Vahe 3
Faingata‘á—Konga ‘o e Palani ‘a e ‘Otuá ki He‘etau Fakalakalaka Ta‘engatá
“Ko e taimi ‘oku hanga ai ‘e he [ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘ui fakamatelié] ‘o ‘ai ke tau loto fakatōkilalo mo sivisivi‘i mo ako‘i pea mo tāpuaki‘i kitautolú, te nau lava ‘o hoko ko ha ngaahi me‘angāue mālohi ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke ‘ai ke tau hoko ko ha kakai lelei ange.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
Na‘e fakamatala ‘a ‘Eletā Hauati W. Hanitā ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘i he konifelenisi lahi ‘o ‘Epeleli 1980, ki ha kakai tokolahi na‘a nau fakataha atu ke mamata ‘i ha lova fa‘utasi ‘i Ha‘amoa. Na‘á ne pehē, “Na‘e ‘ikai ma‘u hifo ‘a e kakaí, pea na‘e sio ‘a e mata kotoa ki tahi, ke sio ki he fuofua kite mai ‘a e [ngaahi vaká]. Fakafokifā pē kuo pā ha mavava mei he kakaí ‘i he ‘asi mai ‘a e ngaahi vaká mei he mama‘ó. Na‘a nau takitaha ma‘u ha kau tangata ‘a‘alo mālohi ‘e toko nimangofulu, na‘a nau tukuhifo mo ta‘alo taimi taha ‘a e ngaahi fohé ‘o ne teke‘i ‘a e vaká ‘i he fisi‘i naua ‘o e peaú—ko ha me‘a hā faka‘ofo‘ofa.
“Na‘e ‘ikai fuoloa kuo ‘asi lelei mai ‘a e ngaahi vaká mo e kau tangatá ‘i he‘enau felova‘i mai ki he ngata‘angá. Neongo na‘e ‘a‘alo ‘a e kau tangata mālohí ni ‘aki honau tūkuingatá, ka na‘e fepaki e mamafa ‘o e vaká mo e kau tangata ‘e toko nimangofulú mo ha mālohi fakafepaki lahi ia—he fepaki mo e tahí.
“Na‘e le‘olahi taha ‘a e mavava e mātangá ‘i he taimi na‘e a‘u ai ‘a e ‘uluaki vaká ki he ngata‘angá.”
‘I he ‘osi ‘a e lová, na‘e luelue atu ‘a ‘Eletā Hanitā ki he feitu‘u na‘e tau ai ‘a e ngaahi vaká ‘o talanoa mo e taha ‘o e kau tangata ‘a‘aló, ‘a ia na‘á ne fakamatala‘i ange ko e taumu‘a ‘o e vaká “na‘e fo‘u ia ke ne tui‘i mo vahe‘i ‘a e tahi hoú ke tokoni ‘i hono ikuna‘i ‘a e fakafepaki ‘okú ne fakatuma‘i ‘a e vaká. Na‘á ne toe fakamatala‘i foki ko hono ta‘alo ko ia ‘o e ngaahi fohé ‘i he tahí ‘okú ne fakatupu ha mālohí ‘okú ne ‘ai ‘a e vaká ke ‘alu ki mu‘a. ‘Oku fakatou fakatupu ‘e he fakafepakí (resistence) ‘a e fehangahangaí pea mo e nga‘unu ki mu‘á.”1
Na‘e ngāue ‘aki ‘e ‘Eletā Hanitā ‘a e lova vaka ‘i Ha‘amoá ke talateu ‘aki ha malanga fekau‘aki mo e ngaahi taumu‘a ‘o e faingata‘á. Na‘á ne lea tā-tu‘o-lahi fekau‘aki mo e faingata‘á, fai ha ngaahi fale‘i, ‘o e ‘amanaki lelei, mo e fakalotolahi lolotonga ‘ene hoko ko e ‘Aposetoló. Na‘e lea mei he‘ene a‘usia fakatāutahá, he kuó ne kātekina ha ngaahi puke fakatu‘utāmaki ki he‘ene mo‘uí mo ha ngaahi faingata‘a kehe. Na‘á ne fakamo‘oni‘i ‘i he ‘ilo pau ko e taimi ‘o e faingata‘á, “‘oku ma‘u ‘e Sīsū Kalaisi ‘a e mālohi ke fakama‘ama‘a ‘etau mafasiá, mo fakama‘ama‘a ‘etau kavengá.”2
‘Oku fakahoko mai kiate kitautolu takitaha ‘e he Fakamo‘uí, ‘i hotau ngaahi faingata‘a‘iá, ‘a e fakaafe na‘á Ne fai ki he tangata ‘i he vai ‘o Petesetá: “Ko ho lotó ke ke mo‘ui?” (Sione 5:6).
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
Ko e faingata‘á ko ha konga ia ‘o e palani ‘a e ‘Otuá ki he‘etau fakalakalaka ta‘engatá.
Kuó u fakatokanga‘i ko e mo‘uí—‘a e mo‘ui kotoa pē—‘oku ‘i ai kakato ‘a e fetō‘akí. Ko e mo‘oni, ‘oku tau mamata ki ha ngaahi fiefia mo e mamahi lahi ‘i he māmaní, ‘oku liliu e palani ‘a ha tokolahi mo ha ngaahi fakahinohino fo‘ou, lahi ha ngaahi tāpuaki ‘oku ‘ikai ke nau fotu pe ongo ma‘u pē ‘o hangē ha tāpuakí, pea ko e lahi tahá ‘okú ne ‘ai ke tau loto fakatōkilalo mo fakalahi ‘etau kātakí mo ‘etau tuí. Kuo tau ‘osi foua kotoa ‘a e ngaahi a‘usia ko iá mei he taimi ki he taimi, pea ‘oku ou tui ‘e kei pehē ai pē. …
… Na‘e tohi ‘e Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo, ‘a ia na‘e maheni lahi mo e faingata‘a‘iá, loto mamahí, mo e ngaahi tūkunga na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o fai ha me‘a ki aí, ‘o pehē:
“Koe‘uhí ko e tangata pē kitautolu, ‘oku tau loto ke to‘o mei he‘etau mo‘uí ‘a e mamahi fakaesinó mo e mamahi faka‘atamaí kae fakapapau‘i ‘oku tau nonga mo fiemālie ma‘u pē, ka kapau te tau tāpuni‘i ‘a e matapā ‘o e mamahí mo e faingata‘a‘iá, ‘e lava ke tau fakamavahe‘i ai mo hotau ngaahi kaungāme‘a lelei tahá mo kinautolu ‘e ‘aonga taha kiate kitautolú. ‘E lava ‘e he faingata‘a‘iá ‘o ngaohi ha kau mā‘oni‘oni mei he kakaí ‘i he‘enau ako ‘a e fa‘a kātakí, kātaki fuoloá, mo e mapule‘i kitá” [Faith Precedes Miracle (1972), 98].
‘Oku ‘uhinga ‘a Palesiteni Kimipolo ‘i he kupu‘i lea ko iá ki he ta‘ofi ‘o e ngaahi a‘usia ‘e ni‘ihi ‘i he mo‘uí. …‘Oku fa‘a tāpuni ma‘u pē ha ngaahi matapā ‘i he‘etau mo‘uí, pea ‘oku fakatupu ‘e he ngaahi tāpuni ko iá ha mamahi mo e loto mamahi mo‘oni. Ka ‘oku tui mo‘oni ko e feitu‘u ‘oku tāpuni ai ha matapā peheé, ‘oku fakaava ha matapā ‘e taha (pea mahalo ‘o lahi ange ‘i he tahá), fakataha mo e ‘amanaki mo e ngaahi tāpuaki ‘i ha ngaahi tafa‘aki kehe ‘o ‘etau mo‘uí na‘e ‘ikai ke mei ‘ilo‘i ‘i ha toe founga.
… Na‘e pehē ‘e [Palesiteni Melioni G. Lomenī, ‘i he ngaahi ta‘u si‘i kuo hilí, ko e kakai tangata mo e fafine kotoa pē, kau ai ‘a kinautolu ‘oku angatonu mo faimāteaki tahá, ‘e hoko ‘a e faingata‘á mo e me‘a fakamamahí ‘i he‘enau mo‘uí koe‘uhí, fakatatau mo e lea ‘a Siosefa Sāmitá, “kuo pau ke faingata‘a‘ia ‘a e tangatá ka mau lava ‘o ‘omi ki he Mo‘unga ko Saioné pea hākeaki‘i ai kimautolu ‘o mā‘olunga ‘i he ngaahi langí” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007) [264]; vakai, Conference Report, Oct. 1969, 57].
Na‘e toki pehē leva ‘e Palesiteni Lomenī:
“‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘eni ia ‘oku tau holi ke faingata‘a‘ia. ‘Oku tau faka‘ehi‘ehi mei he me‘a kotoa ‘oku tau lavá. Neongo ia, ‘oku tau ‘ilo‘i ‘i heni, pea na‘a tau ‘ilo‘i kotoa ‘a e taimi na‘a tau fili ai ke omi ki he mo‘ui fakamatelié, ‘e sivi‘i kitautolu heni ‘i he tuifo ‘a e faingata‘á mo e me‘a fakamamahí. …
“[‘Ikai ngata ai,] na‘e ‘ikai faka‘atā ‘a e Fakamo‘uí ‘e he palani ‘a e Tamaí ki hono fakamo‘oni‘i [mo e fakama‘a] ‘o ‘Ene fānaú. Ko e faingata‘a‘ia na‘á ne kātekiná, pea na‘á Ne ikuna‘í, ‘oku tatau ia mo e fakataha‘i ‘o e faingata‘a‘ia ‘a e hou‘eiki tangata kotoa pē [pea mo e kakai fefine ‘i he feitu‘u kotoa pē. Na‘á Ne folofola ‘i He‘ene tetetete mo tauta‘a ta‘ata‘a pea mo loto ke ‘oua ‘e inu ‘i he ipú, ‘Na‘á ku inu ai ‘o faka‘osi ‘a ‘eku ngaahi teuteu ki he fānau ‘a e tangatá’ (T&F 19:18–19)” (‘i he Conference Report, Oct. 1969, p. 57).
Kuo pau ke tau faka‘osi kotoa ‘a ‘etau “ngaahi teuteu ki he fānau ‘a e tangatá” [T&F 19:19]. Na‘e kehekehe ‘aupito ‘a e ngaahi teuteu ‘a Kalaisí ia meia kitautolu, ka ‘oku ‘i ai ha‘atau ngaahi teuteu kotoa ke fai, ha ngaahi matapā ke fakaava. ‘Oku fa‘a fie ma‘u ‘i he fakahoko ‘o e fa‘ahinga teuteu mahu‘inga peheé, ha fa‘ahinga mamahi, liliu ‘i he halanga ‘o e mo‘uí, pea mo fakavaivai, “‘o hangē ‘oku fakavaivai ‘e ha tamasi‘i si‘i ki he‘ene tamaí” [Mōsaia 3:19]. ‘E lava ke ‘ave kitautolu ‘e hono faka‘osi ‘o e ngaahi teuteu fakalangí mo e fakaava ‘o e ngaahi matapā fakasilesitialé—‘io, ‘oku ‘ikai ha veiveiua te ne ‘ave kitautolu—‘o a‘u ki he ngaahi houa faka‘osi ‘o ‘etau mo‘ui fakamatelié.3
Na‘a tau ōmai ki he mo‘ui fakamatelié ke fehangahangai mo e fakafepakí. Na‘e hoko ia ko e konga ‘o e palani ki he‘etau fakalakalaka ta‘engatá. Ka ‘ikai ‘a e ‘ahi‘ahí, puké, mamahí, mo e loto mamahí, he ‘ikai ke ‘i ai ha lelei, angatonu, fakahounga‘i ‘o ‘etau mo‘ui leleí, pe fiefiá. … Kuo pau ke tau manatu‘i ko e ngaahi mālohi tatau pē ‘o e fakafepakí ‘okú ne ta‘ofi ‘etau fakalakalaká ‘okú ne toe ‘omi kiate kitautolu ‘a e faingamālie ke ikuná.4
2
Ko ‘etau ngaahi mamahi fakamatelié ke tau tupulaki ai mo ma‘u ha a‘usia.
Ko e taimi ‘oku ‘ai ai ‘e he [ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘ui fakamatelié] ke tau loto fakatōkilalo mo sivisivi‘i pea ako‘i mo tāpuaki‘i kitautolú, te nau lava ‘o hoko ko ha ngaahi me‘angāue mālohi ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke ‘ai ke tau hoko ko ha kakai lelei ange, ke ‘ai ke tau hounga‘ia lahi ange, ‘ofa lahi ange, pea mo faka‘atu‘i lahi ange ‘a e kakaí ‘i he taimi ‘o ‘enau faingata‘a‘iá.
‘Io, ‘oku tau ma‘u kotoa ha ngaahi momeniti faingata‘a‘ia, fakafo‘ituitui mo fakakātoa, ka na‘a mo e taimi faingata‘a tahá, ‘i he kuonga mu‘á mo onopooni, na‘e ‘ikai teitei fakataumu‘a ‘a e ngaahi palopalema mo e ngaahi kikite ko iá ke fai ha fa‘ahinga me‘a ka ke tāpuekina pē ‘a e mā‘oni‘oní mo tokoni‘i kinautolu ‘oku ‘ikai fu‘u mā‘oni‘oní ke nau laka atu ki he fakatomalá. ‘Oku ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘iate kitautolu, pea ‘oku talamai ‘e he folofolá na‘á Ne “foaki hono ‘Alo pē Taha na‘e fakatupú, koe‘uhí ko ia kotoa pē ‘e tui kiate iá ke ‘oua na‘a ‘auha, kae ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá” [Sione 3:16].5
Na‘e fakalotolahi ‘a e pēteliake ma‘ongo‘onga ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ko Līhaí, ki hono foha ko Sēkopé, ko ha foha na‘e fā‘ele‘i ‘i he ma‘oma‘onganoá ‘i ha taimi ‘o e faingata‘á mo e fakafepakí. Ko e mo‘ui ‘a Sēkopé, mahalo ‘oku ‘ikai ko ia na‘e ‘amanaki ki aí pea ‘ikai tatau mo e hu‘unga ‘o e a‘usia na‘e fakakaukau ki aí. Na‘e fepaki mo e faingata‘a‘iá mo e mamahi lahi, ka na‘e tala‘ofa ‘e Līhai ‘e fakatapui ‘a e fa‘ahinga faingata‘a‘ia peheé ke lelei ki hono fohá (vakai, 2 Nīfai 2:2).
Pea toki tānaki atu ‘e Līhai ‘a e ngaahi lea ko ‘ení, ‘a ia na‘e hoko ‘o fungani:
“He ‘oku totonu ke ‘i ai ‘a e fehangahangai ‘i he me‘a kotoa pē. Ka ne ‘ikai pehē, …‘e ‘ikai lava ‘o fakahoko ‘a e angatonú, pe faiangahalá, pe mā‘oni‘oní pe mamahí, pe leleí pe koví” (2 Nīfai 2:11).
Kuó u ma‘u ha fakafiemālie lahi ‘i he ngaahi ta‘u kuo maliu atú ‘i he fakamatala ko ‘eni ki ha ni‘ihi ‘o e mamahi mo e loto mamahi ‘o e mo‘uí. ‘Oku ou ma‘u ha fakafiemālie lahi ange he kuo fehangahangai ‘a e kakai tangata mo e kakai fefine ma‘ongo‘onga tahá, kau ai ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, mo e fa‘ahinga fakafepaki peheé koe‘uhí ke mahino lelei ange kiate kinautolu mo nau fakafaikehekehe‘i ‘a e angatonú mo e angahalá, ‘a e mā‘oni‘oní mo e mamahí, ‘a e leleí mo e koví. Na‘e ‘ilo ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mei he tukupōpula ‘i he fakapo‘uli, mo e hauhau ‘o e Fale Fakapōpula Lipetií, kapau ‘oku ui kitautolu ke tau foua ‘a e me‘a fakamamahí, ‘oku taumu‘a ia ke lelei kiate kitautolu mo tau a‘usia pea iku ‘o lelei kiate kitautolu (vakai, T&F 122:5–8).
Ko e feitu‘u ‘oku tāpuni ai ‘a e matapā ‘e tahá, ‘oku fakaava ‘a e taha, ‘o a‘u ki ha palōfita ‘oku ‘i fale fakapōpula. ‘Oku ‘ikai ke tau poto fe‘unga pe taukei fe‘unga ma‘u pē ke fakakaukau‘i lelei ‘a e ngaahi faingamālié mo e ngaahi fakangatangatá. Ko e ngaahi fale ‘oku teuteu ‘e he ‘Otuá ma‘a ‘Ene fānau ‘ofeiná takitaha, mahalo ‘oku fakangatangata pē hono ngaahi holó mo e piki‘anga nima he sitepú, mo e kāpeti mahu‘ingá mo e puipui te teu fou atu ke ma‘ú. …
‘I ha ngaahi taimi kehekehe ‘i he‘etau mo‘uí, pea mahalo ‘oku toutou hoko ‘i he‘etau mo‘uí, kuo pau ke tau fakamo‘oni‘i ai ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘í mo ‘afio‘i ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai ke tau mamata ki aí. “He ‘oku pehē ‘e [he ‘Eikí], ‘oku ‘ikai ko ho‘omou ngaahi mahaló ‘a ‘eku mahaló, pea ‘oku ‘ikai ko homou ngaahi halá ‘a hoku ngaahi halá” (‘Īsaia 55:8).
Kapau ‘oku mou palopalema‘ia ‘i ‘api mo e fānau ‘oku heé, kapau ‘oku mou faingata‘a‘ia ‘i ha ngaahi mole fakapa‘anga pe palopalema fakaeloto ‘oku tu‘u ke ne uesia homou ‘apí mo ho‘omou fiefiá, kapau ko ha me‘a ke ke fehangahangai mo ha mole ‘o ha mo‘ui pe tu‘unga mo‘ui lelei, ‘ofa ke ‘i homou laumālié ‘a e nongá. He ‘ikai ke ‘ahi‘ahi‘i kitautolu ‘o laka atu ‘i he me‘a ‘oku tau malava ke kātaki‘í [vakai, 1 Kolinitō 10:13; ‘Alamā 13:28; 34:39]. Ko ‘etau ngaahi feliliuakí mo e ngaahi loto mamahí ko e hala hangatonu mo fāsi‘i ia kiate Iá.6
Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmita ‘i he taimi na‘e ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií aí, ‘e lava ‘e he faingata‘á ke ‘omi kiate kitautolu ha taukei pea mo lelei kiate kitautolu.
3
‘Oku tau ma‘u ‘a e ‘uhinga kotoa pē ke fakatu‘amelie ai mo loto lahi ‘o a‘u ki he taimi faingata‘á.
Kuo ‘i ai ma‘u pē ha ngaahi faingata‘a ‘i he mo‘ui fakamatelié, pea kuo pau ke kei ‘i ai ma‘u pē. Ka ‘i he‘etau ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku tau ‘iló, mo mo‘ui ‘i he tu‘unga ‘oku totonu ke tau mo‘ui aí, ‘oku ‘ikai ha toe potu ia, ‘ikai ha toe ‘uhinga, ki he fakatu‘atamakí mo e mole ‘o e ‘amanakí.
Kuó u mamata ‘i he‘eku mo‘uí ki ha tau ‘e ua ‘a māmani, fakataha mo e tau ‘i Kōleá, pea mo Vietinami mo [toe lahi ange]. Na‘á ku ngāue mai ‘i he Tō-lalo Faka‘ekonōmiká mo lava ke u ‘alu ki he ‘apiako laó lolotonga ia ‘oku kamata ‘i he taimi tatau hoku ki‘i fāmili fo‘oú. Kuó u ‘osi mamata ‘i he fetō‘aki ‘a e fefakatau‘aki (stock markets) pea mo e ‘ekonōmika ‘o e māmaní, pea kuó u ‘osi sio ‘i ha kau taki fakaaoao mo ha kau pule aoniu ‘oku mate valelau, ‘oku nau fakatupu kotoa ha faingata‘a lahi ‘i he funga ‘o e māmaní ‘i he‘ene hokó.
Ko ia ‘oku ou fakatauange he ‘ikai ke mou tui kuo hoko kotoa ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e māmaní ‘i homou kuongá, pe kuo te‘eki ke kovi pehē ‘a e ngaahi me‘á ‘o hangē ko ‘ene hoko fakatāutaha atú, pe he ‘ikai ke nau toe sai. ‘Oku ou fakapapau‘i atu na‘e kovi ange ‘a e ngaahi me‘á pea te nau faka‘au ‘o lelei ange ma‘u pē. ‘Oku nau pehē ma‘u pē—tautautefito ‘i he‘etau mo‘ui ‘aki mo ‘ofa ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí mo tuku ha faingamālie ke tupulekina ‘i he‘etau mo‘uí. …
‘Okú ke ma‘u ‘a e ‘uhinga kotoa ‘i he māmaní ke fiefia peá ke fakatu‘amelie mo loto falala, ‘o fehangahangai mo e me‘a ‘e lau ‘e ha ni‘ihi. Kuo ‘i ai ma‘u pē ha ngaahi me‘a ke ikuna‘i ‘e he to‘u tangata kotoa talu mei he kamata‘angá, pea mo ha ngaahi palopalema ke ngāue‘i.7
4
Ko e taimi ‘oku tau omi ai ki he Fakamo‘uí, te Ne fakafaingofua‘i ‘etau kavengá mo fakama‘ama‘a ‘etau ngaahi kavenga mafasiá.
“Ha‘u kiate au ‘a kimoutolu kotoa pē ‘oku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ‘a e fiemālié kiate kimoutolu.
“To‘o ‘eku ha‘amongá kiate kimoutolu, pea mou ako ‘iate au; he ‘oku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ‘ilo ai ‘a e fiemālie ki homou laumālié.
“He ‘oku faingofua pē ‘eku ha‘amongá, pea ‘oku ma‘ama‘a ‘eku kavengá.” (Mātiu 11:28–30.) …
… Ko e foaki ko ‘eni ‘o e tokoni na‘e fai ‘e he ‘Alo tonu ‘o e ‘Otuá na‘e ‘ikai fakangatangata ki he kakai ‘o Kāleli ‘i Hono kuongá. ‘Oku ‘ikai fakangatangata ‘a e ui ko ‘eni ke fua ‘Ene ha‘amongá mo tali ‘Ene kavenga ma‘ama‘á ki he ngaahi to‘u tangata ‘o e kuo hilí. Na‘e hoko pea ‘oku hoko ko ha kole fakalūkufua ki he kakai kotoa, ki he kolo mo e fonua kotoa, ki he tangata, fefine, mo e fānau kotoa ‘i he feitu‘u kotoa pē.
Kuo pau ke ‘oua na‘a tau tuku ‘o ta‘e-fakatokanga‘i ‘a e tali pau ko ‘eni ki he ngaahi me‘a fakahoha‘a mo fakapuputu‘u hotau māmaní, ‘i he taimi ‘o ‘etau fie ma‘u lahí. Ko e tala‘ofa ‘eni ‘o e nonga pea mo e malu‘i fakatāutaha. Ko e mālohi ‘eni ke totongi ‘a e angahalá ‘i he kuonga kotoa pē. Kuo pau ke tui foki mo kitautolu ‘oku ma‘u ‘e Sīsū Kalaisi ‘a e mālohi ke fakafaingofua‘i ‘a e kavengá mo fakama‘ama‘a ‘etau kavengá. Kuo pau ke tau ha‘u mo kitautolu kiate Ia ‘o ma‘u ai ‘a e mālōlō mei he‘etau ngaahi ngāué.
Ko e mo‘oni, ‘oku ‘alu fakataha ‘a e ngaahi ngāué mo e ngaahi tala‘ofa peheé. “‘Okú Ne kole, “To‘o ‘eku ha‘amongá kiate kimoutolu.” ‘I he kuonga ‘o e Tohi Tapú, ko e ha‘amongá ko ha me‘a na‘e tokoni lahi kiate kinautolu ‘oku nau ngāue‘i ‘a e kelekelé. ‘Okú ne ‘ai ke fehokotaki ‘a e ivi ‘o e monumanu hono uá pea mo fakataha‘i mo e ngāue ‘a ha monumanu ‘e taha, ‘o na fevahevahe‘aki mo holoki ai ‘a e ngāue lahi ‘o e palaú pe salioté. Ko e kavenga na‘e fu‘u lahi pe mahalo na‘e ta‘e-malava ke fuesia ‘e he tahá ‘e lava ‘o fua lelei mo tatau ‘e ha ongo monumanu ‘oku ha‘i fakataha ‘aki ha ha‘amonga pe taha. ‘Oku fie ma‘u ‘e He‘ene ha‘amongá ha ngāue lahi mo fakamātoato, ka ko kinautolu ‘oku ului mo‘oní, ‘oku faingofua ‘a e ha‘amongá mo ma‘ama‘a ‘a e kavengá.
‘Oku fehu‘i ‘e Kalaisi pe ko e hā ka fehangahangai tokotaha ai mo e ngaahi kavenga mafasia ‘o e mo‘uí, pe ko e hā ‘oku fehangahangai ai mo kinautolu ‘aki ‘a e poupou fakamatelié ‘a ia ‘oku vave ‘ene mōliá? Ki he tokotaha ‘oku feinga mo mafasiá, ko e ha‘amonga ‘a Kalaisí, ‘a e mālohi mo e melino ‘oku tu‘u fakataha mo ha ‘Otua te ne ‘oatu ‘a e poupou, palanisi, pea mo e ivi ke feau ‘etau ngaahi faingata‘a‘iá pea kātaki‘i hotau ngaahi ngafá ‘i he kelekele fefeka ko ‘eni ‘o e mo‘ui fakamatelié.
‘Oku mahino, ‘oku kehekehe ‘a e ngaahi kavenga fakafo‘ituitui ‘o e mo‘uí mei he tokotaha ki he tokotaha, ka ‘oku ma‘u kinautolu ‘e kitautolu kātoa. … Ko e mo‘oni, ‘oku ‘omi ha ngaahi mamahi ‘e ni‘ihi ‘e he angahala ‘o ha māmaní ‘oku ‘ikai muimui ki he fale‘i ‘a [‘etau] Tamai Hēvaní. Ko e hā pē ‘a e ‘uhingá, ‘oku hangē ‘oku ‘ikai ‘atā kakato ha taha ‘iate kitautolu mei he ngaahi palopalema ‘o e mo‘uí. Na‘e folofola ‘a Kalaisi ki he taha kotoa pē, ‘o anga peheni: Koe‘uhí kuo pau ke tau fua kotoa ha fa‘ahinga kavenga mo fua ha fa‘ahinga ha‘amonga, fēfē ke tuku mai ia ma‘aku? Ko ‘eku palōmesi kiate kimoutolú, ‘oku ma‘ama‘a ‘eku ha‘amongá, pea ‘oku ma‘ama‘a ‘a ‘eku kavengá. (Vakai, Mātiu 11:28–30.)8
“‘Oku fakaafe‘i ‘a e kau ākonga ‘a Kalaisi ‘i he to‘u tangata kotoa, ko hono mo‘oní ‘oku fekau‘i, ke fakafonu ‘aki ‘a e ‘amanaki lelei ‘oku haohaoá.”
5
‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke ilifia e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he ngaahi me‘a fakamamahi ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí.
‘Oku tala … ‘e he ngaahi folofolá ‘e ‘i ai ha ngaahi taimi ‘i he hisitōliá ‘e hoko ai ha faingata‘a ki he māmani kotoa. ‘Oku tau ‘ilo, pea ko e me‘apango ia, he ‘e mata‘ā‘ā ‘i hotau kuonga fakakosipelí ‘a e ta‘e-mā‘oni‘oní, pea te ne ‘omi hono ngaahi faingata‘á mo e mamahí pea mo e tauteá. ‘E tu‘usi fakanounou ‘e he ‘Otuá ‘a e ta‘e-mā‘oni‘oni ko iá ‘i Hono taimi pē ‘O‘ona, ka ko hotau fatongiá ke mo‘ui kakato pea mo faivelenga pea ‘oua ‘e fu‘u tokanga ki he ngaahi mamahi ‘o e māmaní pe ‘e ngata koā ‘afē. Ko hotau fatongiá ke ‘i he‘etau mo‘uí ‘a e ongoongoleleí pea hoko ko ha maama ulo lahi, ko ha kolo ‘oku tu‘u ‘i he mo‘ungá, ‘a ia ‘okú ne fakaho‘ata atu ‘a e faka‘ofo‘ofa ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí pea mo e nēkeneka mo e fiefia ‘e hoko mai ma‘u ai pē ki he kakai kotoa ‘i he kuonga kotoa pē ‘oku nau tauhi ‘a e ngaahi fekaú.
‘E ‘i ai ha mamahi lahi ‘i he kuonga fakakosipeli faka‘osi ko ‘ení. (Vakai, Mātiu 24:21.) ‘Oku tau ‘ilo ‘e ‘i ai ‘a e ngaahi tau mo e ngaahi ongoongo ‘o e tau (vakai, T&F 45:26) pea ‘e moveuveu ‘a e māmaní kotoa (vakai, T&F 45:26). Kuo ‘osi ‘i ai ha taimi faingata‘a ‘o e kuonga fakakosipeli kotoa pē, ka ‘e kau hotau kuongá ‘i ha taimi faingata‘a mo‘oni. (Vakai, 2 Tīmote 3:1.) ‘E tupu tokolahi ‘a e kau tangata koví (vakai, 2 Tīmote 3:13), ka kuo fa‘a tupu tokolahi ma‘u pē foki ‘a e kakai koví. ‘E tō mai ‘a e ngaahi me‘a fakamamahí pea hulufau ‘a e faiangahalá. (Vakai, T&F 45:27.)
‘Oku mahino ko e ola fakanatula ‘o ha ni‘ihi ‘o e ngaahi kikite ko ‘ení ko e manavaheé, pea ‘oku ‘ikai ko e to‘u kei talavoú pē ‘oku nau ongo‘i ‘a e manavahē ko iá. Ko e manavahē ia ‘oku ‘inasi ai ‘a kinautolu ‘i ha fa‘ahinga to‘u pē ‘oku ‘ikai mahino kiate kinautolu ‘a e me‘a ‘oku mahino kiate kitautolú.
Ka ‘oku ou fie fakamamafa‘i atu ko e ngaahi ongo ko ‘ení ‘oku ‘ikai ma‘á e Kāingalotu faivelenga ia ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea ‘oku ‘ikai ha‘u ia mei he ‘Otuá. Na‘e folofola ‘a Sihova ma‘ongo‘onga ki ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á ‘o pehē:
“Ke ke mālohi koe peá ke loto to‘a, ‘oua na‘á ke lilika, pea ‘oua na‘á ke manavahē kiate kinautolu: he ko [e ‘Eiki] ko ho ‘Otuá, ko ia ia ‘okú mo ō mo koé; ‘e ‘ikai te ne fakatukutuku‘i koe, pe li‘aki koe. …
“Pea ko [e ‘Eikí] ko ia ia ‘oku ‘alu mu‘omu‘a ‘iate koé; ‘e ‘iate koe ia, ‘e ‘ikai te ne fakatukutuku‘i koe, pe li‘aki koe; ‘oua na‘á ke manavahē, pea ‘oua na‘á ke puputu‘u.” (Teutalōnome 31:6, 8.)
Pea kiate kimoutolu, ko hotau to‘u tangata fakaofo ‘i ‘Isileli ‘o onopōní, kuo ‘osi folofola ‘a e ‘Eikí:
“Ko ia, ‘oua ‘e manavahē, ‘e tākanga tokosi‘i; failelei; tuku ke kau fakataha ‘a māmani mo heli ke tau‘i ‘a kimoua, he kapau kuo langa ‘a kimoua ki he‘eku maká, ‘e ‘ikai te nau lava ‘o ikuna. …
“Sio pē kiate au ‘i he fakakaukau kotoa pē; ‘oua ‘e tāla‘a, ‘oua ‘e manavahē.” (T&F 6:34, 36.)
‘Oku hā ‘a e fa‘ahinga fale‘i peheé ‘i he kotoa ‘o ‘etau ngaahi folofola ‘o onopōní. Fakafanongo ki he fakamahino faka‘ofo‘ofa ko ‘ení, “‘Oua ‘e manavahē, ‘e fānau iiki, he ‘oku ‘a‘aku ‘a kimoutolu, pea kuó u ikuna‘i ‘a e māmaní, pea ‘oku mou kau kiate kinautolu kuo foaki ‘e he‘eku Tamaí kiate aú.” (T&F 50:41.) “Ko e mo‘oni ‘oku ou pehē kiate kimoutolu ‘e hoku ngaahi kaume‘a, ‘oua ‘e manavahē, tuku ke fiemālie ‘a homou lotó; ‘io, fiefia ma‘u ai pē, pea ‘oatu ‘a e fakafeta‘i ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē.” (T&F 98:1.)
Te u pehē, ‘i he fa‘ahinga fale‘i faka‘ofo‘ofa peheé, ‘oku fie ma‘u ke fiefia lahi ange pea si‘i ange ‘a e mole ‘o e ‘amanakí, ke fakafeta‘i ‘i he me‘a ‘oku tau ma‘ú pea mo e kāfakafa ‘o e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú, pea si‘i ange ‘etau talanoa ki he me‘a na‘e ‘ikai ke tau mei ma‘ú pe fa‘ahinga palopalema na‘e mei tō fakataha mai mo e taimi faingata‘a ‘i ha to‘u tangatá ni pe ‘i ha toe to‘u tangata pē.
Ko ha taimi ‘o e ‘amanaki lelei mo e fiefia lahi
Ko ha taimi ‘eni ‘o e ‘amanaki lelei mo e fiefia lahi ki he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní—ko e taha ‘o e ngaahi kuonga lelei taha ‘i he Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí pea ‘oku hoko ai ko e taha ‘o e ngaahi kuonga lelei taha ‘i ha toe kuonga fakakosipeli, he ko hotau kuongá ‘a e lelei taha ‘i he ngaahi kuonga fakakosipeli kotoa pē. ‘Oku fie ma‘u ke tau tui mo ‘amanaki lelei, ko e ua ia ‘o e ngaahi ‘ulungaanga mahu‘inga taha ‘o ha ākonga ‘a Kalaisi. Kuo pau ke tau kei falala ki he ‘Otuá, he ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ia ‘i he‘etau tuí. Kuo pau ke tau tui ‘oku ma‘u ‘e he ‘Otuá ‘a e mālohi kotoa, ‘okú Ne ‘ofa ‘iate kitautolu, pea he ‘ikai ta‘ofi ‘Ene ngāué pe tuku ‘i he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí pe fakalūkufua ‘i he māmaní. …
‘Oku ou palōmesi atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí ‘a ia ko ‘Ene tamaio‘eiki au, ‘e malu‘i mo tokanga‘i ma‘u pē ‘e he ‘Otuá Hono kakaí. ‘E ‘i ai hatau ngaahi faingata‘a‘ia ‘o hangē ko e ngaahi faingata‘a‘ia ‘a e to‘u tangata mo e kakai kotoa peé. Ka ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘oku mou ma‘u ai ‘a e ‘amanaki lelei mo e tala‘ofa pea mo e ‘ilo‘i fakapapau kotoa. ‘Oku ma‘u ‘e he ‘Eikí ‘a e mālohi ki He‘ene Kau Mā‘oni‘oní pea te Ne teuteu ma‘u pē ha ngaahi feitu‘u ‘o e melino, malu‘i, pea mo malu ma‘a Hono kakaí. Ko e taimi ‘oku tau tui ai ki he ‘Otuá ‘e lava leva ke tau ‘amanaki ki ha māmani lelei ange—ma‘atautolu fakatāutaha, pea mo e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. Na‘e ako‘i ‘e he palōfita ko ‘Etá he kuonga mu‘á (pea na‘á ne ‘ilo ‘a e ngaahi faingata‘á): “Ko ia, ‘ilonga ia ‘oku tui ki he ‘Otuá kuo pau ke ne fa‘a ‘amanaki fakapapau ki ha maama ‘oku lelei ange, ‘io, ki ha nofo‘anga ‘i he to‘ukupu to‘omata‘u ‘o e ‘Otuá, pea ko e ‘amanaki lelei ia ‘oku tupu mei he tuí, ‘o hoko ko ha taula ki he laumālie ‘o e tangatá, ‘a ia ‘e ngaohi ai ‘a kinautolu ke nau faimālohi pea tu‘u ma‘u, pea fonu ma‘u ai pē ‘i he ngaahi ngāue lelei, ‘o langaki ‘enau fakalāngilangi‘i ‘a e ‘Otuá.” (‘Eta 12:4.)
‘Oku fakaafe‘i ‘a e kau ākonga ‘a Kalaisi ‘i he to‘u tangata kotoa, ko hono mo‘oní ko e fekau‘i, ke fakafonu ‘aki ‘a e ‘amanaki lelei ‘oku haohaoá. (Vakai, 2 Nīfai 31: 20.)
Feinga ke teke‘i ‘a e manavaheé
… Kapau ‘oku fakama‘u ‘a ‘etau tuí mo e ‘amanaki lelei ‘ia Kalaisi, ‘i He‘ene ngaahi akonakí, ngaahi fekaú, mo e ngaahi tala‘ofá, ta ‘oku tau lava ‘o falala ki ha me‘a ‘oku fakaofo mo‘oni, ‘oku mātu‘aki fakaofo, ‘a ia ‘e lava ke ne vahe‘i ‘a e Tahi Kulokulá pea taki atu ‘a ‘Isileli ‘o onopōní ki ha feitu‘u “[he ‘ikai ha‘u ha taha ke fakamamahi‘i pe fakailifia‘i].” (Ngaahi Himi,1985, fika 18.) Ko e manavaheé, ‘a ia ‘e lava ke hoko ki he kakaí ‘i he ‘aho ‘o e faingata‘á, ko ha me‘atau ia ‘i he ngaahi mahafu tau ‘oku faka‘aonga‘i ‘e Sētane ke ‘ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke mamahí. Ko ia ‘oku manavaheé ‘oku mole hono ivi ki he tau ‘o e mo‘uí ‘i he fepaki mo e koví. Ko ia, ‘oku feinga ma‘u ai pē ‘a e mālohi ‘o e tokotaha koví ke fakatupu ‘a e manavaheé ‘i he loto ‘o e tangatá. ‘Oku fehangahangai ‘a e tangatá mo e manavaheé ‘i he kuonga mo e taimi kotoa pē.
‘I he‘etau hoko ko e fānau ‘a e ‘Otuá mo e hako ‘o ‘Ēpalahame, ‘Aisake, pea mo Sēkopé, kuo pau ke tau feinga ke teke‘i ‘a e manavaheé mei he lotolotonga ‘o e kakaí. He ‘ikai ke lava ha kakai loto fo‘i mo manavahē ke fakahoko lelei ‘enau ngāué, pea he ‘ikai ke nau lava ‘o teitei fai e ngāue ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘i ai ha misiona fakalangi ‘o e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke fakahoko, ‘a ia kuo pau ke ‘oua na‘a liua ‘e he manavaheé mo e tailiilí.
Na‘e lea ‘aki ‘eni ‘e ha ‘Aposetolo ‘a e ‘Eikí ‘i ha kuonga kimu‘a atu: “Ko e kī ki he fepaki mo e manavaheé kuo ‘osi ‘omai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ‘Kapau te mou mateuteu, ‘e ‘ikai te mou manavahē.’ (T&F 38:30.) ‘Oku fie ma‘u ‘a e pōpoaki fakalangi ko iá ke toe fakaongo atu he ‘ahó ni ‘i he siteiki mo e uooti kotoa pē.” (John A. Widtsoe, ‘i he Conference Report, Apr. 1942, p. 33.)
‘Oku tau mateuteu ‘apē ke tukulolo ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá? ‘Oku tau mateuteu ‘apē ke ikuna‘i hotau u‘á? ‘Oku tau mateuteu ‘apē ke talangofua ki he ngaahi fono mā‘oni‘oní? Kapau ‘oku tau tali ‘io mo‘oni ki he ngaahi fehu‘i ko iá, te tau lava ‘o fekau ‘a e manavaheé ke mavahe mei he‘etau mo‘uí. Ko e mo‘oni ‘e lava ke fuatautau ‘a e tu‘unga ‘o e manavaheé ‘i hotau lotó ‘aki ‘etau teuteu ke mo‘ui mā‘oni‘oní—‘o mo‘ui ‘i ha founga te ne fakafōtunga ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he kuonga pea mo e taimi kotoa pē.
Ko e faingamālie, lāngilangi, pea mo e fatongia ke mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní.
Tuku ke u faka‘osi ‘aki ha taha ‘o e ngaahi fakamatala ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé peá u lau mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘a ia na‘e fehangahangai mo e fa‘ahinga faingata‘a lahi pehē ‘i he‘ene mo‘uí peá ne totongi ‘a e mahu‘inga taupotu ‘o ‘ene ikuná. Ka na‘á ne ikuna, pea ko ha tangata fiefia, to‘a, mo fakatu‘amelie ia. Na‘e ongo‘i ‘e kinautolu na‘a nau ‘ilo‘i iá hono iví mo ‘ene loto to‘á, ‘o a‘u ki he taimi faingata‘a tahá. Na‘e ‘ikai ke loto fo‘i, pea ‘ikai mole fuoloa ‘a ‘ene ‘amanakí.
Na‘á ne pehē fekau‘aki mo hotau kuongá—‘o‘ou pea mo aú—ko hotau kuongá ko e momeniti ia “kuo fakamatala‘i ‘e he kau palōfitá, kau taula‘eikí mo e ha‘a-tu‘í ‘i he fiefia makehe [‘i he ngaahi kuonga kuo hilí]; [na‘e sioloto mai ‘a e kau fakamo‘oni kotoa ko ‘eni ‘o e ‘Otuá], ‘i he fiefia ki he ‘aho ‘oku tau mo‘ui aí; pea ‘i hono fakalotomāfana‘i ‘e he nofo‘amanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ‘a e ngaahi kikite ki hotau kuongá; … ko e kakai ‘ofeina kitautolu [kuo fili] ‘e he ‘Otuá ke tau fakahoko ‘a e nāunau‘ia ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita, 213.]
Ko ha faingamālie lelei mo‘oni! Ko ha lāngilangi mo‘oni! Ko ha fatongia mo‘oni! Pea ko ha fiefia ta‘e-hano-tatau! ‘Oku tau ma‘u ‘a e ‘uhinga kotoa ‘i he mo‘uí pea mo ‘itāniti ke fiefia mo fakafeta‘i ki he tu‘unga lelei ‘o ‘etau mo‘uí pea mo e ngaahi tala‘ofa kuo foaki maí.9
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
‘E founga fēfē ha‘ane tokoni ke tau ‘ilo ko e faingata‘á ko e konga ia ‘o e palani ‘a e ‘Otuá ki he‘eta fakalakalaka ta‘engatá? (Vakai ki he konga 1.) ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e faingata‘á ko ha konga mahu‘inga ‘o e mo‘ui fakamatelié?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 2 fekau‘aki mo e ni‘ihi ‘o e ngaahi taumu‘a ‘o e faingata‘á. Kuo fēfē ha‘o fakatokanga‘i ‘a e lava ke ‘aonga kiate kitautolu ‘a e faingata‘á? ‘E lava fēfē ke tau vakai ki he faingata‘á mei he tafa‘aki vakai ta‘engata ‘a e ‘Eikí?
-
Hangē ko e akonaki ‘a Palesiteni Hanitaá, ko e hā ‘oku tau ma‘u ai ha ‘uhinga ke fiefia mo fakatu‘amelie ‘o a‘u ki he taimi ‘o e faingata‘á? (Vakai ki he konga 3.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke fakatupulaki ha fakatu‘amelie lahi ange ‘i he fa‘ahinga taimi peheé? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku tau kei ma‘u ‘o a‘u ki he taimi ‘o e faingata‘a lahi tahá?
-
‘Oku founga fēfē ‘etau tali e fakaafe ‘a e Fakamo‘uí ke tuku ke Ne fua ‘etau ngaahi kavenga mafasiá mo fakama‘ama‘a ‘etau kavengá? (Vakai ki he vahe 4.) ‘Oku ‘uhinga ki he hā ke to‘o kiate kitautolu ‘Ene ha‘amongá? Kuo founga fēfē hano tokoni‘i koe ‘e he Fakamo‘uí ‘i he taimi ‘o e faingata‘á?
-
‘Oku ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā ko e ongo‘i manavahē ki he ngaahi me‘a fakamamahi ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí ‘oku ‘ikai mei he ‘Otuá ia (vakai, konga 5). ‘Oku fakatu‘utāmaki fēfē ‘a e mo‘ui manavaheé? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke mo‘ui ‘amanaki lelei kae ‘ikai manavahē?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Sione 14:27; 16:33; Hepelū 4:14–16; 5:8–9; 1 Nīfai 1:20; ‘Alamā 36:3; T&F 58:2–4; 101:4–5; 121:7–8; 122:7–9
Tokoni ki he Akó
“‘Oku ‘ilo ‘e ha tokolahi ko e taimi lelei taha ke ako aí ko e pongipongí hili e mālōlō he po‘ulí. … ‘Oku sai‘ia ‘a e ni‘ihi ia ke ako ‘i he ngaahi houa lōngonoá hili ‘a e ngāué mo e ngaahi me‘a fakahoha‘a ‘o e ʻahó. … Mahalo ko e me‘a ‘oku mahu‘inga ange ‘i he houa ‘o e ‘ahó ko ha taimi tu‘u pau ke fokotu‘u ki he akó” (Howard W. Hunter, “Reading the Scriptures,” Ensign, Nov. 1979, 64).