ke nau ongo‘i ta‘e-malava mo mamahí?
‘Oku kehe fēfē ‘a e faka‘uhinga‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘o ma‘ongo‘onga mo‘oní mei he faka‘uhinga ‘a e māmaní? (Vakai ki he konga 2.) ‘E lava fēfē ‘a e faka‘uhinga‘i ko ‘eni ‘o e ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘o tokoni‘i koe ‘i ho‘o mo‘uí? Fakakaukau ki ha “fanga ki‘i me‘a” pau ‘e lelei ke tuku ha taimi lahi mo tokanga ki ai.
Ko e hā ‘okú ke sai‘ia ai ‘i he fanga ki‘i ngāue tokoni iiki ‘a Siosefa Sāmitá, hangē ko ‘enau hā ‘i he konga 3? Ko e hā ha fanga ki‘i ngāue tokoni iiki kuó ne tāpuekina koe?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi sīpinga ‘i he konga 4 ki he me‘a ‘okú ne ‘ai ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní. Kuo founga fēfē ha‘o fakatokanga‘i ha kakai ‘oku nau fakafōtunga ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní ‘i he ngaahi founga ko ‘ení?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi akonaki ‘i he konga 5 fekau‘aki mo e founga ke a‘usia ai ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oni?
Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata ai ‘o “ha ngaahi fatongia angamaheni ‘oku tau fai, ‘oku ‘aonga lahi taha ki he mo‘ui ‘a e ni‘ihi kehé”? (Vakai ki he konga 6.)
Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 7. ‘Oku fakaiku fēfē ‘a e ngāue tokoní mo e feilaulaú ki he ma‘ongo‘onga mo‘oní? ‘Oku founga fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he “loto-to‘a ‘i he fakamo‘oni kia Sīsuú” ke tau a‘usia ‘a e ma‘ongo‘onga mo‘oní?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

1 Samuela 16:7; 1 Tīmote 4:12; Mōsaia 2:17; ‘Alamā 17:24–25; 37:6; Molonai 10:32; T&F 12:8; 59:23; 76:5–6; 88:125

Tokoni Fakafaiako

‘I ho‘o teuteu ko ia ‘i he fa‘alotu ke faiakó, ‘e lava ke tākiekina koe ke ke fakamamafa‘i ha ngaahi tefito‘i mo‘oni pau. Te ke lava ‘o ma‘u ha mahino ki he founga lelei taha ke fakahoko ‘aki ha ngaahi fakakaukau pau. Te ke lava ‘o ‘ilo‘i ha ngaahi sīpinga, ngaahi lēsoni fakataumu‘a mo ha ngaahi talanoa fakalaumālie ‘i he ngaahi ‘ekitivitī pe ngāue faingofua ‘o e mo‘uí. Te ke ongo‘i mālohi ke fakaafe‘i ha tokotaha makehe ke tokoni atu ‘i he lēsoní. ‘E fakamanatu kia[te] koe ha me‘a fakatāutaha te ke lava ‘o vahevahe” (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [1999], 52).