Vahe 17

Paotoloaki mo Malu‘i ‘a e Fāmilí

“‘E ngali ko ha feitu‘u noa pē ‘a ‘api ‘i he taimi ‘e ni‘ihi mo hono ngaahi ngāue angamahení, ka ko hono lavame‘á ‘oku totonu ko e ma‘ongo‘onga taha ia ‘o ‘etau ngaahi feinga kotoa pē.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e tupu hake ‘a Hauati W. Hanitā ‘i ha fāmili ‘ofa, mo ngāue mālohi, ‘o ne ako ai mei he‘ene ongomātu‘á ko e fokotu‘u ha ‘api fiefiá ‘oku fa‘a fie ma‘u ai ‘a e feilaulaú. Na‘á ne fai ha feilaulau ‘i ha taimi nounou pea malí, na‘á ne ongo‘i na‘e fie ma‘u ki he tu‘unga lelei ‘a hono fāmili ‘i he kaha‘ú.

Na‘e saiʻia kei si‘i ‘a Hauati ‘i he mūsiká. Na‘e fuofua ako ke tā piano mo e vaiolini peá ne ako‘i pē ia ke tā ha ngaahi me‘alea kehekehe. Na‘á ne fokotu‘u ha‘ane kau tāme‘a pē ‘a‘ana ‘i hono ta‘u hongofulu tupú, ko e Hunter‘s Croonaders, ‘a ia na‘e tā ‘i he ngaahi hulohulá mo ha ngaahi me‘a kehe ‘i Poisi ‘i ‘Aitahó. ‘I hono ta‘u 19, na‘e totongi‘i ai ia mo ‘ene kau tāme‘á ke nau tā ‘i ha folau-‘eve‘eve māhina ‘e ua ki ‘Ēsia.¹

Ko e ta‘u hono hokó, hili ‘ene foki mai mei he folaú, na‘e hiki leva ki he Fakatonga ‘o Kalefōniá, ‘o hoko atu ai ‘ene taá mo ha ngaahi kau-tāme‘a kehekehe. Na‘e toe fetaulaki foki ‘i Kalefōnia mo Kelea Seefi, ‘a ia na‘e kole mali ki ai ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1931. Toe ha ‘aho ‘e fā peá na malí, kuo tā ‘a Hauati mo ‘ene kau tāme‘aleá peá ne fakamā‘opo‘opo ‘ene ngaahi me‘aleá pea ‘ikai ke toe tā fakapalofesinale. Na‘á ne pehē, “Na‘e ‘iloa ‘a e tāme‘á ‘i he tafa‘aki ‘e ni‘ihi, pea na‘á ku ma‘u ai ha pa‘anga lahi,” ka na‘á ne ongo‘i ko ha konga ‘o e ngaahi tō‘onga mo‘ui ko iá, na‘e ‘ikai fenāpasi ia mo e mo‘ui na‘á ne fakakaukau‘i ma‘a hono fāmilí. Na‘á ne pehē ‘i ha ngaahi ta‘u lahi kimui ange, “Na‘e mole heni ha me‘a na‘á ku fiefia ai, [ka] kuo te‘eki ai fai ha faka‘ise‘isa ‘i he fili na‘e faí.”²

Na‘e tāpuaki‘i ‘a Hauati mo Kelea ‘aki ha fānau tangata ‘e toko tolu ko Hauati Uiliami (Pili), Sione, pea mo Lisiate. Na‘á na mamahi he na‘e mālōlō kei valevale pē ‘a Pili. Na‘e fokotu‘u ‘e he fāmili Hanitaá ha fāmili fe‘ofo‘ofá ni ‘i he tutupu hake ‘a Sione mo Lisiaté. Na‘e femo‘uekina ‘a Hauati ‘i he‘ene ngāue fakalaó mo e ngaahi fatongia faka-Siasí, ka na‘á ne fakamu‘omu‘a mo Kelea hona fāmilí. Na‘e tuku mavahe ‘e he fāmili Hanitaá ‘a e pō Mōnité ko ha taimi ‘o e ako‘i ‘o e ongoongoleleí, fai ha ngaahi talanoa, fai ha ngaahi va‘inga, mo ‘eva, kimu‘a ‘aupito pē ia ‘oku te‘eki vahe‘i ‘e he Siasí ‘a e pō Mōnité ki he efiafi fakafāmili ‘i ‘apí. Na‘e fa‘a vahe ki he fānaú ke nau fai ha ngaahi lēsoni.

Na‘e fakatupulaki ‘e Hauati mo hono ngaahi fohá ha me‘a na‘a mau sai‘ia ai, ko e fanga ki‘i lēlue va‘ingá. Na‘a nau fa‘u ‘a e fanga ki‘i lēlué mei ha papa na‘e ‘osi teuteu pea fa‘u mo ha halanga lēlue faka‘ofo‘ofa ‘o fakama‘u ‘a e halangá ki ha ngaahi lau‘i papa palaiuti. Na‘á ne pehē, “Ko e taha homau taimi va‘inga fakafiefia tahá ko ‘emau ō ki he ta‘u‘anga lēlue … ofi ki he tau‘anga ‘Alihamipulā (Alhambra) ‘o e Kautaha Lēlue Pasifiki Tongá ke ma‘u ha fakakaukau ki he‘emau fetongi‘anga ‘o e halangá mo e nāunaú.”³

Na‘e a‘u ‘o tokolahi ‘a e fāmili ‘o Palesiteni mo Sisitā Hanitaá ‘o kau ai ha makapuna ‘e toko 18. Makehe mei he ngaahi ‘a‘ahi lōloa ‘a Palesiteni Hanitā ki he‘ene fānaú mo e makapuná, ko ha lahi ‘o ‘ene ngaahi ‘a‘ahí na‘e “taimi nounou,” ‘i he lolotonga ‘o e tatali ‘i he mala‘e vakapuná, ‘i he taimi na‘e ‘alu ai ‘i he ngaahi ngāue faka-Siasí ki he feitu‘u Kalefōniá. Koe‘uhí ko e lahi hono fa‘a ‘ave ‘e Sione ‘ene fānaú ki he mala‘e-vakapuná ke nau fe‘iloaki mo ‘enau kui-tangatá he lolotonga ‘o e tatalí, na‘a nau fa‘a ui ia he taimi ‘e ni‘ihi “ko e kui-tangata ‘oku nofo ‘i mala‘e-vakapuná.”⁴

parents playing with children — ‘Oku “mahulu hake [‘a e fāmilí] “‘i ha toe me‘a fakamānako ‘i he mo‘uí.”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

Ko e fāmilí ko e ‘iuniti mahu‘inga taha ia ‘i he sosaietí, ‘i he Siasí, pea ‘i ‘itānití.

Ko e fāmilí ko e ‘iuniti mahu‘inga taha ia ‘i taimi pea mo ‘itānití, pea ‘i he‘ene peheé, ‘oku mahulu hake ia ‘i ha toe me‘a fakamānako ‘i he mo‘uí.⁵

‘Oku ‘a e Siasí ‘a e fatongia—mo e mafai—ke pukepuke mo malu‘i ‘a e fāmilí ko e fakava‘e ‘o e sosaietí. ‘Oku hanga ‘e he fōtunga ‘o e mo‘ui fakafāmilí, ‘a ia na‘e fokotu‘u kimu‘a ‘i he ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o e māmaní, ‘o ‘ai ke fā‘ele‘i ‘a e fānaú pea mo tanumaki ‘e ha tamai mo ha fa‘ē ko e husepāniti mo e uaifi, kuó na ‘osi mali fakalao. Ko e tu‘unga fakaemātu‘á ko ha fatongia mo ha faingamālie toputapu, pea talitali ai ‘a e fānaú ko ha “tofi‘a mei he ‘Eikí” (Same 127:3).

‘Oku kamata fakatokanga‘i he taimí ni ‘e he sosaieti loto hoha‘á, ko e movete ‘a e fāmilí ‘okú ne ‘omi ki he māmaní ‘a e ngaahi me‘a fakamamahi na‘e tomu‘a tala ‘e he kau palōfitá. ‘E toki ola lelei pē ‘a e ngaahi kosilio mo e ngaahi alea ‘a e māmaní ‘i he taimi te nau faka‘uhinga‘i ai ‘a e fāmilí fakatatau mo e me‘a na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí. “Kapau ‘e ‘ikai langa ‘e [he ‘Eikí] ‘a e falé, ‘oku ta‘e‘aonga ‘a e ngāue ‘anautolu ‘oku nau langa iá” (Same 127:1).⁶

‘Oku mahu‘inga ‘i he fekumi ki he lelei ‘a e fakafo‘ituituí mo e ngaahi fāmilí ke manatu‘i ko e tefito‘i ‘iuniti ‘o e Siasí ko e fāmilí. Neongo ia, ‘oku totonu ke tau manatu‘i ‘i he‘etau tokanga ki he fāmilí, ‘oku ‘ikai fakangatangata ‘a e māmani ‘oku tau nofo aí ki he fakakulupu angamaheni ‘o e tamaí, fa‘eé, mo e fānaú. ‘Oku toe kau foki ‘i he ngaahi fāmili he Siasí he ‘ahó ni ha [ngaahi husepāniti mo e ngaahi uaifi] ‘oku ‘ikai ha fānau, mātu‘a tāutaha mo e fānau, pea mo e tāutaha fakafo‘ituitui ‘oku nofo tokotaha pē. … Kuo pau ke tokanga‘i ‘a e ngaahi fāmilí ni takitaha ‘e he lakanga fakataula‘eikí. ‘Oku meimei ko kinautolu ‘oku nau fa‘a fie ma‘u lahi taha e ngaahi tokanga ko iá ko e ngaahi fāmili ‘oku ‘ikai ‘i he fa‘unga tukufakaholó. ‘Oku fie ma‘u ha kau faiako faka‘api tokanga mo loto‘aki ‘i he ngaahi ‘apí takitaha. ‘Oku ‘ikai totonu ke ta‘e-tokanga‘i ha taha.⁷

large family group — Ko Palesiteni Hanitā mo hono ongo fohá, makapuná, mo honau ngaahi fāmilí ‘i he ‘aho 2 ‘o ‘Okatopa 1994, ko e ‘aho ia hili hono fokotu‘u ko e Palesiteni ‘o e Siasí

Ko e ongomātu‘á ko e ongo kaungā ngāue ‘i he taki ‘o e ‘apí pea ‘okú na ‘i he fatongia mamafa ke malu‘i mo ‘ofa‘i ‘ena fānaú.

Ko e ngaahi fatongia ‘o e tu‘unga fakaemātu‘á ‘oku mahu‘inga tahá. ‘E ‘i ai ha ngaahi ola ta‘engata ‘o ‘etau ngaahi ngāué ma‘atautolu pea mo e fānau tangata mo fafine ‘oku tau ohi haké. ‘Oku ‘i ai ha fatongia mamafa ‘o ha taha pē ‘oku hoko ko ha mātu‘a ke malu‘i mo ‘ofa‘i [‘enau] fānaú pea mo tokoni‘i kinautolu ke nau foki ki he‘enau Tamai Hēvaní. ‘Oku totonu ke mahino ki he mātu‘a kotoa pē ‘e ‘ikai lau ‘e he ‘Eikí ‘oku ta‘e-halaia ‘a kinautolu ‘oku nau ta‘e-tokanga ki he ngaahi fatongiá ni.⁸

‘Oku ‘a e ngaahi tamaí mo e ngaahi fa‘eé ha fatongia ma‘ongo‘onga fekau‘aki mo e fānau kuo tuku ke nau tauhí. … ‘Oku tau ma‘u ‘i he tohi Lea Fakatātaá ‘a e na‘ina‘i ko ‘ení, ki he mātu‘á:

“Akonaki‘i ‘a e tamasi‘í ‘i he hala ‘oku totonu ke ne ‘alu aí; pea ka hoko ia ‘o motu‘a, ‘e ‘ikai te ne foki mei ai.” (Lea Fakatātā 22:6.)

Ko e fakahinohino lelei taha te tau lava ke fai ki ha ki‘i tamasi‘i ‘a ē ‘oku ma‘u mei he tāsīpinga ‘a e ongomātu‘á. ‘Oku fie ma‘u ‘a e mātu‘á ke nau tā ‘a e sīpinga ke muimui ki ai ‘a e to‘u kei talavoú. ‘Oku ma‘u ha ivi lahi mei he ‘api ‘oku ako‘i ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní, ‘a ē ‘oku ‘i ai ‘a e fe‘ofa‘akí mo e fefaka‘apa‘apa‘akí, ‘a ē kuo hoko ai ‘a e lotú ko ha ivi tākiekina ‘i he mo‘ui ‘a e fāmilí, pea mo ē ‘oku faka‘apa‘apa‘i ai ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá.⁹

‘Oku fakatou fie ma‘u ‘i he tu‘unga fakatakimu‘a lelei ‘i he fāmilí … ha taimi lahi mo ha taimi ‘aonga fakatou‘osi. Kuo pau ke ‘oua na‘a tuku ‘a e ako‘i mo e pule‘i ‘o e fāmilí … ki he sosaietí, ki he ‘api akó, pea na‘a mo e Siasí.¹⁰

‘Oku lau ‘e ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘a e fāmilí, ko e tu‘utu‘uni ‘a e ‘Otuá. Ko ho fatongia mahu‘inga mo toputapu tahá ko ho tu‘unga fakatakimu‘a ‘i he fāmilí. …

‘Oku taki ‘e he tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eiki ‘a hono fāmilí ‘i he ngāue he Siasí ke nau lava ‘o ‘ilo‘i ‘a e ongoongoleleí pea ke nau ‘i he malumalu ‘o e malu‘i ‘e he ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú. Kapau ‘oku mou fie ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí, kuo pau ke mou fakamaau homou ‘apí. ‘Okú ke fakapapau‘i fakataha mo ho uaifí ‘a e fa‘ahinga ‘ātakai fakalaumālie ‘i homou ‘apí. Ko ho fuofua fatongiá ke fakamā‘opo‘opo ho‘o mo‘uí ‘aki e ako folofola ma‘u peé mo e lotu faka‘ahó. Ma‘u pea mo faka‘apa‘apa‘i ho lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi fuakava fakatemipalé; poupou‘i homou fāmilí ke nau fai ‘a e me‘a tatau.¹¹

Ko ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘okú ne faka‘apa‘apa‘i ‘a e tu‘unga fakafa‘eé. ‘Oku foaki ki he ngaahi fa‘eé ha faingamālie toputapu ke “nau fanau‘i ‘a e ngaahi laumālie ‘o e tangatá; he ‘oku hoko atu ai pē ‘i he me‘á ni ‘a e ngāue ‘a [e] Tamaí, koe‘uhí ke fakalāngilangi‘i ia” (T&F 132:63).

… He ‘ikai lava ke a‘usia ‘e he lakanga fakataula‘eikí hono iku‘angá, pe lava ‘o fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, ta‘e kau ai hotau malí. ‘Oku fakahoko ‘e he ngaahi fa‘eé ha ngāue he ‘ikai ke lava ‘e he lakanga fakataula‘eikí. ‘Oku totonu ke ma‘u ‘e he lakanga fakataula‘eikí, ‘i he me‘a‘ofa ko ‘eni ‘o e mo‘uí, ha ‘ofa ta‘e-fakangatangata ki he fa‘ē ‘a ‘ena fānaú.

[Ngaahi tokoua,] faka‘apa‘apa‘i ‘a e fatongia makehe kuo fokotu‘u fakalangi ki ai ho uaifí, ko e fa‘ē ‘i ‘Isileli pea mo ‘ene lava makehe ke fanau‘i mo lehilehi‘i ‘a e fānaú. ‘Oku tau ‘i ha fekau fakalangi ke fanafanau mo fakatokolahi ‘a māmani pea mo ohi hake ‘etau fānaú mo e makapuná ‘i he māmá mo e mo‘oní (vakai, Mōsese 2:28; T&F 93:40). Mo vahevahe, ‘i ho‘o hoko ko e hoa ‘ofá, hono tokanga‘i ‘o e fānaú. Tokoni‘i ia ‘i hono tokanga‘i mo e tauhi homo ‘apí. Tokoni ‘o ako‘i, fakahinohino‘i, pea fakatonutonu ho‘omo fānaú.

‘Oku totonu ke ke fakahaa‘i ma‘u pē ki ho uaifí mo e fānaú ho‘o ‘a‘apa mo faka‘apa‘apa‘i iá. Ko e taha foki ‘o e ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga taha ‘e lava ke fai ‘e ha tamai ma‘a ‘ene fānaú koe ‘ofa ‘i he‘enau fa‘eé.¹²

‘Oku tali ‘e ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataulaʻeikí ‘a hono uaifí ko e hoa ngāue ‘i he tu‘unga fakatakimu‘a ‘o e ‘apí mo e fāmilí ‘o ‘ilo‘i kakato mo kau kakato ‘i he ngaahi tu‘utu‘uni kotoa pē fekau‘aki mo iá. ‘Oku fie ma‘u pea kuo pau ke ‘i he Siasí pea mo e ‘apí ha ‘ōfisa pule (vakai, T&F 107:21). ‘I he tu‘utu‘uni fakalangí, ko e fatongia ke pule ‘i he ‘apí ‘oku ‘i he taha ma‘u lakanga fakataula‘eikí (vakai, Mōsese 4:22). Na‘e fakataumu‘a ‘e he ‘Eikí ke hoko ‘a e uaifí ko e tokoni ‘oku taau (helpmeet) ki he tangatá (‘oku ‘uhinga ‘a e tāú (meet) ko e tu‘unga tatau)—‘a ia, ko ha hoa tu‘unga tatau pea mo kaungā ngāue kakato. Ko e pule ‘i he mā‘oni‘oní ‘oku fie ma‘u ai ke vahevahe ‘a e fatongiá ‘i he husepānití mo e uaifí, pea mo ngāue fakataha ‘i he ‘ilo pea mo kau fakataha ‘i he ngaahi me‘a fakafāmili kotoa pē. Ko ha tangata ‘oku ngāue tau‘atāina pe ta‘e fakakaukau‘i ‘a e ngaahi ongo mo e fale‘i ‘a hono uaifí ‘i he pule‘i ‘o e fāmilí, ko ha pule ta‘e-mā‘oni‘oni ia.¹³

‘Oku mau poupou atu, hou‘eiki tangata, ke mou manatu‘i ko e lakanga fakataula‘eikí ko ha mafai mā‘oni‘oni pē. Ngāue‘i ke ma‘u ‘a e ‘ofa mo e faka‘apa‘apa ho‘omo fānaú ‘o fou ‘i ho‘o fetu‘utaki ‘ofa mo kinautolú. ‘Oku malu‘i e he tamai anga mā‘oni‘oní ‘a ‘ene fānaú ‘aki hono taimí mo ‘ene ‘i he‘enau ngaahi ‘ekitivitī mo e ngaahi fatongia fakasosialé, fakaakó, pea mo e fakalaumālié. Ko hono fakahaa‘i ‘o e ‘ofá mo e ongo‘í ki he fānaú ko e fatongia ia ‘o e tamaí ‘o tatau pē mo e fa‘eé. Fakahā ange ki ho‘omo fānaú ‘okú ke ‘ofa ‘iate kinautolu.¹⁴

‘Oku totonu ke hoko hotau ‘apí ko ha feitu‘u ‘o e ‘ofa, lotu, mo e ako‘i ‘o e ongoongoleleí.

Kuo pau pē ke tau ma‘u ‘a e ‘ofá, angatonú pea mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku pau ‘i hotau ngaahi ‘apí. Kuo pau ke tau loto ‘aki mo‘oni ‘a e nofo-malí mo e fānaú pea mo e mo‘ui angama‘á. Kuo pau ke tau ikuna ‘i he me‘a ‘oku ‘aonga taha ki he to‘u tangata hono hokó.

‘Oku mālohi mo faka‘ofo‘ofa mo‘oni taha ‘a e ‘apí ‘i he feitu‘u ‘oku ongo‘ingofua ai ‘e he tokotaha takitaha ‘a e ngaahi ongo ‘a e kakai kehé, feinga ke tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé, feinga ke mo‘ui ‘aki ‘i ‘api ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku tau fakahaa‘i ‘i he ngaahi feitu‘u tokolahí. ‘Oku fie ma‘u ke tau feinga lahi ange ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí ‘i he ‘ātakai hotau fāmilí. ‘Oku ‘i ai e totonu hotau ‘apí ke ma‘u ‘etau faivelenga mo e tukupā taupotu tahá. ‘Oku ma‘u ‘e ha ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine ‘a e totonu ke ongo‘i malu ‘i hono ‘apí, ‘okú ne ma‘u ‘i ai ha potu ke malu‘i mei he ngaahi fakatu‘utāmaki mo e kovi ‘o māmaní. ‘Oku fie ma‘u ‘a e uouangataha mo e angatonu ‘a e fāmilí ke feau ‘a e fie ma‘u ko ‘ení. ‘Oku fie ma‘u ‘e ha ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine ha ongomātu‘a ‘oku fiefia ‘i he‘ena feohí, ‘okú na ngāue‘i fiefia ke a‘usia ‘a e tu‘unga mo‘ui fakafāmili leleí, ‘oku ‘ofa he‘ena fānaú ‘aki ha ‘ofa mo‘oni mo ta‘e-siokita, pea ‘okú na loto‘aki e ikuna ‘a e fāmilí.¹⁵

Ko e taimi na‘e fuofua fakahā ai ‘a e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí ko ha polokalama totonu ‘a e Siasí, na‘e pehē ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, “Kapau ‘e talangofua ‘a e Kāingalotú ki he fale‘i ko ‘ení [ke fakahoko ‘a e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí], ‘oku mau palōmesi atu ‘e ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga. ‘E tupulaki ‘a e ‘ofá ‘i ‘api pea mo e talangofua ki he mātu‘á. ‘E fakatupulaki ‘a e tuí ‘i he loto ‘o e to‘u tupu ‘o ‘Isilelí, pea te nau ma‘u ‘a e mālohi ke fakafepaki‘i ‘a e ngaahi ivi tākiekina koví mo e ngaahi ‘ahi‘ahi ‘oku nau ‘ākilotoa kinautolú.” ‘Oku mau toe fakapapau‘i atu ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofa kiate kinautolu ‘oku nau fakahoko faivelenga ‘a e ngaahi efiafi fakafāmili ‘i ‘apí.

‘Oku totonu ke tukutaha ‘a e ngaahi efiafi Mōnité ki he efiafi fakafāmili ‘i ‘apí. ‘Oku totonu ke fakapapau‘i ‘e he kau taki fakalotofonuá ‘oku tāpuni ‘a e ngaahi fale mo e ngaahi ‘api Siasí, ‘oku ‘ikai fakahoko ha ngaahi ‘ekitivitī fakauooti pe fakasiteiki ‘i he efiafi Mōnité, pea faka‘ehi‘ehi mei hano toe fakahoha‘asi ‘o e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí.

‘Oku totonu ko e tefito‘i ‘uhinga ‘o e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí ke fakataha ‘a e fāmilí ‘o ako ‘a e ongoongoleleí. ‘Oku mau fakamanatu ki he taha kotoa kuo ‘osi na‘ina‘i ‘a e ‘Eikí ki he ngaahi mātu‘á ke ako‘i ki he‘enau fānaú ‘a e ongoongoleleí, ke lotu, pea mo tauhi ‘a e ‘Aho Sāpaté. Ko e folofolá ‘a e ma‘u‘anga tokoni mahu‘inga taha ki hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí.¹⁶

Lotu fakafāmili, fakatou‘osi ‘i he po‘ulí mo e pongipongí. ‘Oku ma‘u ha ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga ‘i he mo‘ui ‘a e fānau ‘oku nau fanongo ki he tautapa ‘enau mātu‘á ki he ‘Eikí, koe‘uhí ko ‘enau leleí. Ko e mo‘oni ko e fānau ko ia ‘oku nau ‘i he malumalu ‘o e ivi tākiekina ‘o e mātu‘a angamā‘oni‘oní ‘e malu‘i lelei ange kinautolu mei he ngaahi ivi tākiekina ‘o e filí.¹⁷

Koe‘uhí ke femahino‘aki lelei ange ‘a e ngaahi matu‘á mo e fānaú, kuo tali ai ‘e he siasi ha palani ‘oku ‘iloa ko e “Fakataha Alēlea Fakafāmili.” ‘Oku ui mo tataki ‘a e fakataha alēleá ‘e he ongomātu‘á pea ‘oku kau kotoa ki ai ‘a e kau mēmipa ‘o e fāmilí. ‘Okú ne fakamālohia ‘a e ngaahi ha‘i fakafāmilí, fakapapau‘i ki he fānaú ‘oku nau “kau,” pea mo fakaloto‘i kinautolu ‘oku tokanga ‘a e mātu‘á ki he‘enau ngaahi palopalemá. ‘Oku ako‘i ‘e he fakataha fakafāmili ko ‘ení ‘a e fefaka‘apa‘apa‘akí, hu‘i atu ‘a e siokitá, mo fakamamafa‘i ‘a e Lao Koulá [vakai, Mātiu 7:12] ‘i he ‘apí pea mo e mo‘ui ma‘á. ‘Oku ako‘i ‘a e hū mo e lotu fakafāmilí, fakataha mo ha ngaahi lēsoni ‘o e anga‘ofá mo e faitotonú. ‘Oku fa‘a fetaulaki ‘a e palopalema ‘o e fāmilí mo ha taha ‘i ha tu‘unga ‘oku fu‘u ofi pea ‘ikai faingofua ke fakahounga‘i hono lahi mo hono mahu‘inga totonú, ka ko e taimi ‘oku mālohi ai ‘a e ngaahi fāmilí mo taha ‘i he‘enau feinga ke tauhi ki he ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, ‘oku mole leva ha konga lahi ‘o ‘etau ngaahi paloplema fakaonopōní.¹⁸

[Hou‘eiki tangata], fakamātoato‘i homou fatongia ke ako‘i ‘a e ongoongoleleí ki homou fāmilí ‘i he fakahoko ma‘u pē ‘o e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí, lotu fakafāmilí, fakataha lotú mo e taimi lau folofolá, pea mo ha ngaahi taimi ako‘i kehe. Fakamamafa‘i makehe ‘a e teuteu ki he ngāue fakafaifekaú mo e mali temipalé. ‘I ho‘o hoko ko e pēteliake ‘i he ‘apí, ngāue ‘aki ho lakanga fakataula‘eikí ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau ‘oku fie ma‘u ki ho fāmilí pea mo e ngaahi tāpuaki ki ho uaifí mo e fānaú. Ngaahi tokoua, makehe mei ho fakamo‘uí, ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fu‘u mahu‘inga kiate koe ‘o tatau mo e fakamo‘ui ho uaifí mo e fānaú.¹⁹

couple walking with teenage son — “Kuo pau ke tau fa‘a lotu mo … ‘ai ke ‘ilo ‘e he ‘etau fānau ‘etau ‘ofá mo e tokangá.”

Ko e mātu‘a leleí ko ha taha ‘okú ne ‘ofa‘i, feilaulau, tauhi, ako‘i, mo tokoni ki he ngaahi fiema‘u ha‘ane fānau.

‘Oku ma‘u faingamālie ‘a e Kau Taki Mā‘olungá ke fe‘iloaki pea mo maheni mo e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he funga ‘o e māmaní, ‘a ia kuo nau moʻui ma‘u pē ‘i ha tu‘unga lelei pea mo ohi hake honau fāmilí ‘i he ivi tākiekina ‘o e ongoongoleleí. Kuo ma‘u ‘e he Kāingalotú ni ha ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga mo e fakafiemālie ko ē ‘oku lava ke ma‘u ‘i he vakai atu, ko e ngaahi matu‘a, ngaahi kui, mo e ngaahi kui ua, ki ha ngaahi ngāue fakaemātu‘a leleí. Ko ha fa‘ahinga me‘a ‘eni ‘oku tau takitaha fie ma‘u mo‘oni.

Neongo ia, ‘oku ‘i ai e tokolahi ‘i he Siasí pea ‘i he māmaní ‘oku nau nofo mo e ngaahi ongo‘i halaia mo ta‘e-taau koe‘uhí kuo ‘i ai ha ni‘ihi honau ngaahi fohá mo e ‘ofefiné kuo nau mavahe pe hē mei he tākangá. …

… ‘Oku mahino kiate kitautolu ‘oku fai ‘e he mātu‘a tokangá ‘enau lelei tahá, ka ‘oku meimei ke tau fai kotoa ha fehālaaki. ‘Oku ‘ikai kamata ha taha ‘i he fa‘ahinga ngāue fakaemātu‘á kae ta‘e fakatokanga‘i vave ‘e ‘i ai ha ngaahi fehālaaki lahi ‘i he fonongá. ‘Oku ‘afio‘i mo‘oni ‘e he ‘etau Tamai Hēvaní, ‘a e taimi ‘okú Ne tuku mai ai ‘Ene fānaú ki ha ongomātu‘a fo‘ou mo ta‘e-potó, ‘e ‘i ai ‘a e ngaahi fehālaaki mo e ngaahi fakakaukau hala. …

… ‘Oku tau kehekehe kotoa pē. ‘Oku kehekehe ‘a e fānaú takitaha. ‘Oku tāpuekina ‘a e ki‘i tamasi‘i pe ki‘i ta‘ahine takitaha ‘aki hono fa‘ahinga ‘ulungaanga pē ‘o‘ona, ‘o hangē ko ‘etau takitaha kamata kehekehe ‘i he pue ‘o e mo‘uí, pea hangē ko ‘etau takitaha-mo‘ona ‘a e mālohinga mo e vaivai‘anga mo e talēnití. Kuo pau ke ‘oua na‘a tau fakakaukau ‘e fakamāu‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e lavame‘a ‘a ha taha ‘o founga tatau tofu pē mo ha taha kehe. ‘Oku tau fa‘a fakakaukau ‘i he‘etau hoko ko e mātu‘á, kapau ‘oku ‘ikai laka hake lavame‘a ha‘atau fānau ‘i he ‘avalisí, kuo tau tōnounou. ‘Oku totonu ke tau tokanga ‘i he‘etau ngaahi fakakaukaú. …

Ko e mātu‘a leleí ko ha taha ‘okú ne ‘ofa‘i, feilaulau, tauhi, ako‘i, mo tokoni ki he ngaahi fiema‘u ha‘ane fānau. Kapau kuó ke fai kotoa ‘a e ngaahi me‘á ni kae kei talangata‘a pē ho‘o ki‘i tamasi‘í pe fakakina pe anga fakamāmani, ‘e kei malava pē ko ha mātu‘a lelei koe. Mahalo ‘oku ‘i ai ha fānau ‘oku nau omi ki māmani, te nau pole‘i ha fa‘ahinga mātu‘a ‘i ha fa‘ahinga tūkunga pē. Ko e me‘a tatau pē, mahalo ‘oku ai ha ni‘ihi ia te nau tāpuekina ‘a e mo‘uí, pea hoko ko ha fiefia‘anga ki ha fa‘ahinga tamai pe fa‘ē pē.

Ko e me‘a ‘oku ou tokanga ki ai he ‘aho ní, he ‘oku ‘i ai ha ngaahi mātu‘a, mahalo ‘oku nau fakamaau fefeka pē kinautolu pea mahalo ‘oku nau tuku ‘a e ngaahi ongo ko ‘ení ke faka‘auha ‘enau mo‘uí, ka ko hono mo‘oní, kuo nau fai honau lelei tahá pea ‘oku totonu ke nau hokohoko atu ‘i he tuí.²⁰

‘Oku ‘ikai tokotaha pē ha tamai pe fa‘ē [kuo ‘alu hē ha‘ane fānau]. Na‘e foua ‘e he ‘etau ‘uluaki mātu‘á ‘a e mamahi mo e faingata‘a‘ia ‘o e sio ki he fakasītu‘a‘i ‘e ha ni‘ihi ‘o ‘ena fānaú ‘a e ngaahi akonaki ‘o e mo‘ui ta‘engatá. (Vakai, Mōsese 5:27.) Na‘e toki ‘ilo ‘e Sēkope ‘i ha ngaahi senituli kimui ange ‘a e meheka mo e lotokovi hono ngaahi foha lalahí ki hono ‘ofa‘anga ko Siosefá. (Vakai, Sēnesi 37:1–8.) Na‘e lotu lahi ‘a e palōfita ma‘ongo‘onga ko ‘Alamaá, ‘a ē na‘e ‘i ai hano foha na‘e ui ko ‘Alamaá, ki he ‘Eikí fekau‘aki mo e anga fakafetau hono fohá, pea ‘oku ‘ikai ha veiveiua, na‘e mafasia ‘i he hoha‘a mo e tokanga ki he faihala mo e faiangahala na‘e fakatupu ‘e hono fohá ‘iate kinautolu he loto‘i Siasí. (Vakai, Mōsaia 27:14.) Kuo mole foki mei he‘etau Tamai ‘i he Langí ha tokolahi ‘o ‘Ene fānau fakalaumālié ki he māmani; ‘okú Ne ‘afio‘i ‘a e ngaahi ongo hotau lotó. …

… ‘Oua ‘e mole ho‘o ‘amanakí ‘i ha ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine kuo hē. Kuo tokolahi ha ni‘ihi na‘e hangē kuo nau hē ‘aupitó, kuo nau foki mai. Kuo pau ke tau fa‘a lotu, pea kapau ‘e lava, ‘ai ke ‘ilo ‘e he ‘etau fānaú ‘etau ‘ofá mo e tokangá. …

… ‘Ilo‘i ‘e tali ‘e he ‘etau Tamai Hēvaní ‘a e ‘ofá mo e feilaulaú, ‘a e hoha‘á mo e tokangá, neongo kuo ‘ikai ola lelei ‘etau ngāue lahí. ‘Oku fa‘a mamahi ‘a e loto ‘o e mātu‘á, ka kuo pau ke nau ‘ilo‘i ko e fatongia taupotu tahá ‘oku ‘i he ki‘i tamasi‘í, ‘i he ‘osi hono ako‘i ‘e he mātu‘á ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú.

… Ko e hā pē ha loto mamahi, ko e hā pē ha loto hoha‘a, ko e hā pē ha mamahi mo ha ongo‘i mamahi, kumi ha founga ke liliu ai ‘o faka‘aonga‘i lelei—mahalo ‘i he tokoni‘i ‘o ha ni‘ihi kehe ke faka‘ehi‘ehi mei he palopalema tatau, pe mahalo ‘i hano fakatupulaki ha ‘ilo lahi ange ki he ngaahi ongo ‘a e ni‘ihi kehe ‘oku fāifeinga ‘i he founga tataú. Te tau ma‘u mo‘oni ha mahino lahi ange ki he ‘ofa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ‘i he taimi te tau ‘ilo ai ‘i he lotú, ‘oku mahino ki Ai mo finangalo ke tau sio pē kimu‘á. …

‘Oku ‘ikai totonu ke tau teitei tuku ‘a Sētane ke ne kākaa‘i kitautolu ‘o pehē ta‘e‘aonga kotoa. Tau laukau ‘aki ‘a e ngaahi me‘a lelei mo totonu kuo tau fakahokó; fakasītu‘a‘i pea teke‘i mei he‘etau mo‘uí ‘a e ngaahi me‘a koē ‘oku halá; fekumi ki he ‘Eikí ke ma‘u ha fakamolemole, ivi, mo ha fakafiemālie; pea hoko atu.²¹

‘Oku totonu ke hoko hotau ‘api ko e ngaahi potu mā‘oni‘oni ‘e lava ke mo‘ui ‘aki ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí pea mo lava ke nofo‘ia ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí.

‘Oku mau fakatauange he ‘ikai ikuna‘i kimoutolu ‘e he loto-fo‘í ‘i ho‘omou feinga ke ohi hake homou fāmilí ‘i he mā‘oni‘oní. Manatu‘i kuo tu‘utu‘uni ‘eni ‘e he ‘Eikí: “Ka ‘e tu‘u ‘a ‘eku kau tamaio‘eikí ‘i he ngaahi potu toputapú, pea ‘e ‘ikai ue‘i ‘a kinautolu” (T&F 45:32).

Neongo ‘oku faka‘uhinga‘i ‘eni ‘e ha ni‘ihi ‘o pehē ko e temipalé, pea ‘oku mo‘oni ia, ka ‘okú ne toe fakafofonga‘i foki ‘a e ngaahi ‘api ‘oku tau nofo aí. Kapau te mou ngāue faivelenga ke taki homou fāmilí ‘i he mā‘oni‘oni, ‘o poupou‘i mo kau ‘i he lotu fakafāmili faka‘ahó, lau folofolá, efiafi fakafāmili ‘i ‘apí, pea fe‘ofa‘aki mo fepoupouaki ‘i he mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí, te mou ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofa mei he ‘Eikí ‘i he ohi hake ha hako mā‘oni‘oní.

Hono ʻikai mahu‘inga lahi ‘i ha māmani ‘oku fakautuutu ai ‘a e faiangahalá, ke tau takitaha “tu‘u ‘i he ngaahi potu toputapú” mo tukupā ke faitotonu mo tauhi faivelenga ki he ngaahi akonaki ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.²²

Kuo pau ke fe‘ofa‘aki mo fefaka‘apa‘apa‘aki ‘a e ongomātu‘á kae a‘usia ‘a e leleí ‘i he fāmilí. ‘Oku totonu ke faka‘apa‘apa‘i ‘e he ngaahi husepānití, ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí, honau malí ‘i he taupotu tahá ‘i he ‘ao ‘o ‘enau fānaú, pea ‘oku totonu ke ‘ofa mo poupou‘i ‘e he ngaahi uaifí honau husepānití. Ko hono olá, ‘e ma‘u ‘e he fānaú ha ‘ofa ki he‘enau mātu‘á pea mo nau fe‘ofa‘aki. ‘E hoko leva ‘a e ‘apí ko ha potu mā‘oni‘oni ‘e lava ke mo‘ui ‘aki ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí pea mo lava ke nofo‘ia ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí. ‘Oku ma‘ongo‘onga ange ke hoko ko ha tamai lelei pe fa‘ē lelei ‘i he a‘usia ha tu‘unga fakatakimu‘a pe tu‘unga mā‘olunga ‘i he pisinisí, pule‘angá, pe ngaahi me‘a fakamāmaní. ‘E ngali ko ha feitu‘u noa pē ‘a ‘api ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, mo hono ngaahi ngāue angamahení, ka ko hono lavame‘á ‘oku totonu ko e ma‘ongo‘onga taha ia ‘o ‘etau ngaahi feinga kotoa pē ‘i he mo‘uí.²³

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

‘I ho‘omou fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 1, fakakaukau ki he mahu‘inga ‘o e fāmilí. Ko e hā ‘a e fatongia ‘o e Siasí ki he fāmilí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke malu‘i mo fakamālohia hotau fāmilí?
Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e hoko ‘a e ongomātu‘á ko e kaungā ngāue ‘i he tu‘unga fakatakimu‘a ‘o e ‘apí (vakai ki he konga 2). ‘E founga fēfē ke tokoni‘i ‘e he ngaahi akonaki ko ‘ení ‘a e ngaahi tamaí mo e ngaahi fa‘eé? ‘E founga fēfē ha lava ke taha ‘a e ongomātu‘á ‘i he ohi hake ‘ena fānaú? Fakakaukau‘i pe ‘e founga fēfē ha‘amou fakalelei‘i ‘a e “‘ātakai fakalaumālie” ‘o homou ‘apí.
‘Oku fai ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 3, ha fale‘i ki he fokotu‘u ‘o ha fāmili mālohí. ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fokotu‘u ha “uouongataha mo ha angatonu fakafāmili” lahi ange? Kuo tāpuekina fēfē ho fāmilí ‘e he efiafi fakafāmili ‘i ‘apí? Kuo tāpuekina fēfē ho fāmilí ‘e he ako folofola fakafāmilí mo e lotu fakafāmilí?
‘E founga fēfē hano tokoni‘i ‘e he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 4, ha mātu‘a ‘a ha fānau kuo ‘alu hē? ‘E founga fēfē ha lava ‘e he mātu‘a ‘oku nau foua ‘a e loto-mamahí mo e mamahí, ‘o liliu ia ke hoko ko ha me‘a ke ‘aonga? Ko e hā ‘e lava e he mātu‘á, ngaahi kuí, kau taki ‘o e to‘u tupú, mo ha ni‘ihi kehe, ‘o fai ke tokoni‘i ‘a e fānau ‘oku heé?
Hili ho‘o lau ‘a e konga 5, fakakaukau ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e ‘ai ‘o e ‘apí ko e “ngaahi potu toputapú.” Ko e hā ha ngaahi palopalema ‘oku tau fehangahangai mo ia ‘i he‘etau fai ‘ení? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o feinga ke ‘ai hotau ‘apí ko ha potu toputapu?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

‘Ekesōtosi 20:12; Teutalōnome 6:4–7; Same 127:3–5; ‘Efesō 6:1–4; ‘Īnosi 1:1–3; Mōsaia 4:14–15; ‘Alamā 56:45–48; 3 Nīfai 18:21; T&F 68:25–28; 93:40; 121:41–46

Tokoni Fakafaiako

Kole ki he kau mēmipa ‘o e kalasí ke nau ngāue tautau toko ua mo palani ha founga ke nau ako‘i ai ha konga ‘o e vahé ‘i ha efiafi fakafāmili ‘i ‘api. ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ‘ai ke kaunga ‘a e ngaahi akonakí ki he fānaú mo e to‘u tupú? Fakaafe‘i ha ni‘ihi ‘o e to‘u tupú ke nau vahevahe ‘enau palaní mo e kalasí.