Ko e Mo‘ui mo e Ngāue ‘a Hauati W. Hanitaá
Na‘e fakahoko ‘e Hauati W. Hanitā ‘i he ‘aho 6 ‘o Sune 1994, ko e ‘osi ia ha ‘aho ‘e taha mei hono vahe‘i ia ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ha fakaafe ‘e ua. Na‘á ne pehē ‘i ha le‘o ongo vaivai mo fakalotolahi:
“‘Uluakí, ‘oku ou fie fakaafe‘i ‘a e kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke nau mo‘ui mo tokanga lahi ange ki he mo‘ui mo e fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, tautautefito ki he ‘ofa mo e ‘amanaki lelei pea mo e manava‘ofa na‘á Ne fakahā‘í. ‘Oku ou fakatauange te tau feanga‘ofa‘aki lahi ange, fefaka‘atu‘i lahi ange, feloto-fakatōkilalo mo fefa‘akātaki‘aki mo fefakamolemole‘aki lahi ange.”1
Na‘e hoko hono poupou‘i ‘o e kakaí ke nau muimui he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí ko e ‘elito ‘o e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitaá ‘i ha ngaahi ta‘u lahi. Na‘á ne pehē ‘i ha ngaahi ta‘u si‘i kimu‘a, “Kātaki ‘o manatu‘i ‘a e me‘a ‘e taha ko ‘ení.” “Kapau ‘e fakatefito ‘etau mo‘uí mo ‘etau tuí ‘ia Sīsū Kalaisi mo ‘ene ongoongolelei kuo fakafoki maí, he ‘ikai ha me‘a ‘e lava ‘o fehālaaki tu‘uloa. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kapau ‘oku ‘ikai ke fakatefito ‘etau mo‘uí ‘i he Fakamo‘uí mo ‘Ene ngaahi akonakí, he ‘ikai ha toe lavame‘a ‘e lava ‘o tu‘uloa ‘ene tonú.”2
Ko e fakaafe hono ua ‘a Palesiteni Hanitaá ke ma‘u kakato ange ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé:
“‘Oku ou toe fakaafe‘i foki ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau fokotu‘u ‘a e temipalé ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o ‘enau memipasipí pea mo e feitu‘u mā‘olunga taha ki he‘enau ngaahi fuakava toputapu tahá. ‘E hoko ko e faka‘ānaua taupotu taha ‘o hoku lotó ke hoko ‘a e mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ‘o taau mo e temipalé. ‘Oku ou fakatauange ‘e mo‘ui taau ‘a e mēmipa lalahi kotoa pē ke ma‘u—mo ‘i ai—ha‘ane lekomeni temipale ‘oku kei ‘aonga, tatau ai pē kapau ‘oku ‘ikai lava ko e mama‘ó ke ne faka‘aonga‘i leva pe toutou faka‘aonga‘i.
“Tau hoko mu‘a ko ha kakai ‘oku ō pea ‘ofa ‘i he temipalé. Tau fakavavevave mu‘a ki he temipalé ‘i he tu‘olahi taha ‘e lavá ‘o fakatatau mo hotau taimí mo e foungá pea mo e ngaahi tūkunga fakatāutahá. ‘Oua mu‘a na‘a tau ō pē koe‘uhí ko hotau kāinga kuo pekiá, ka tau toe ō koe‘uhí ko e tāpuaki fakatāutaha ‘o e lotu ‘i he temipalé, ki he fakamā‘oni‘oni‘i mo e malu ‘oku ma‘u ‘i loto ‘i he ngaahi holisi kuo fakamā‘oni‘oni‘i mo fakatapui ko iá. Ko e temipalé ko ha feitu‘u faka‘ofo‘ofa, ko ha feitu‘u ‘o e fakahā, pea koe feitu‘u ia ‘o e nonga. Ko e fale ia ‘o e ‘Eikí. ‘Oku mā‘oni‘oni ia ki he ‘Eikí. ‘Oku totonu ke mā‘oni‘oni ia kiate kitautolu.”3
Na‘e hokohoko atu ‘a Palesiteni Hanitā ke fakamamafa‘i ‘a e ongo fakaafe ko ‘ení ‘i he kotoa ‘o ‘ene ngāue ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Neongo ko e lōloa ‘o e taimi ‘o ‘ene hoko ko e Palesitení na‘e māhina pē ‘e hiva, ka na‘e ue‘i fakalaumālie ‘e he ongo fakaafé ni ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí he funga ‘o e māmaní ke nau anga faka-Kalaisi ange mo kumia ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé ‘i he faimāteaki lahi ange.
Ngaahi Kamata‘angá
‘I he kongaloto ‘o e ngaahi ta‘u 1800, na‘e kau ‘a e ngaahi kui ‘a Hauati W. Hanitaá ki he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i ha ngaahi fonua kehekehe ‘e fā. ‘I he tafa‘aki ‘o ‘ene fa‘eé, ne ha‘o e ngaahi kui ko ‘ení mei Tenima‘ake mo Noaue. Hili ‘enau hiki-fonua mei honau fonua tupu‘angá, na‘a nau kau ‘i he kau fuofua nofo‘i ‘o Mauni Pelēseni, ‘Iutaá. ‘E hoko ha hako ‘o e kau paionia lototo‘á ni, ‘a Neli Lasimiuseni (Nellie Rasmussen), ko e fa‘ē ‘a ha palōfita.
‘I he tafa‘aki ‘o ‘ene tamaí, na‘e ‘i ai ha ngaahi kui ‘a Hauati ko e kau tupu‘i Sikotilani mo Niu ‘Ingilani. Na‘e feilaulau lahi ‘a kinautolu na‘e kau ki he Siasí, ka ko honau tokolahi tahá na‘e ‘ikai hoko atu ‘enau fengāue‘aki mo e Siasí ‘i he ‘osi ha ngaahi ta‘u si‘i. Na‘e faka‘ilonga‘i ‘e hono fā‘ele‘i ‘o Sione Uiliami (Uili) Hanitaá ‘i he 1879 ‘a e kamata‘anga ‘o e to‘u tangata hono tolu ‘i he fāmili Hanitaá na‘e ‘ikai ha‘anau toe fetu‘utaki mo e Siasí. Ka, na‘e kei hoko pē ‘a Uili Hanitā ko e tamai ‘a ha palōfita.
Ko e taimi na‘e ta‘u 8 ai ‘a Uili Hanitaá, na‘e hiki hono fāmilí ki Poisi, ‘Aitahō. ‘Osi nai ha ta‘u ‘e 16 mei ai, kuo fetaulaki ‘a Uili mo Neli Lasimiuseni ‘i ha‘ane ha‘u ki Poisi ke nofo mo hano mehikitanga mo hono malí. Na‘e kamata leva ‘a Uili ke kaume‘a mo Neli, pea na‘e lea-mali ange ki ai ‘i ha ‘osi ha ta‘u ‘e ua. Ne ki‘i ‘āmio ‘a Neli, ka na‘e vilitaki pē ‘a Uili, pea fāifai pē ‘o ne tali ‘ene kole malí. Na‘e mali ‘a e ongome‘á ni ‘i Mauni Pelēseni, ‘Iutā, peá na foki ki Poisi ke na nofo ai. Na‘e fā‘ele‘i ‘ena ‘uluaki tamasi‘í, ‘a Hauati Uiliami Hanitā, ‘i Poisi, he ‘aho 14 ‘o Nōvema 1907. Ne fā‘ele‘i ‘ena ta‘ahiné pē ‘e toko tahá, na‘e ui ko Tolofií, ‘i he 1909.
Ko Hauati W. Hanitā ‘i he‘ene kei si‘í
Ko e Fokotu‘u ha Fakava‘e ki he Mo‘uí
Ko e taimi na‘e fā‘ele‘i ai ‘a Hauatí, na‘e taha pē ‘a e ki‘i kolo ‘o e Siasí ‘i Poisí. Na‘e hoko ‘a e fa‘ē ‘a Hauatí ko ha mēmipa mālohi ‘o e ki‘i koló peá ne ohi hake ‘ene fānaú ‘i he ongoongoleleí. Na‘e pehē ‘e Hauati fekau‘aki mo ia, “Na‘e faivelenga ma‘u pē. … Na‘á ne hoko ko e palesiteni ‘o e Palaimelí mo e [Kau Finemuí]. ‘Oku ou manatu‘i ‘eku ‘alu mo e fine‘eikí ki he lotú, ko e taimi ‘e ni‘ihi na‘e houa ‘e taha kimu‘a ‘i he ngaahi houalotú, pea toe nofo ‘i he‘ene ‘osí ke faka‘osi ‘ene ngāué.”4 Neongo na‘e ‘ikai ko ha mēmipa ‘o e Siasí ‘a e tamai ‘a Hauatí, ka na‘e ‘ikai ke fakafepaki ki he kau atu ‘a e fāmilí pea fa‘a ‘alu he taimi ‘e ni‘ihi mo kinautolu ki he houalotu sākalamēnití.
Na‘e tokoni ‘a Neli ke fokotu‘u ‘i he‘ene fānaú ha fakava‘e fakalotu mālohi ‘i ‘api, ‘o makehe mei he‘ene taki kinautolu ke mālohi he Siasí. Na‘e manatu‘i ‘e Hauati, “Ko e fine‘eikí na‘e taki ‘i hono ako‘i kiate kimautolu ‘a e ongoongoleleí.” “Na‘a mau ako ‘i he‘ene tū‘ulutuí ke lotu. … Na‘á ku ma‘u ha fakamo‘oni ‘i he‘eku kei si‘í ‘i he lotu ‘a ‘eku fa‘eé.”5
Na‘e liliu ‘a e Kolo Poisí ko ha uooti ‘i he 1913, ‘i ha ngaahi ‘aho si‘i pea hoko ‘a e ta‘u ono ‘o Hauatí. ‘Osi mei ai ha ta‘u ‘e ua, ‘i he taimi na‘e ta‘u valu ai ‘a Hauatí, na‘e nofo ‘amanaki atu ke papitaiso. Na‘á ne pehē, “Na‘á ku mātu‘aki vēkeveke ki hano fakahoko.” Neongo ia, na‘e ‘ikai loto ki ai ‘ene tamaí. Na‘e manatu‘i ‘e Hauati ‘o pehē, “Na‘e ongo‘i ‘e he tangata‘eikí … ‘oku totonu ke u tatali kae ‘oua kuó u ‘ilo ‘a e hala na‘á ku fie ma‘u ‘i he mo‘uí. Na‘á ku fie papitaiso, neongo na‘e hoko ‘a e taimí pea mole atu ‘o ‘ikai ma‘u e tāpuaki ko iá.”6
Koe‘uhí ko e te‘eki ai papitaiso ‘a Hauatí, na‘e ‘ikai ke lava ‘o fakanofo ia ko ha tīkoni ‘i he hoko hono ta‘u 12. Na‘á ne pehē, “Na‘e ‘osi fakanofo kātoa hoku kaungāme‘á ko e kau tīkoni, ‘i he ‘osi ‘a e taimi ko iá.” “Koe‘uhí na‘e ‘ikai ko ha mēmipa mo‘oni au ‘o e Siasí, na‘e ‘ikai ke u lava ‘o fakahoko ha konga lahi ‘o e ngaahi me‘a na‘a nau fakahokó.”7 Na‘e mātu‘aki loto mamahi ‘a Hauati ‘i he ‘ikai ke ne lava ‘o tufa ‘a e sākalamēnití: “Na‘á ku tangutu ‘i he sākalamēnití mo e toenga ‘o e tamaiki tangatá. Ko e taimi na‘e hoko ai ke nau tufa ‘a e sākalamēnití, na‘á ku hanoku hifo ‘i hoku nofo‘angá. Na‘á ku ongo‘i mātu‘aki li‘ekina.”8
Na‘e toe kole heni ‘a Hauati ki he‘ene tamaí, kae fakataha ‘i he taimi ko ‘ení mo hono tuofefine ta‘u 10 ko Tolofií: “[Na‘á ma] kamata leva ke fakaloto‘i ‘ema tamaí ke ne fakangofua ke ma papitaiso. Na‘á ma toe lotua foki ke ‘io mai. Na‘á ma fu‘u fiefia ‘i he fāifai pea loto ki aí.”9 Na‘e papitaiso ia mo Tolofī ‘i ha vaikaukau‘anga fakakolo, hili ha meimei māhina ‘e nima mei he hoko ‘o e ta‘u 12 ‘o Hauatí. Na‘e ‘ikai fuoloa mei ai kuo fakanofo ‘a Hauati ko ha tīkoni peá ne fuofua tufa ‘a e sākalamēnití. Na‘á ne pehē, “Na‘á ku ilifia, ka na‘á ku fiefia ke ma‘u ‘a e faingamālié”.10 Na‘e kau ‘i he ngaahi fatongia ‘o Hauatí, ‘ene pamu ‘a e ī (bellows) ki he ‘ōkaní mo tafu ‘a e afi ke fakamāfana‘i ‘a e falelotú ‘i he ngaahi pongipongi Sāpate momokó. Na‘á ne pehē, “Na‘e mafoa mai ha māmani fo‘ou kakato kiate au ‘i he‘eku ako ‘a e ngaahi fatongia ‘o e hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasí mo ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí.”11
Na‘e kau ‘a Hauati ‘i he‘ene kei talavoú ‘i he patuni Sikauti ma‘á e Tamaiki Tangatá ‘i hono uōtí pea ngāue mālohi ke ma‘u ‘a e pale mā‘olunga taha—ko e Sikauti ‘Īkalé. Na‘e kau ‘i ha fe‘auhi fakakaume‘a ‘i he ofi ko ia ke a‘usia ‘ene taumu‘á. Na‘á ne manatu‘i ‘o pehē, “Na‘á ma toko ua ‘i he feinga ke ma‘u ‘a e ‘uluaki Sikauti ‘Īkale ‘i Poisí.”12 Na‘e ‘uluaki ‘osi hono fakakakato ‘o e ngaahi fie ma‘ú ‘e he talavou ‘e tahá, ka na‘e hangē na‘e fiemālie pē ‘a Hauati ke fika ua ‘i he ma‘u ‘o e fakalāngilangí.13
Na‘e ako ‘e Hauati ke fa‘a ngāue ‘i he‘ene kei si‘í. Na‘e tokoni ki he kau uitoú mo e kaungā‘apí, fakatau nusipepa pea mo ngāue ‘i he faama ‘a ‘ene fa‘e-tangatá. ‘I he‘ene lahi haké, na‘e kau ‘i he‘ene ngaahi ngāué ‘a e to‘o pate tāpulú ‘i ha mala‘e tāpulu, tufa ‘o e ngaahi mākoní, mo e ngāue ‘i ha falekoloa, kautaha nusipepa, ‘i ha hōtele, ‘i ha falekoloa nāunau ngāue, pea mo ha falekoloa ‘o e ngaahi me‘a faka‘ātí.
Na‘e pehē ʻe Tolofī Hanitā na‘e ma‘u ‘e hono tuonga‘ané ha “loto vilitaki” mo “‘atamai‘ia.”14 Na‘e tokoni ki he ongo ‘ulungaanga leleí ni ‘a e loto ‘ofá mo e manava‘ofá. Na‘e pehē ‘e Tolofī ‘i he‘ene manatu ki he‘ene ngaahi tō‘ongá, “Na‘e loto ma‘u pē ‘a Hauati ke fai lelei mo anga lelei. Ko ha tuonga‘ane lelei, na‘á ne tokanga‘i au. Na‘e anga‘ofa ki he‘emau fa‘eé mo ‘ema tamaí.”15
Na‘e a‘u mo e loto‘ofa ‘a Hauatí ki he monumanú. Na‘á ne pehē, “Na‘e lava ke ma‘u ‘e he pusi hē kotoa ha malu‘anga ‘i homau falé, neongo ‘a e ta‘e-tali ‘e he fāmilí.”16 ‘I ha me‘a ‘e taha na‘e fakamamahi‘i ai ‘e he tamaiki tangata he kaungā‘apí ha ki‘i pusi ‘aki ha‘anau lī ia ki ha fakatafenga vai fu‘ifu‘i ngoue, ofi ki he ‘api ‘o Hauatí. Ko e taimi kotoa pē na‘e totolo ai ki tu‘a, na‘e lī fakafoki ia ‘e he tamaiki tangatá ki loto. Na‘e ‘ikai fuoloa kuo ha‘u ‘a Hauati ‘o fakahaofi ‘a e pusí. Na‘e pehē ‘e Tolofī, “Na‘e tokoto pē ai kuo teitei mate, peá ne ‘omi ia ki ‘api.”17
Na‘e talaange ‘e he‘ene fa‘eé, “He ‘ikai ke mo‘ui ia.”
Ka ne vili pē ‘a Hauati, “Fine‘eiki, kuo pau ke tau feinga.”18
Na‘e pehē ‘e Tolofī na‘a nau “kofukofu‘i ia ‘aki ha sipi kafu pea tuku ofi ki he ‘ōvani māfaná mo tauhi,” pea ‘i he tauhi ko ‘ení na‘e toe mo‘ui ‘a e ki‘i pusí ‘o nofo mo e fāmilí ‘i ha ngaahi ta‘u lahi.
Na‘e fakanofo ‘a Hauati ko ha akonaki ‘i he 1923, kimu‘a pē ‘i hono fokotu‘u ‘o e Uooti Poisi Uá. Na‘e fokotu‘u ‘e he kau taki fakalotofonua ‘o e Siasí ‘i he fie ma‘u ko ia ha feitu‘u ‘e taha ke fai ai ‘a e lotú, mo ‘enau ‘amanaki ki ha tupu tokolahi ‘i he kaha‘ú, ke langa ha tāpanekale fakasiteiki. Na‘e kole ki he Kāingalotu ‘i Poisí ke nau foaki ha $20,000 ki hono langa ‘o e falé.19 Ko e talavou ko Hauati W. Hanitaá ‘a e fuofua tokotaha na‘e hikinima ‘o fai ha tukupā, ‘i he fakataha na‘e kole ai ‘e he kau takí ke fai ha ngaahi foakí. Ko e lahi ‘o ‘ene tukupaá—$25—ko ha pa‘anga lahi ia ‘i he 1923, tautautefito ki ha tokotaha ta‘u 15. Na‘á ne pehē kimui, “Na‘á ku ngāue mo tānaki kae ‘oua kuó u lava ‘o totongi kakato ‘eku tukupaá.”20 Na‘e ‘osi ‘a e tāpanekalé ‘i he 1925, pea ha‘u ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ke fakatapui ia ‘i Tīsema ko iá.21
Talu mei he kei si‘i ‘a Hauatí mo ‘ene fakahaa‘i ‘ene sai‘ia he hivá pea na‘á ne ako ‘i he‘ene ta‘u hongofulu tupú ke tā ha ngaahi me‘alea. Na‘á ne fokotu‘u ‘i hono ta‘u 16 ha‘ane kau tāme‘alea, ‘a ia na‘á ne ui ko e Hunter‘s Croonaders (Kau Hiva ‘a Hanitaá). Na‘e fa‘a tā ‘a e kulupú ni ‘i ha ngaahi hulohula, ngaahi fakafiefia mali, mo ha ngaahi me‘a kehe ‘i he feitu‘u Poisí.
Ko e taimi na‘e ta‘u 19 ai ‘a Hauatí, na‘á ne ma‘u ha aleapau ke tā ‘i ha vaka folau ‘eve‘eva na‘e folau ki ‘Ēsia. ‘I he ongo ‘uluaki māhina ‘o e ta‘u 1927, na‘e tā ai ‘a e kau tāme‘a toko nima ‘a Hauatí ‘i he ma‘u-me‘atokoni efiafí mo e ngaahi hulohulá ‘i he kolosi atu ‘a e vaká ‘i he Pasifikí ‘o afe ‘i ha ngaahi kolo lalahi kehekehe ‘i Siapani, Siaina, pea mo e ‘Otu Filipainí. Na‘e hoko ‘a e folaú ni ko ha a‘usia fakamaama kia Hauati he na‘e lava ai ke ako fekau‘aki mo e kakaí mo honau ngaahi anga fakafonuá. Neongo na‘á ne fakamoleki ‘a e konga lahi ‘o ‘ene pa‘anga na‘e ma‘ú ‘i he ‘evá mo e suveniá, ka na‘á ne pehē, “Na‘e ‘aonga ‘emau fakamolé ‘i he me‘a na‘e akó.”22
Hauati W. Hanitā, ‘i lotomālié, mo e Kau Hiva ‘a Hanitaá, 1927
Ko ha Taimi ‘o e Ngaahi Fili Mahu‘inga
Na‘e foki mai ‘a Hauati mei he folau ‘eve‘evá ki he ongoongo fakafiefia ‘o e papitaiso ‘a ‘ene tangata‘eikí lolotonga ‘ene mavahé. Na‘e fuofua ō fakataha ‘a Hauati mo ‘ene tangata‘eikí ‘i he Sāpate hono hokó ki he fakataha lakanga fakataula‘eikí. Na‘e fakalotolahi‘i ‘e ha pīsope ‘ofa ‘a Uili Hanitā ke papitaiso, pea pehē ‘e Hauati “na‘e fou ‘i ha faiako [faka‘api] hono fakatupulaki ‘ene mahu‘inga‘ia lahi ange ‘i he siasí.”23
Na‘e ‘ikai fakapapau‘i ‘e Hauati hono kaha‘ú, hili ‘o e folau ‘eve‘evá. Na‘e femo‘uekina ‘i he ngaahi ‘ekitivitī ‘o e tāme‘á mo ha ngaahi ngāue kehe, kau ai ha‘ane pisinisi pē ‘a‘ana, ka na‘e ‘i ai ha taha ‘o kinautolu na‘e ngali ko ha ngāue ma‘u‘anga mo‘ui lelei. Ko e taimi na‘e ‘ikai toe tupulaki ai ‘ene pisinisí ‘i Mā‘asi ‘o e 1928, na‘e fakakaukau leva ke ‘eva ki hano kaungāme‘a ‘i he Fakatonga ‘o Kalefōniá. Na‘e ‘uluaki palani ke nofo pē ‘i ha uike ‘e taha, ka na‘e ‘ikai fuoloa kuo fakakaukau ke nofo ‘o kumi ‘a e me‘a na‘á ne fakamatala‘i ko ha “ngāue mo e faingamālie.”24 Na‘e ‘ikai ngata pē he‘ene ma‘u ‘i Kalefōnia ha ngāue ma‘u‘anga mo‘uí ka mo hono uaifí foki, mo ha ngaahi faingamālie lahi ke ngāue ‘i he Siasí, pea mo ha ‘api ‘i ha ta‘u ‘e tolungofulu tupu.
Ko e fuofua ngāue ‘a Hauati ‘i Kalefōniá ko e fakatau sū mo ngāue ‘i ha fale fa‘o‘anga moli, ‘a ia na‘á ne fakaheka ai ‘i ha ngaahi ‘aho ‘e ni‘ihi ha toni moli ‘e 45 ki he 50 ki he ngaahi lēlué. Na‘á ne fakaoli ‘o pehē, “Na‘e ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ‘oku lahi peheni ‘a e molí ‘i māmani.” Na‘e “faingata‘a‘ia lahi” ‘i ha ‘aho ‘e taha koe‘uhí he na‘e pau ke ne fili fakafa‘ahinga ‘a e lēmaní ‘o fakatatau ki honau lanú, pea na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o fakafaikehekehe‘i ‘a e lanu engeengá mei he lanumatá koe‘uhí ko e ‘ikai ke ne lava ‘o fakafaikehekehe‘i e ngaahi lanú (color blind). Na‘á ne manatu‘i ‘o pehē, “Na‘á ku pehē te u vale ‘oku te‘eki ai ‘osi ‘a e ‘ahó.”25
Na‘e tohi kole ngāue ‘a Hauati ‘i he ‘osi pē ha uike ‘e ua ‘o ‘ene ‘i he fale fua‘i ‘akaú, ki ha pangikē ‘i Losi ‘Enisilisi, pea na‘a nau fakangāue‘i leva ia mo kamata ke nau hiki vave hono tu‘unga fakangāué. Na‘á ne toe hoko atu pē foki ‘ene ngaahi ‘ekitivitī tāme‘á, ‘o tā ‘i ha ngaahi tāme‘alea kehekehe ‘i he efiafí. Na‘e fakataha hono fāmilí ‘i Sepitema 1928, ko e meimei māhina ia ‘e ono hili e hiki ‘a Hauati ki Kalefōniá, ‘i he hiki atu ki ai ‘ene ongomātu‘á mo hono tuofefiné.
Na‘e ma‘ulotu ‘a Hauati ‘i he‘ene kei ‘i he to‘u tupú ka na‘e ‘ikai ke ne ako lahi fēfē ‘a e ongoongoleleí. Na‘e tokanga lahi ange ki hono ako ‘o e ongoongoleleí ‘i Kalefōnia. Na‘á ne pehē, “Na‘e hoko hono fuofua fakalika au ki he ongoongoleleí ‘i ha kalasi Lautohi Faka-Sāpte ‘i he Uooti ‘Ātamá (Adams Ward) na‘e ako‘i ‘e Misa Pita A. Keleitoni. “Na‘e lahi ‘ene ‘iló mo ne malava ke ue‘i fakalaumālie ‘a e to‘u kei talavoú. Na‘á ku ako ‘a e ngaahi lēsoní, lau ‘a e ngaahi laukonga mavahe mei he kalasí na‘á ne ‘omai kiate kimautolú, mo kau ‘i he malanga ‘i ha ngaahi kaveinga na‘e vahe. … ‘Oku ou fakakaukau ki he vaha‘ataimi ko ‘eni ‘o ‘eku mo‘uí ko e taimi ia na‘e kamata ke mahino ai ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Na‘e ‘i ai ma‘u pē ha‘aku fakamo‘oni ki he ongoongoleleí, ka na‘e fakafokifā pē kuo kamata ke mahino.”26 Na‘e kamata ‘e he ngaahi a‘usia ko ‘eni ‘a Hauati ‘i he kalasi Lautohi Faka-Sāpaté ha sai‘ia ke ako ‘i he mo‘uí kotoa ‘a e ongoongoleleí.
Na‘e fiefia ‘a Hauati ‘i he feohi mo e kau tāutaha kei talavou kehe ‘i he feitu‘u Losi ‘Enisilisí. Na‘a nau ma‘ulotu fakataha, pea ō ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ki ha uooti ‘e ua pe tolu ‘i he Sāpate pē taha, mo kau ‘i ha ngaahi ‘ekitivitī kehekehe lahi. Ko e taha ‘o e ngaahi ‘ekitivitī ko iá na‘e mahu‘inga fuoloa kia Hauati. Na‘e ‘alu mo hano kaungāme‘a, hili ha ngaahi māhina si‘i mei he‘ene a‘u atu ki Kalefōniá, ki ha hulohula ‘a e Siasí pea nau hoko atu ki he matātahí ke lue ‘i he matāfangá. Na‘e fetaulaki ‘i he efiafi ko iá ‘a Hauati mo Kelela (Kelea) Mei Seefi, ka na‘e teiti ia mo ha taha ‘o hono kaungāme‘á. Na‘e ‘ikai hano taimi kuo fetokanga‘aki ‘a Hauati mo Kelea ‘o a‘u ‘o na fe‘ofa‘aki.
Na‘á na fa‘a ki‘i teiti ‘i he 1928 pea toe fakamātoato ange ‘i he ta‘u hono hokó. Na‘e pehē ‘e Hauati kimui ange, “Na‘e ‘ulu kelo pea ko ha ta‘ahine talavou mo‘oni.” “Te u pehē ko e me‘a na‘e mahu‘inga taha kiate aú ko e mālohi ‘o ‘ene fakamo‘oní.”27 Na‘e ‘ave ‘e Hauati ‘a Kelea ‘i ha efiafi ‘o e faʻahitaʻu failau ‘o e 1931, ko e meimei ‘osi ia ha ta‘u ‘e tolu ‘o ‘ena fetaulakí, ki ha mamata‘anga, hanga hifo ki he Tahi Pasifikí. Na‘e kole mali ange ai, pea na‘á ne tali. Na‘e manatu ‘a Hauati ‘o pehē:
“Na‘á ma lele me‘alele ki Palosi Veti (Palos Verde) ‘o tau ‘i he funga mato, na‘á ma lava ai ‘o sio hifo ‘i he huelo ‘o e māhina kātoá, ki he peaú ‘i he‘enau ake mei he Pasifikí ‘o fa‘aki ‘i he maká. Na‘á ma talanoa ki he‘ema palaní peá u fakatui ha fo‘i mama taiāmoni ‘i hono fo‘i tuhú. Na‘á ma fakahoko ha ngaahi fili lahi ‘i he pō ko iá mo ha ngaahi tukupā fefeka fekau‘aki mo ‘ema mo‘uí.”28
Na‘e faitokonia ‘e he ngaahi tukupā ko iá ‘a Hauati ke ne fai ha fili liliu-mo‘ui ‘i ha ‘aho ‘e fā kimu‘a ‘i he malí. Hili ‘a e tā ‘ene kau tāme‘aleá ‘i he pō ko iá, na‘á ne fakamā‘opo‘opo ‘ene ngaahi me‘aleá pea ‘ikai ke toe tāme‘a fakapalofesinale. Na‘á ne pehē, “Na‘e faka‘ofo‘ofa ‘a e tāme‘a ‘i he tafa‘aki ‘e ni‘ihi,” ki he hulohulá mo e pātí, “pea na‘á ku ma‘u ai ha pa‘anga lelei,” ka na‘á ne ongo‘i ko ha konga ‘o e ngaahi tō‘onga mo‘ui ko iá na‘e ‘ikai fenāpasi ia mo e mo‘ui na‘á ne siofia ma‘a hono fāmilí. Na‘á ne pehē ‘i ha ngaahi ta‘u kimui ange, “Na‘e mole ai ha me‘a na‘á ku sai‘ia ai, [ka] ka kuo te‘eki ai ha fakame‘apango‘ia ‘i he fili ko iá.”29 Na‘e pehē ‘e hono foha ko Lisiaté, “Kuó u fa‘a fakakaukau ki he mapule‘i fakaofo (te ui ko e loto lahi) kuo pau ke hoko ke tukuange ha me‘a na‘e sai‘ia mo‘oni ai koe‘uhí ko ‘ene fakamahu‘inga‘i lahi ange ha me‘a.”30
Ngaahi faingata‘a mo e Tāpuaki ‘i he Lolotonga ‘o e Ngaahi ‘Uluaki Ta‘u ‘o e Nofomalí
Na‘e mali ‘a Hauati mo Kelea ‘i he Temipale Sōlekí ʻi he ‘aho 10 ‘o Sune 1931, peá na foki ki he Fakatonga ‘o Kalefōniá ke kamata fakataha ai ‘ena mo‘uí. Na‘e hōloa ‘a e tūkunga ‘o e pisinisí ‘i he ‘Iunaiteti Siteití koe‘uhí ko e Tō-lalo Faka‘ekonōmiká, pea ‘i Sānuali 1932, na‘e pau ke tāpuni ‘a e pangikē na‘e ngāue ai ‘a Hauatí. Na‘e ngāue ‘i he ta‘u ‘e ua hono hokó ‘i ha ngaahi ngāue kehekehe, ‘o feinga ke feau ‘enau ngaahi fie ma‘ú. Na‘á na tukupā mo Kelea ke ‘oua te na mo‘ui fakafalala ki he lahi taha te na lavá, ka ‘i he ‘osi ha ta‘u ‘e taha, na‘á na tali ‘a e fakaafe ke na nofo mo e ongomātu‘a ‘a Keleá ‘i ha vaha‘ataimi.
Na‘e fā‘ele‘i ‘a e pēpē ‘uluaki ‘a Hauati mo Keleá ‘i he ‘aho 20 ‘o Mā‘asi 1934, ko ha tamasi‘i na‘á na fakahingoa ko Hauati Uiliami Hanitā ko e Si‘í, pea na‘e ui pē ko Pili. Na‘á na fakatokanga‘i ‘i he fa‘ahita‘u māfana ko iá ‘oku ngali vaivaia ‘a Pili. Na‘e ‘ilo ia ‘e he kau toketaá ‘oku uesia hono totó (anemia), pea tu‘o ua ha huhu toto ki ai ‘a Hauati, ka na‘e ‘ikai toe fakalakalaka e tu‘unga ‘o Pilí. Na‘e ma‘u ‘i ha ngaahi toe sivi kehe ha palopalema lahi ‘i hono ngākaú pea na‘e fokotu‘u ‘e he kau toketaá ke tafa. Na‘e manatu ‘a Hauati ‘o pehē: “Na‘e toho atu au ‘i ha tēpile ki he lokí ofi ki hono tafa‘akí ‘ou to‘o toto ki ai he lolotonga e tafá. ‘I he‘ene ‘osí, na‘e ‘ikai fakalotolahi fēfē ‘a e kau toketaá.”31 ‘Osi mei ai ha ‘aho ‘e tolu, kuo hiki atu ‘a e pēpē mahina ‘e fitu ko Pilí kae tangutu pē ‘ene ongomātu‘á ‘i hono ve‘e mohengá. Na‘e tohi ‘e Hauati ‘o pehē, “Na‘á ma tēngihia mo ‘ikai toe ‘ilo ha me‘a ‘i he‘ema mavahe mei he falemahakí ki he fakapo‘ulí.”32 “Ko ha tā ‘eni na‘e ongo kiate kimaua.”33
Toe ha māhina ‘e ua pea fā‘ele‘i ‘a Pilí, kuo ma‘u ‘e Hauati ha ngāue ‘i he Tafa‘aki Pule‘i ‘o e Tāfeá ‘i he Vahefonua Losi ‘Eniselisi. Na‘e fakafe‘iloaki ia ‘i he‘ene ngāue ‘i aí ki he ngaahi tohi fakalaó mo e ngaahi founga ‘o e hopó, pea fakakaukau ai ke feinga ke ngāue fakalao ‘o hoko ko ha loea. ‘E fie ma‘u ha ngaahi ta‘u lahi ‘o e tukupā mo e ngāue mālohi ke a‘usia ‘a e taumu‘a ko iá. ‘I he ‘ikai ke ma‘u hano mata‘i tohi he ‘univēsití, na‘e pau ai ke fakakakato ‘e Hauati ha ngaahi kalasi lahi kimu‘a pea toki lava ‘o tali ki he ‘apiako laó. Na‘e ako po‘uli ‘i he ngaahi kalasí koe‘uhí he na‘e fie ma‘u ke kei ngāue pē. Na‘a mo e lolotonga hono ngaahi ta‘u ‘i he ‘apiako laó, na‘e kei ngāue taimi kakato pē. Na‘á ne tohi ‘o pehē, “Na‘e ‘ikai ko ha ngāue faingofua ke ngāue ‘i he ‘ahó kakato pea ako ‘i he po‘ulí, pea ‘ikai ngata ai, mo kumi ha taimi ke ako ai.”34 “Na‘e ‘ikai ko ha me‘a fo‘ou ia ke u ako ‘o valengapō.”35 Na‘e tauhi ‘e Hauati ‘a e taimi tēpile faingata‘a ko iá ‘i ha ta‘u ‘e nima, pea fāifai ‘o toki ‘osi ‘i he 1939, ko e fika tolu ‘i he‘ene kalasí.
Lolotonga e ‘i he ‘apiako laó ‘a Hauatí, na‘e toe fā‘ele‘i ha‘ane ongo tamaiki mo Kelea—ko Sione ‘i he 1936 mo Lisiate ‘i he 1938. Koe‘uhí ko e ngāue ‘a Hauati ‘i he Vahefonua ‘oku Nau Tokanga‘i ‘a e Tāfeá, na‘e lava ai ‘e he fāmilí ke fakatau ha ki‘i ‘api.
Pīsope ‘o e Uooti ‘Ela Selenó
‘I he 1940, ko e meimei ta‘u ia ‘e taha mei he ‘osi ‘a Hauati mei he ‘apiako laó, na‘e ui ia ke hoko ko e pīsope ‘o e Uooti ‘Ela Selenó na‘e fokotu‘u fo‘ou ‘i Kalefōnia. Na‘á ne pehē ‘i he‘ene ‘ohovale ‘i he uiui‘i fo‘ou ko ‘ení, “Na‘á ku fakakaukau ma‘u pē ko e pīsopé ko ha tangata matu‘otu‘a ange, peá u ‘eke ange pe ‘e founga fēfē ha‘aku hoko ko ha tamai ‘o e uōtí ‘oku ou kei ta‘u tolungofulu mā ua pē.” Na‘e tali ‘e he kau palesitenisī fakasiteikí ‘o nau fakapapau‘i ange ‘e lava pē ke “fe‘unga mo e uiui‘í.” Neongo na‘e ongo‘i lōmekina ‘a Hauati, ka na‘e palōmesi, “‘E fai hoku lelei tahá.”36 Na‘á ne fakahoko ‘a e palōmesi ko iá, ‘aki ha tukupā, ue‘i fakalaumālie, mo ha loto ‘ofa lolotonga e ta‘u ‘e ono nai ‘o ‘ene hoko ko e pīsopé.
Na‘e toe fehangahangai heni ‘a Hauati mo e ngaahi fie ma‘u ‘i he‘ene taimi tēpilé mo e iví, ka na‘á ne ongo‘i na‘e ‘omi ‘e he‘ene ngāué ha ngaahi tāpuaki lahi. Na‘á ne pehē, “Na‘e lōmekina au ‘e ha ngaahi fatongia kāfakafa.” “Ko ha ngāue nāunau‘ia mo ha tāpuaki ma‘ongo‘onga.”37
Ko e fie ma‘u taupotu taha ‘a e uōtí ko e kumi ha feitu‘u ke fai ai ‘a e lotú. Na‘e lisi ‘e he kau pīsopelikí ha ngaahi loki ‘i ha fale ‘i he feitu‘ú, pea kamata tānaki pa‘anga leva ‘a e kau mēmipa ‘o e uōtí ki hanau falelotu. Na‘e ‘ikai fuoloa kuo ki‘i ta‘ofi hono langa ‘o e ngaahi fale ‘o e Siasí koe‘uhí ko e Tau Lahi Hono II ‘a Māmaní, ka na‘e sio mama‘o ‘a e kāingalotu ‘o e uōtí ‘o kei hoko atu pē ‘a e tānaki pa‘angá. Ko e taha ‘o e ngaahi founga kumi pa‘angá, na‘e ‘iloa ko e “ngāue onioní,” ‘a ia na‘a nau ō ai ki ha fale ngaohi pīkale (pickle) ke kosi ‘a e onioní. Na‘e tau-ma‘u ‘a e nanamu ‘o e onioní, ‘o tupu ai ha ki‘i tūkuhua ‘a Pīsope Hanitā ‘o pehē, “Na‘e faingofua ke tala ‘i he houalotu sākalamēnití ha taha na‘e kosi onioní.”38
Ko ha ngaahi founga kehe ‘e ni‘ihi ‘o e kumi pa‘angá ko hono kosi ‘o e kāpisí ‘i ha fale fakapala‘anga (sauerkraut) pea mo hono fa‘o mo fakatau atu ‘o e siuliō ne hulú ki he ma‘u me‘atokoni pongipongí. Na‘e manatu‘i ‘e Pīsope Hanitā ‘o pehē, “Ko e ngaahi ‘aho ‘eni ‘o e fiefia ‘i he taimi na‘a mau ngāue fakataha aí, ‘i he poupou‘i ‘e he kakai ‘o e tu‘unga mo e fa‘ahinga ivi kotoa ‘a e kau pīsopelikí ‘i he kumi pa‘anga ke langa ha falelotú.” “Na‘e hangē homau uōtí ha fu‘u fāmili tokolahi, mo fiefiá.”39 Na‘e fāifai pea a‘usia ‘a e taumu‘a ‘o homau falelotu fakauōtí ‘i he 1950, hili ha kātaki mo e feilaulau lahi, pea ko e meimei ta‘u ia ‘e fā, hili hono tukuange ‘o Hauati mei he pīsopé.
‘Oku ‘omi ‘e he hoko ko ha pīsope he lolotonga ‘o e Tau Lahi Hono II ‘a Māmaní ha pole makehe. Ko ha tokolahi ‘o e kau mēmipa tangata ‘o e uōtí na‘e ngāue fakakautau, ‘o tuku ai ‘a e ngaahi fāmili ta‘e ‘i ai ha husepāniti mo ha tamai ‘i ‘api. Na‘e toe fakatupu foki ‘e he tokosi‘i ‘a e hou‘eiki tangatá ha palopalema ‘i hono fakakakato ‘o e ngaahi fatongia faka-Siasí. ‘I he‘ene peheé, na‘e toe hoko ai ‘a Hauati he konga ‘o e taimi ‘o ‘ene pīsopé, ko ha Pule Sikauti. Na‘á ne pehē, “Na‘a mau maʻu ha kulupu ‘o ha kau talavou lelei na‘e ‘ikai ke lava ‘o fakali‘eli‘aki.” “Na‘á ku ngāue mo e tamaiki tangatá ni ‘i ha meimei ta‘u ‘e ua pea na‘a nau fakalakalaka lelei mo‘oni.”40
Na‘e tukuange ‘a Hauati mei he pīsopé ‘i he ‘aho 10 ‘o Nōvema 1946. Na‘á ne pehē “Te u fakamālō ma‘u ai pē ‘i he faingamālie ko ‘ení pea mo e me‘a na‘á ku ako ‘i he ngaahi ta‘u ko iá.” Neongo na‘e “faingata‘a ‘i ha ngaahi founga lahi” ‘a e me‘a na‘e hokó kiate ia mo Kelea, ka “na‘á ma fakahounga‘i ‘a e tu‘unga ‘ulungaanga mahu‘inga na‘á ne ‘omi ki homa fāmilí.”41 Na‘e tohi ‘e ha mēmipa ‘o e uōtí ‘i hono fakahounga‘i e ngāue ‘a Pīsope Hanitaá ‘o pehē: “Na‘á ne fakatahataha‘i ‘a e ki‘i kāingalotu tokosi‘i homau uōtí ‘o ngāue fakataha pea mo ako‘i kimautolu ke mau fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a na‘e ngali taukakapa kiate kimautolú. Na‘a mau ngāue fakataha ko e uooti, na‘a mau lotu fakataha, va‘inga fakataha, pea mo hūfia fakataha.”42
Neongo na‘e tukuange ‘a Hauati ‘i he 1946, ka na‘e kei hoko atu pē ‘ene vāofi makehe mo e kāingalotu ‘o e Uooti ‘Ela Selenó. Na‘e pehē ‘e hono foha ko Lisiaté “na‘e a‘u ki he ‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, mo ‘ene kei fetu‘utaki pē mo kinautolu mo ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u na‘a nau ‘i aí mo honau tūkungá. Ko e taimi kotoa pē na‘e fononga ai ki ha feitu‘u [na‘e nofo] ai ha taha ‘o e kau mēmipa motu‘a ‘o e uōtí, na‘e fetu‘utaki kiate kinautolu. Ko ‘ene ‘ofa ki he kāingalotu ‘o e uōtí na‘e tolonga ia ‘i he‘ene mo‘uí kotoa.”43
Ko e Ohi ‘o ha Fāmili mo e Kamata ‘o ha Ngāue Ma‘u‘anga Mo‘ui
Ko Hauati mo Kelea Hanitaá ko ha ongomātu‘a ‘ofa na‘á na ako‘i ‘ena fānau tangatá ki he ngaahi ‘ulungaanga mahu‘ingá, fatongiá, pea mo hono mahu‘inga ‘o e ongoongoleleí. Na‘e tuku mavahe ‘e he fāmili Hanitaá ‘a e pō Mōnité ko ha taimi ‘o e ako‘i, fai ha ngaahi talanoa, fai ha ngaahi va‘inga, mo ‘eva, kimu‘a ‘aupito pē ia ‘oku te‘eki vahe‘i ‘e he Siasí ‘a e pō Mōnité ki he efiafi fakafāmili ‘i ‘apí. Ko e taimi na‘e fononga ai ‘a e fāmilí, na‘a nau fa‘a ō he taimi ‘e ni‘ihi ki he ngaahi temipalé ke lava ‘a Sione mo Lisiate ‘o fakahoko ‘a e papitaiso fakafofonga ma‘á e kakai pekiá. Na‘e toe fiefia foki ‘a Hauati mo hono ongo fohá ‘i he fo‘u ‘o ha fanga ki‘i lēlue va‘ingá, ō ‘o kemí, pea mo hono fakahoko fakataha ‘o e ngaahi ngāue ‘i tu‘á.
Na‘e fakatou ngāue taimi kakato pea mo toe ako ‘i he ‘apiako laó ‘a Hauati, ‘i he taimi na‘e fā‘ele‘i ai ‘a Sione mo Lisiaté, pea na‘e ui ia ko e pīsope ‘okú na fu‘u kei iiki— ta‘u fā mo e ta‘u ua—pea na‘e fie ma‘u ai ha lī‘oa makehe ‘ia Kelea ‘i he fokotu‘u ha fāmili mālohí. Na‘á ne fakahoko fiefia pē ‘a e lī‘oa ko iá. Na‘á ne pehē, “Ko ‘eku faka‘amu mo e faka‘ānaua lahi tahá … ke u hoko ko ha uaifi lelei, ke u hoko ko ha taha tauhi ‘api lelei, pea mo hoko ko ha fa‘ē lelei mo‘oni.” “Kuó ma ngāue mālohi ke pukepuke ‘ema fānau tangatá ke nau ofi ki he Siasí; na‘á ku ma‘u ha taimi fiefia fakataha mo e fānau tangatá.”44 Na‘e fa‘a fakahīkihiki‘i ‘e Hauati ‘a Kelea ‘i hono ivi tākiekiná mo e ngaahi feilaulau ‘i he ohi hake ‘o ‘ena fānau tangatá.
Na‘e toe fokotu‘u foki ‘e Hauati ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi ta‘u ‘o e ohi hake ‘o e fāmilí mo e ngāue ‘i he Siasí, ha ngāue fakalao ‘iloa. Na‘e hoko ko ha loea faka‘apa‘apa‘i lahi ‘i he Fakatonga ‘o Kalefōniá, ‘o meimei ngāue pē mo e ngaahi pisinisí mo e ngaahi kautahá. Na‘e fili ia ke kau ‘i he poate ‘o e kau talēkita ‘i ha ngaahi kautaha ‘e uofulu tupu.
Na‘e ‘iloa ‘a Hauati ‘i he‘ene ngāué, ‘i he‘ene angatonú, fakakaukau paú, fetu‘utaki mahinó, mo ‘ikai filifili-mānakó. Na‘e toe ‘iloa foki ia ko e “loea ‘a e kakaí”—ko ha taha “na‘e hangē na‘á ne ma‘u ma‘u pē ha taimi mo tokanga ke tokoni‘i ‘a e kakaí mo ‘enau ngaahi palopalemá.”45 Na‘e pehē ‘e ha loea ‘e taha ko Hauatí “na‘e tokanga lahi ange ia ke fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he kakaí ‘a e tokoni na‘a nau fie ma‘ú ‘i he me‘a na‘e totongi ‘aki iá.”46
Ko Hauati mo Kelea Hanitā mo ‘ena ongo tamaiki tangata ko Sione mo Lisiaté
Palesiteni ‘o e Siteiki Pasatina Kalefōniá
Na‘e fononga ‘a ‘Eletā Sitīveni L. Lisiate mo ‘Eletā Hāloti B. Lī ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘i Fēpueli ‘o e 1950, ki Kalefōnia ke vaeua ‘a e Siteiki Pasatina na‘e tupu tokolahi vavé. Na‘á na ‘initaviu ha kau tangata tokolahi ‘i he siteikí, ‘o kau ai ‘a Hauati. Hili ha‘ana fakakaukau‘i ‘i he fa‘a lotu pe ko hai ‘e finangalo ‘a e ‘Eikí ke hoko ko e palesiteni fakasiteikí, na‘á na ‘oatu ha fekau kia Hauati ‘i he meimei tu‘uapoó, ‘o fakahoko ange ‘a e uiui‘í ki ai. Na‘e talaange ‘e ‘Eletā Lisiate mo ‘Eletā Lī ke ‘alu ‘o ma‘u ha mohe lelei pea toki telefoni ange ‘i he pongipongi hono hokó mo ‘ene fokotu‘u ki hono ongo tokoní. Na‘e pehē ‘e Hauati, “Na‘á ku foki ki ‘api ‘i he pō ko iá, ka na‘e ‘ikai ke u mohe.” “Ko e uiui‘í na‘e mafatukituki. Na‘á ku talanoa fuoloa mo Kelea.”47
Hili hono fokotu‘u ‘o Palesiteni Hanitā mo hono ongo tokoní, na‘a nau kamata vakai‘i leva ‘a e ngaahi fie ma‘u ‘i he siteikí. Ko ha me‘a mahu‘inga na‘e fakamu‘omu‘a ‘e he kau palesitenisī fakasiteiki fo‘oú ko e tokoni‘i ‘a e kāingalotú ke langaki honau ivi fakalaumālié. Ko e taha ‘o e ngaahi hoha‘á ko e kamata ke māvahevahe ‘a e ngaahi fāmilí, he na‘e lahi fau ‘a e ngaahi me‘a na‘a nau kau ki aí. Hili ‘a e lotu mo e alea‘i ‘e he kau takí, na‘a nau ongo‘i ne ue‘i kinautolu ke fakamamafa‘i ‘a e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí pea tuku taha ‘a e pō Mōnité ki he ngaahi fāmilí. Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Hanitā, na‘e tāpuni ‘a e fale kotoa pē ‘o e Siasí ‘i he siteikí he pō Mōnité, pea “na‘e ‘ikai ke fai ha toe me‘a ‘e fepaki mo e efiafi toputapu ko iá.”48
Na‘e fakataha ‘a Palesiteni Hanitā, ‘i he konga kimu‘a ‘o ‘ene ngāué, mo e kau palesiteni fakasiteiki kehe he Fakatonga ‘o Kalefōniá pea mo ‘Eletā Sitīveni L. Lisiate ke alea‘i ha polokalama semineli ma‘á e fānau ako he ako‘anga mā‘olungá. Na‘e manatu ‘a Palesiteni Hanitā ‘o pehē, “Na‘e fakamatala‘i ‘e [‘Eletā Lisiate] ‘oku nau fie ‘ahi‘ahi‘i ‘a e ngaahi kalasi semineli pongipongí ‘i ha feitu‘u na‘e ‘ikai fakangofua ai ‘e he laó ha taimi ‘atā [mei he akó] ki ha ako fakalotu.”49 Ko Palesiteni Hanitā na‘e fokotu‘u ko e sea ‘o e kōmiti na‘a nau fakatotolo‘i pe ‘e lava ‘a e fo‘i fakakaukaú. Na‘e fokotu‘u ‘e he kōmití, ‘i he kakato ‘o e fakatotoló, ke kamata ‘a e semineli pongipongí ma‘á ha fānau ako ‘i ha ako mā‘olunga ‘e tolu. Na‘e kau ‘a e foha ‘o Palesiteni Hanitā ko Lisiaté ‘i he ‘ahi‘ahi‘i ‘o e polokalama semineli pongipongí, he na‘e kei ‘i he to‘u tupú. Na‘á ne pehē, “Na‘á mau fakakaukau pe kuo kovi e fakakaukau ‘a ha taha ‘i he fai ‘o e kalasí he 6:00 pongipongí, ka na‘e hoko ko homau taimi fiefia taha ia ‘o e ‘ahó, ne mau lava ai ‘o fakataha ko e kaungāme‘a ‘i he Siasí ke ako.”50 Na‘e ‘ikai fuoloa kuo fakalahi ‘a e polokalamá ni ki he fānau ako kehé pea ko e kamata‘anga ia ‘o e polokalama semineli pongipongí ma‘á e to‘u tupu ‘o e Siasí.
Na‘e fakataha ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i he konifelenisi lahi ‘o ‘Okatopa 1951, mo e kau palesiteni fakasiteiki mei he Fakatonga ‘o Kalefōniá ke fakahā ‘a ‘enau faka‘amu ke langa ha temipale ‘i Losi ‘Eniselisi. Na‘e ‘omi ‘e he fakakaukau ‘e ‘i ai ha temipale ofi angé ha fiefia lahi—pea te ne fie ma‘u ha feilaulau lahi, he na‘e kole ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke nau tānaki ha pa‘anga ‘e $1 miliona ki hono langá. ‘I he foki ‘a Palesiteni Hanitā ki Kalefōnia, na‘e fakataha mo e kau taki fakasiteikí mo fakauōtí peá ne talaange, “‘Oange ki he kakaí ‘a e faingamālie ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘ongá ‘aki ha‘anau foaki lahi ki he temipalé.”51 ‘I ha māhina pē ‘e ono, kuo fakapapau‘i ‘e he kāingalotu ‘i he Fakatonga ‘o Kalefōniá ha pa‘anga ‘e $1.6 miliona ki he langa ‘o e temipalé, ‘a ia na‘e fakatapui ‘i he 1956.
Kau Taki ‘i he Siteiki Pasatiná, 1950. Mei to‘ohema ki to‘omata‘u: Daken K. Broadhead, tokoni ‘uluaki ‘i he kau palesitenisī fakasiteikí; Howard W. Hunter, palesiteni; A. Kay Berry, tokoni ua; mo Emron “Jack” Jones, ko e kalake.
Na‘e ngāue tokoni ‘a e kāingalotú, ‘o makehe mei he‘enau foaki ‘a e pa‘anga ki he langa ‘o e temipalé mo e ngaahi fale kehe ‘o e Siasí. Ko e taimi na‘e langa ai ‘a e ngaahi falelotú, na‘e fakamoleki ‘e Palesiteni Hanitā ha ngaahi houa lahi ke tokoni ‘aki ha huo sāvolo, hāmala, pe polosi vali. ‘Ikai ngata ai, na‘e ngāue tokoni ‘a e kāingalotú ‘i he ngaahi ngāue fakauelofea ‘a e Siasí, ‘a ia na‘e kau ai ha ngaahi faama moa, faama ngoue moli, mo e ngaahi fale fa‘o‘anga kapa me‘akai. Na‘e fatongia ‘aki ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he ta‘u ‘e valu hono fakafekau‘aki ‘o e siteiki ‘e 12 ‘i he ngaahi ngāue ko ‘ení, pea na‘e fa‘a tokoni tonu pē mo ia foki ‘i he ngāué. Na‘e pehē ‘e hano kaungāme‘a, “Na‘e ‘ikai ke ne teitei kole ki ha taha ke ne fai ha me‘a pe fai ha ngāue he ‘ikai ke ne fakahoko ‘e ia.”52 Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Hanitā ‘i he ‘osi ha ngaahi ta‘u lahi mei ai, pea kuo ne hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá:
“Kuo te‘eki ai ke u kau ‘i ha ngāue fakauelofea ‘e fakamamahi. Kuó u kaka ‘i he ‘ulu‘akaú ‘o toli ‘a e lēmaní, tele ‘a e fua‘i‘akaú, tokanga‘i ‘a e poilá, fua ‘a e ngaahi puhá, fakahifo ‘a e ngaahi lolí, fakama‘a ‘a e fale fa‘o‘angá, pea mo ha ngaahi ngāue kehe ‘e lauiafe, ka ko e ngaahi me‘a ‘oku ou manatu‘i lahi tahá ko e kakata mo e hiva pea mo e feohi ‘a e kakai na‘e kau ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí”53
‘I Nōvema 1953, na‘e fononga ai ‘a Palesiteni mo Sisitā Hanitā mo ha kau mēmipa kehe ‘o e Siteiki Pasatiná ki he Temipale Mesa ‘Alesoná ke fai ha ngāue ouau. Ko e ‘aho 14 ‘o Nōvemá ko e ‘aho ia na‘e ta‘u 46 ai ‘a Palesiteni Hanitaá, pea kimu‘a ke kamata ‘a e sēsiní ‘i he ‘aho ko iá, kuo kole ange ‘e he palesiteni temipalé ke lea kiate kinautolu na‘e ‘i he falelotú. Na‘á ne tohi kimui fekau‘aki mo e me‘á ni ‘o pehē:
“Lolotonga ‘eku lea ki he fakataha‘angá, … kuo hū mai ‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé ki he loto falelotú kuó na ‘osi teunga hinehina. Na‘e ‘ikai ha‘aku misi kuo mateuteu ‘eku tangata‘eikí ki hono ngaahi tāpuaki fakatemipalé, neongo na‘e hoha‘a ki ai ‘a e Fine‘eikí ‘i ha taimi lahi. Na‘e ongo mo‘oni kiate au ‘o ‘ikai ke u toe lava ‘o lea. Na‘e ha‘u leva ‘a Palesiteni Piesi [ko e palesiteni temipalé] ki hoku tafa‘akí ‘o ne fakamatala‘i mai ‘a e ‘uhinga ‘o e me‘a ‘oku hokó. Ko e taimi na‘e ō mai ai ‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé ki he temipalé he pongipongi ko iá, na‘á na kole ki he palesitení ke ‘oua na‘á ne talamai kiate au he na‘á na loto ke hoko ia ko ha me‘a‘ofa ke faka‘ohovale‘i au ‘i hoku ‘aho fā‘ele‘í. Ko ha ‘aho fā‘ele‘i ‘eni kuo ‘ikai toe ngalo ‘iate au koe‘uhí he na‘á na ma‘u hona ‘enitaumení ‘i he ‘aho ko iá, peá u ma‘u ‘a e faingamālie ke siotonu he‘ena silá, pea sila‘i au kiate kinaua ‘i he‘ene ‘osi iá.”54
‘Osi nai ha ta‘u ‘e tolu mei ai, kuo fakakakato ‘a e fakama‘u ta‘engata ‘o e fāmili ‘o Palesiteni Hanitaá ‘i he taimi na‘e sila ai ‘a Tolofī ki he‘ene ongomātu‘á ‘i he Temipale Losi ‘Eniselisi Kalefōnia na‘e toki fakatapuí.
Na‘e taki ‘a Hauati ‘i he ‘ofa, ‘i he‘ene hoko ko e palesiteni fakasiteikí. Na‘e pehē ‘e ha fefine na‘e ngāue ‘i ha uiui‘i fakasiteiki, “Na‘á ke ongo‘i ‘oku fakahounga‘i koe pea fie ma‘u. … Na‘á ne ‘ai ‘a e kakai ke nau ongo‘i ‘oku nau fatongia‘aki honau uiui‘í ‘i he taimi na‘a nau ma‘u ai ha uiui‘í, ka ‘o kapau na‘a nau fie ma‘u ‘ene fakakaukaú pe fale‘í, na‘e ‘i ai ma‘u pē. Na‘á mau ‘ilo‘i na‘á ne poupou‘i mo tokanga kakato kiate kimautolu.”55 Na‘e pehē ‘e ha taha ‘o hono ongo tokoní, “Na‘á ne fakahīkihiki‘i ‘a e kakaí ‘i he‘enau lavame‘á mo ‘ai ke nau a‘usia ‘a e tu‘unga mā‘olunga ‘oku fie ma‘ú.”56 Na‘e fakamatala‘i ‘e ha mēmipa ‘o e siteikí ‘a ia na‘á ne pehē ko ‘ene faiako lelei tahá ko Palesiteni Hanitaá, “Na‘e ‘ofa ‘a e tangatá ni ‘i he ni‘ihi kehé ‘aki ‘ene fakamu‘omu‘a taha kinautolu, ‘aki ‘ene fakafanongo ke mahinó, pea ‘aki ‘ene vahevahe ‘ene ngaahi taukeí mo e ni‘ihi kehé.”57
ʻI he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1959, kuo laka hake ‘i he ta‘u ‘e hiva hono tokanga‘i ‘e Hauati W. Hanitā ‘a e Siteiki Pasatiná, mo fai ‘a e ngaahi tokoni kuó ne tāpuekina e mo‘ui ‘a ha lauiafe ‘o e Kāingalotu ‘i he Fakatonga ‘o Kalefōniá. Na‘e ‘amanaki ke fakalahi ‘a ‘ene ngāué ke tāpuekina ai ‘a e mo‘ui ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he funga ‘o e māmaní.
Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá
“Te ke fakamo‘oni‘i ‘a hoku hingoá, … pea ke ke ‘oatu ‘a ‘eku leá ki he ngaahi ngata‘anga ‘o e māmaní” (T&F 112:4).
Na‘e ‘ilo ‘e Hauati ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Okatopa 1959, ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi sēsini ‘o e konifelenisi lahi ‘i Sōleki Sití, na‘e fie talanoa ‘a Palesiteni Tēvita O. Makei mo ia. Na‘e ‘alu leva ki he ‘Ōfisi Pule ‘o e Siasí, ‘o talitali fiefia ai ia ‘e Palesiteni Makei peá ne talaange, “Palesiteni Hanitā, …kuo folofola ‘a e ‘Eikí. ‘Oku ui koe ke ke hoko ko e taha ‘o ‘Ene kau fakamo‘oni makehé, pea ‘e fokotu‘u koe ‘a pongipongi ko ha mēmipa ‘o e Fakataha Alēlea ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá.”58 Na‘e tohi ‘e Hauati fekau‘aki mo e me‘a ko iá ‘o pehē:
“‘Oku ‘ikai ke u lava ‘o feinga ke fakamatala‘i ‘a e ongo na‘e ha‘u kiate aú. Na‘á ku tangi pea ‘ikai ke u lava ‘o lea. Kuo te‘eki ai ke u ongo‘i loto fakatōkilalo mo‘oni pehē ‘i he taimi na‘á ku tangutu ai ‘i he ‘ao ‘o e tangata ma‘ongo‘onga, ‘ofa, pea mo anga‘ofá ni—ko e palōfita ‘a e ‘Eikí. Na‘á ne talamai ‘a e fiefia lahi ‘e ‘omi ‘e he me‘á ni ki he‘eku mo‘uí, ‘a e feohi faka‘ofo‘ofa mo e kau takí, pea mei heni ‘e lī‘oa ‘eku mo‘uí mo hoku taimí ko ha tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí pea mei heni ‘o fai atu ‘e ‘a e Siasí au pea mo e māmaní kotoa. … Na‘á ne fā‘ofua kiate au pea mo fakapapau‘i mai ‘e ‘ofa‘i au ‘e he ‘Eikí pea ‘e poupou‘i au ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Fakataha Alēlea ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. … Na‘á ku [talaange ki ai] te u fiefia ke foaki hoku taimí, ‘eku mo‘uí, mo e me‘a kotoa pē ‘oku ou ma‘ú ki he ngāué ni.”59
‘I he mavahe pē ‘a Hauati mei he ‘ōfisi ‘o Palesiteni Makeí, na‘e foki ki hono loki he hōtelé ‘o telefoni kia Kelea, ‘a ia na‘e ‘i Polovo ‘o ‘a‘ahi ki he‘ena tamasi‘i ko Sioné mo hono malí pea mo ‘ena ki‘i pēpeé. ‘I he kamata‘angá, na‘e ‘ikai fa‘a malava ‘a Hauati ke lea. Fāifai peá ne talaange kia Kelea ‘a e uiui‘í, pea na‘á na fakatou tangi.
‘I he ʻaho hono hokó, ‘i he fakataha‘anga pongipongi Sāpate ‘o e konifelenisi lahí, na‘e fokotu‘u ai ‘a Hauati Uiliami Hanitā ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘á ne pehē fekau‘aki mo e taimi ko iá, “Na‘á ku ongo‘i … ‘a e mafatukituki ‘o e māmaní ‘i hoku umá.” “‘I he hoko atu ‘a e konifelenisí, na‘á ku mātu‘aki ta‘emanonga mo fifili pe ‘e faifaiangé peá u ongo‘i ko hoku feitu‘u totonu ‘eni.”60
Na‘e fie ma‘u ‘e Palesiteni Makei ‘a ‘Eletā Hanitā ke lea ‘i he fakataha‘anga ‘o e ho‘atā Sāpate ‘o e konifelenisí. Na‘á ne pehē, ‘i he hili ‘o ‘ene fakamatala‘i ‘ene mo‘uí mo fai ‘ene fakamo‘oní:
“He ‘ikai ke u kole fakamolemole ‘i he‘eku tangi ‘i he me‘a ko ‘ení koe‘uhí he ‘oku ou tui ‘oku ou femātaaki mo e ngaahi kaungāme‘a, ko hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘i he Siasí, ‘a ia ‘oku tā tatau pē honau mafú mo au he ‘ahó ni, ‘i he fiefia ‘o e ongoongoleleí pea mo e tokoni ki he ni‘ihi kehé.
“‘E Palesiteni Makei … ‘Oku ou tali, ta‘e-toe-veiveiua, ‘a e ui kuó ke fai kiate aú, pea ‘oku ou loto fiemālie ke lī‘oa ‘eku mo‘uí mo e me‘a kotoa ‘oku ou ma‘ú ki he ngaué ni. ‘Oku kau fakataha ‘a Sisitā Hanitā mo au ‘i he tukupaá ni.”61
Na‘e fakanofo ‘a ‘Eletā Hanitā ko e ‘Aposetolo ‘i he ‘aho 15 ‘o ‘Okatopa 1959. ‘I hono ta‘u 51, ko e mēmipa ta‘u si‘i taha ia ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia ko e ‘avalisi honau ta‘ú ‘i he taimi ko iá ko e ta‘u 66 nai.
‘I he māhina ‘e 18 hono hokó, na‘e fe‘aluaki ai ‘a ‘Eletā Hanitā ‘i he vaha‘a ‘o Kalefōnia mo ‘Iutaá ‘i he‘ene faka‘osi‘osi ‘a e ngāue na‘e fie ma‘u ‘i he‘ene ngāue fakalaó mo teuteu ke hiki. Na‘e pehē ‘e ha taha na‘e ngāue ki ai “‘oku pau pē kuo ‘oange ‘e he Siasí ha vāhenga lelei ‘aupito” ke tohoaki‘i ‘aki ia ke mavahe mei ha fa‘ahinga ngāue fakalao ola lelei peheni. Na‘e tohi ‘e ‘Eletā Hanitā ‘i he‘ene tohinoá fekau‘aki mo me‘a ko iá, ‘o pehē:
“Ko e tokolahi taha ‘o e kakaí ‘oku ‘ikai mahino kiate kinautolu ‘a e ‘uhinga ‘oku tali ai ‘e he kakai ‘o ‘etau tui fakalotú ‘a e ngaahi ui ke ngāue pe ko e tukupā ‘oku tau fai ke foaki ‘etau me‘a kotoá. … Kuó u fiefia ‘i he tapa kotoa ‘o ‘eku ngāue fakalaó, ka ‘oku fu‘u mahu‘inga ange ‘a e ui kuo fai kiate aú ‘i he tulifua ki ha ngāue ma‘u‘anga mo‘ui pe ma‘u ha pa‘anga.”62
Ko e ngāue faka‘aposetolo ‘a ‘Eletā Hanitaá na‘e fe‘unga ia mo ha ta‘u ‘e 35 nai, pea ‘i he lolotonga ‘o iá, na‘e fononga ai ki he meimei fonua kotoa pē he māmaní ke fakahoko hono fatongia ko e fakamo‘oni makehe ‘o Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 107:23).
Ko e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá Tangutú, mei to‘ohema ki to‘omata‘u: Ezra Taft Benson, Mark E. Petersen (‘i he sea ‘oku ‘i ai hono hili‘anga nimá), Joseph Fielding Smith (palesiteni ‘o e kōlomú), mo LeGrand Richards. Tu‘ú, mei to‘ohema ki to‘omata‘u: Gordon B. Hinckley, Delbert L. Stapley, Thomas S. Monson, Spencer W. Kimball, Harold B. Lee, Marion G. Romney, Richard L. Evans, mo Howard W. Hunter.
Ko e Sosaieti Tohihohoko ‘o ‘Iutaá
“Tuku ke tau … [‘oatu] ki he ‘Eikí … ha tohi ‘oku tu‘u ‘i ai ‘a e ngaahi lekooti ‘o hotau kau pekiá, ‘a ia ‘e fe‘unga ke tali ‘i he me‘a kotoa pē” (T&F 128:24).
Na‘e fokotu‘u ‘e he kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a ‘Eletā Hanitā ‘i he 1964 ke hoko ko e palesiteni ‘o e Sosaieti Tohi Hohoko ‘a e Siasí, ‘a ia na‘e ‘iloa he taimi ko iá ko e Sosaieti Tohi Hohoko ‘o ‘Iutaá. Ko e kamata‘anga ia ‘o e Potungāue Hisitōlia Fakafāmili ‘o e Siasí. Ko hono taumu‘á ke tānaki, malu‘i, pea mo vahevahe ‘a e fakamatala fakatohi-hohokó ‘i he funga ‘o e māmaní. Na‘e tokanga‘i ‘e ‘Eletā Hanitā ‘a e sosaietí ‘i ha ta‘u ‘e valu, pea na‘á ne toe tokanga ‘i he taimi tatau ‘a e ngaahi liliu lalahi ‘i hono fakahoko, fakalelei‘i, pea mo e fakalahi ‘o e ngāue ‘o e hisitōlia fakafāmilí.
‘I he 1969 e fa‘unga ne ma‘u ‘e he kautahá ‘o “laka hake he takainga maikolofilimi ‘e 670,000, ‘a ia ‘okú ne fakafofonga‘i ‘a e tu‘unga tatau ‘o e ngaahi tohi ‘e tolu miliona ‘o taki peesi ‘e 300 kotoa pē.” Na‘á ne ‘osi fakatahataha‘i foki ha ngaahi lekooti kuo kakato ‘e “ono miliona ‘o ha ngaahi lekooti kulupu fakafāmili, ngaahi kaati faile ‘o ha ni‘ihi fakafo‘ituitui ‘e toko 36 miliona, pea mo ha ngaahi tohi na‘e laka hake ‘i he 90,000.”63 ‘I he uike kotoa pē, na‘e tānaki atu ha ngaahi takainga filimi ‘e 1,000 nai mei he funga ‘o e māmaní. Ko ha ngāue lahi hono fakalelei‘i ‘o e ngaahi lekooti ko iá mo ‘ai ke ‘atā—ki he fakatotoló mo e ngāue fakatemipalé fakatou‘osi. Na‘e kamata ngāue ‘aki ‘e he Sosaieti Tohi Hohokó, ‘i he malumalu ‘o e taki ‘a ‘Eletā Hanitaá, ‘a e ngaahi tekinolosia fakamuimui-taha ‘o e komipiutá ke tokoni‘i ‘a e ngāué. Na‘e pehē ‘e ha taha fa‘utohi ʻe taha na‘e a‘u ‘a e sosaietí ‘o “‘ilolahia ‘i māmani ‘i he ngaahi kautaha fakapalofesinalé ‘i he‘ene ngaahi ngāue tauhi-lekooti fakalakalaká.”64
Na‘e tukuange ‘a ‘Eletā Hanitā mei he tu‘unga palesiteni ‘o e Sosaieti Tohi Hohokó ‘i he 1972. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Lisiate G. Sikoti ‘i he‘ene fakanounou‘i ‘a e ola ‘o ‘ene ngaahi ngāué, ‘o pehē, “Na‘á ne fakatapui ha konga lahi ‘o ‘ene mo‘uí ki he ngāue ko iá pea mo fakatoka ‘a e fakava‘e pea mo e fakahinohino ‘oku kei kaimelie ai ‘a e Siasí ‘i hono ‘aongá.”65
Ko e Senitā Fakafonua ‘o Polinisiá
“Tokanga mai ‘a kimoutolu ‘a e kakai mei he mama‘ó; pea mo kimoutolu ‘oku ‘i he ngaahi motu ‘o e tahí, mou fanongo fakataha” (T&F 1:1).
Na‘e fokotu‘u ‘e he kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a ‘Eletā Hanitā ko e palesiteni mo e sea ‘o e poate ‘o e Senitā Fakafonua ‘o Polinisia ‘i La‘ie ‘i Hauai‘í, ‘i he 1965. ‘I he taimi ko iá, kuo māhina pē ‘e 15 hono fakaava ‘o e senitaá pea fehangahangai mo ha ngaahi palopalema lahi. Na‘e tokosi‘i ‘a e kau folau ‘eve‘evá, pea kehekehe ‘a e ma‘u ‘a e kakaí ki he kaveinga mo e polokalama ‘o e senitaá. Hili ha uike mei hono fokotu‘u ‘o ‘Eletā Hanitaá, na‘e folau leva ki La‘ie ‘o kamata siofi fakalelei ‘a e ngaahi mālohinga mo e ngaahi fie ma‘u ‘a e senitaá.
Na‘e hoko ‘a e Senitā Fakafonua ‘o Polinisiá ‘i he malumalu ‘o e taki ‘a ‘Eletā Hanitaá, ko e taha ‘o e mātanga ‘iloa taha ‘o e folau ‘eve‘evá ‘i Hauai‘i, ‘o ne tohoaki‘i mai ha kau ‘a‘ahi ‘e meimei taha miliona ‘i he 1971. Na‘e toe tokanga‘i foki ‘e ‘Eletā Hanitā hano fakalahi lahi ‘o e senitaá mo hono ngaahi polokalamá. ‘I he fakamatala ‘a ‘Eletā Hanitaá, na‘e toe mahu‘inga foki, he na‘e ‘omi ‘e he senitaá ‘a e ngāue ke lava ai “[ke tokoni‘i] ha fānau ako ‘e lauafe mei he Pasifiki Tongá ‘i he‘enau akó, ko hanau tokolahi [na‘e ‘ikai] mei lava ke nau mavahe mei honau ‘otumotú ke ako.”66
Na‘e tukuange ‘a ‘Eletā Hanitā ʻi he 1976, hili ia ‘ene tokanga‘i ‘a e Senitā Fakafonua ‘o Polinisiá ‘i ha ta‘u ‘e 12. Na‘e tokoni ‘ene hoko ko e palesitení ke fakahoko ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Tēvita O. Makeí, ‘a ia na‘á ne pehē ‘i he 1955 ‘e malava ‘e he ki‘i kolo si‘isi‘i ko La‘ié ke hoko ko ha “me‘angāue fakafaifekau, ‘o ‘ikai tākiekina pē ha lauiafe, ‘ikai ko ha toko mano, ka ko e lauimiliona ‘o ha kakai te nau omi mo feinga ke ‘ilo pe ko e hā ‘a e koló ni mo hono mahu‘ingá.”67
Fai-Hisitōlia ‘o e Siasí
“Ko e fatongia ia ‘o e kalake ‘a e ‘Eikí, ‘a ia kuó ne filí, ke tauhi ha hisitōlia, mo ha lekooti fakakātoa ‘o e siasí ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku hoko ‘i Saioné” (T&F 85:1).
Na‘e mālōlō ‘a Palesiteni Tēvita O. Makei ‘i Sānuali 1970, pea na‘e vahe‘i leva ‘a Siosefa Filitingi Sāmita ko e Palesiteni fo‘ou ‘o e Siasí. Na‘e hoko ‘a Siosefa Filitingi Sāmita ko e Fai-Hisitōlia ‘o e Siasí ‘i he ta‘u ‘e 49 kimu‘á, pea ‘i he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e ui leva ‘a ‘Eletā Hanitā ke ne fetongi ia ‘i he ngāue ko iá. Na‘á ne pehē, “Na‘e hoko ‘a Palesiteni Sāmita ko e Fai-Hisitōlia ‘o e Siasí ‘i ha ngaahi ta‘u lahi pea ‘oku faingata‘a ke u fakakaukau kiate au ‘i he tu‘unga ko iá.”68
Na‘e fakahoko ‘e ‘Eletā Hanitā ‘a e fatongiá ni ‘aki hono loto vēkeveke angamahení. Na‘á ne pehē, “Ko e ngāué, ‘i hono foaki ‘e he ‘Eikí ‘i he fakahaá, ‘oku kāfakafa fau—‘o fakatou tatau pē ‘i he fatongia ‘o e fakatahataha‘í mo hono tohí pea mo hono fa‘u ‘o e nāunau ke ngāue ‘aki ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí.”69Na‘e lipooti ‘e he The Church News ko e fatongia ‘o e Fai-hisitōlia ‘o e Siasí “ke tauhi ‘a e ngaahi lekooti kotoa pē ‘o e Siasí, kau ai ‘a e ngaahi minití, lekooti ‘o e temipalé, fakanofó kotoa, tāpuaki fakapēteliaké, pea mo … fakatahataha‘i ‘a e hisitōlia lolotonga ‘o e Siasí.”70
Na‘e holoki ‘i he 1972, ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fatongia fakataki mamafa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ka nau lava ‘o tuku ha taimi lahi ange ‘i he‘enau ngāue fakae‘aposetoló. Ko ha konga ‘o e liliu ko iá, na‘e tukuange ai ‘a ‘Eletā Hanitā mei he Fai-hisitōlia ‘o e Siasí kae kei ngāue fakafale‘i pē ki he Potungāue Fakahisitōlia ‘o e Siasí. Na‘á ne tohi ‘o pehē, “‘E tuku au heni ‘i ha tu‘unga fai-fakahinohino kae tukuange au mei he fatongia fakahoko ngāué.”71 Na‘e hoko atu ‘i hono fatongia fakafale‘í ‘o a‘u ki he 1978.
Senitā Ako ki he Hahake Ofi Maí ‘a e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí ‘i Selusalemá.
Ngāue ‘i he Fonua Tapú
Na‘e tupulaki ‘ia Hauati W. Hanitā ha sai‘ia makehe ‘i he Fonua Tapú ‘i he‘ene folau ki ai mo hono fāmilí ‘i he 1958 mo e 1960. Na‘e toutou foki ki ai ‘o laka hake ‘i he tu‘o uofulu mā faá, ‘i he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e ‘Aposetoló. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, “Na‘e hangē na‘e ‘ikai malava ke fakatōlia‘í ‘a ‘ene faka‘amu ke ‘i he feitu‘u na‘e hā‘ele mo faiako ai ‘a e Fakamo‘uí.”72
Na‘e ‘alu ‘a ‘Eletā Hanitā mo ha pōpoaki ‘o e ‘ofa mo e melino, ‘i he‘ene ‘ilo‘i pau ‘a e fepakipaki ‘i he potu fonuá. Na‘á ne pehē, “‘Oku fakatou hoko pē ‘a e kau Siú mo e kau ‘Alepeá ko e fānau ‘a ‘etau Tamaí.” “Ko e ongo fānau fakatou‘osi ‘o e tala‘ofa, pea ‘oku ‘ikai ke tau kau ki ha tafa‘aki, ‘i hotau tu‘unga ko e Siasí. ‘Oku tau ‘ofa mo tokanga fakatou‘osi kiate kinaua. Ko e taumu‘a ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ke fakahoko ‘a e ‘ofa, uouangataha, mo e ongo‘i fakatokoua mā‘olunga tahá.”73
‘I he 1972 mo e 1989, na‘e fakahoko ai ‘e ‘Eletā Hanitā ha ngaahi me‘a mahu‘inga ‘i ha ngāue makehe ‘e ua ‘i Selusalema: ko e Ngoue Fakamanatu ‘o ‘Oasoni Haití mo e Senitā Ako ki he Hahake Ofi Maí ‘a e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí. ‘I he kamata‘anga ‘o e hisitōlia ‘o e Siasí—‘i he 1841—na‘e fakahoko ai ‘e ‘Eletā ‘Oasoni Haiti ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ha lotu fakatapui ‘i he Mo‘unga ‘Ōlivé, ‘i he hahake ‘o Selusalemá. Na‘e kole ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí kia ‘Eletā Hanitā, ‘i he 1972, ke ne kamata kumi ha feitu‘u ‘e lava ke langa ai ha fakamanatu ‘o ‘Oasoni Haiti ‘i Selusalema. Na‘e faka‘atā ‘e he kolo ko Selusalemá ‘i he 1975 ha founga ‘a ia na‘e fāifai pea hoko ko e Ngoue Fakamanatu ‘o ‘Oasoni Haití, ‘o langa ‘i he Mo‘unga ‘Ōlivé.
Na‘e folau tu‘o lahi ‘a ‘Eletā Hanitā ki Selusalema ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e ua hono hokó, ke fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi aleapau ki he feitu‘u fakamanatú pea mo tokanga‘i hono palaní mo hono langá. Na‘e kakato hono langá ‘i he 1979 pea fakatapui ‘i he ta‘u pē ko iá ‘e Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo. Na‘e fakahaa‘i ‘e ‘Eletā Hanitā ‘i he ‘osi hono ouau fakatapuí, ‘a ‘ene tui ‘e ma‘u ‘e he feitu‘u fakamanatú ha “ivi lahi ki he leleí ‘i hono ‘oatu ha ‘īmisi lelei ‘o e Siasí.”74
Na‘a mo e te‘eki ai ‘osi ‘a e Ngoue Fakamanatu ‘o ‘Oasoni Haití, kuo ‘osi kamata kumi ‘e ‘Eletā Hanitā ia ha tu‘u‘anga ke langa ai ‘e he Siasí ha senitā ki he polokalama ako ‘i muli ‘a BYU. ‘E hoko foki ‘a e senitaá ko ha fai‘anga lotu ‘o e kāingalotu ‘o e Kolo Selusalemá. ‘E hoko hono tokanga‘i ‘o e ngāué ni ko e taha ‘o e ngaahi ngāue faingata‘a, mo pelepelengesi taha ‘o e ngāue ‘a ‘Eletā Hanitaá.
Na‘e fili ‘e he kau taki ‘o e Siasí ha feitu‘u, ka na‘e fie ma‘u ‘e he ngāue ki he lisi ‘o e kelekelé mo e palani ‘o e falé ha meimei ta‘u ‘e nima, ‘a ia na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Hanitā ko ha “ngāue ta‘e-tuku.”75 Na‘e fakangofua ‘e he pule‘anga ‘Isilelí ke hoko atu ‘a e langa ‘o e senitaá, ‘i he hili ‘o ha fetau‘ilea mo ha ngaahi alea lahi.
Na‘e meimei ‘osi ‘a e langá ‘i Mē ‘o e 1988, pea maau mo e lisí ke fakamo‘oni hingoa ki ai. Na‘e hoko ‘a Hauati W. Hanitā ‘i he taimi ko iá ko e Palesiteni Le‘ole‘o ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘e fai ha tafa lahi ki hono tu‘á ‘i he ta‘u kimu‘á pea ‘ikai ke lava ‘o luelue, neongo ia na‘e puna ki Selusalema ke fakamo‘oni ‘i he lisí. Na‘e fakahoko ‘e he fānau ako BYU mo e kāingalotu ‘o e Kolo Selusalemá ha ki‘i talitali, ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i aí, ke fakahaa‘i ‘enau hounga‘iá. ‘Oku fakamatala‘i ‘e ha hisitōlia ‘o e ki‘i koló ‘a e fa‘ahinga ongo ‘i he taimi na‘e kamata ai ‘a e talitalí: “Na‘e teke mai ‘a Palesiteni Hanitā ‘e Palesiteni [Sefilī R.] Hōlani [‘o e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí] ‘i he hū‘angá, ‘oku kei fakaakeake pē mei he tafa hono tu‘á, ‘o talitali ia ‘e he kuaeá ‘aki ‘enau hiva‘i ‘The Holy City.’”76 Na‘e tafe noa pē lo‘imatá ‘i he kou‘ahe ‘o Palesiteni Hanitaá.
Na‘e foki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i Mē 1989, ki Selusalema ke fakatapui ‘a e senitaá. Na‘e aofangatuku ‘e he ouau fakatapuí ni ha ta‘u ‘e hongofulu ‘o e ngāue lahi na‘á ne fai mo ha ni‘ihi kehe ke ‘omi ‘a e Senitā Selusalemá mei he faka‘amú ke hoko. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sefilī R. Hōlani, “Na‘e hoko ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā … ko e fehokotaki‘anga mo e tangata-le‘o ‘ofa ma‘u pē ‘i he funga tauá, ‘i he ngāué, mei he taimi na‘e kei hoko pē ko ha misí.”77 Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he lotu fakatapuí:
“Kuo langa ‘a e falé ni … ke malu ai kinautolu ‘oku ‘ofa ki he ‘Afioná mo feinga ke ako ‘iate Koe mo molomolo-muiva‘e ‘i ho ‘Aló, ko homau Fakamo‘ui mo e Huhu‘í. ‘Oku faka‘ofo‘ofa ‘i he tapa kotoa pē, ‘o taau mo e faka‘ofo‘ofa ‘o e me‘a ‘okú ne fakafofonga‘í. ‘E Tamai, ‘oku mau fakafeta‘i atu ‘i he faingamālie ke langa ‘a e falé ni ki he ‘Afioná ke ‘aonga pea mo ako ai ho ngaahi fohá mo e ngaahi ‘ofefiné.”78
Ko Palesiteni Hanitā ‘i he Senitā Ako ki he Hahake Ofi Maí ‘a e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí kimu‘a pea toki fakatapui ‘a e senitaá
Ko e Siasi Tupulaki
“Kuo pau ke tupulaki ‘a Saione ‘i he faka‘ofo‘ofa, pea ‘i he mā‘oni‘oni; kuo pau ke fakalahi ‘a hono ngaahi ngata‘angá; kuo pau ke fakamālohi ‘a hono ngaahi siteikí” (T&F 82:14).
Ko e taimi na‘e ui ai ‘a Hauati W. Hanitā ko e ‘Aposetoló ‘i he 1959, ‘oku fakafuofua na‘e toko 1.6 miliona pē tokolahi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘á ne fakahoko ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e hongofulu tupu hoko atu aí ha fatongia mahu‘inga ‘i he tupulaki ta‘e-‘amanekina ‘a e Siasí. Na‘e fononga ‘i ha ngaahi faka‘osinga uike ‘e laungeau ki ha ngaahi siteiki ke fakamālohia ‘a e kāingalotú mo ui ha kau taki fo‘ou. Na‘e fa‘a fakataha foki mo ha kau ‘ōfisa fakapule‘anga ‘i ha ngaahi pule‘anga kehekehe, ‘o tokoni ke fakaava ‘a e matapā ki he ngāue fakafaifekaú.
‘I he 1975, ne hiki hake e tokolahi ‘o e kāingalotu e Siasí ‘o meimei 3.4 miliona ‘o tautautefito ‘ene tupulaki vavé ‘i ‘Amelika Latina. Na‘e vahe kia ‘Eletā Hanitā mo ‘Eletā J. Tōmasi Faieni, ko ha Tokoni ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ke na vahevahe ha siteiki ‘e 5 ‘i Mekisikou Siti. Hili ‘ena fakataha mo e kau taki ‘i he ‘ēliá mo vakai‘i ‘a e fakamatala mei he kau palesiteni fakasiteikí, na‘e tu‘utu‘uni leva ‘e ‘Eletā Hanitā ke fokotu‘u ha siteiki ‘e 15 mei he ngaahi siteiki ‘e 5 ko iá—‘i he faka‘osinga uike pē ‘e taha.79 Na‘á ne tohi, ‘i he faka‘aki‘akimui angamaheni, “‘Oku ‘ikai ke u tui kuo ‘osi fai ha fokotu‘utu‘u lahi pehē ‘i he Siasí, pea na‘á ma ongosia ‘i he taimi na‘á ma a‘u ai ki ‘apí.”80
Hauati mo Kelea Hanitā
Kelea, ko ha Hoa Faimāteaki
Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Hanitā ‘i he taimi na‘e ui ai ia ki he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he 1959, “Kuo hoko hoku uaifí ko ha hoa anga‘ofa mo ‘ofa.”81 Na‘e kaungā fononga ‘a Kelea mo ‘Eletā Hanitā he‘ene fononga ko e ‘Aposetoló, ‘i ha ngaahi ta‘u lahi. ‘Oku manatu‘i ‘e Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ha taimi na‘á ne fakatokanga‘i ai hono fakahaa‘i ‘e Kelea ‘ene ‘ofá ki he longa‘i fānau ‘i Tongá: “Na‘á ne fua ‘a e longa‘i fānau Tonga faka‘ofo‘ofa ko iá pea huki takitaha ‘i hono alangá ‘i he‘ene talanoa mo kinautolu … pea fakamatala ki he kau faiako ‘o e Palaimelí ‘a ‘enau monū‘ia ke ma‘u ‘a e faingamālie ke ako‘i ‘a e longa‘i fānau mahu‘inga peheé. Na‘á ne ‘ilo‘i ‘a e mahu‘inga ‘o e laumālie ‘o e tangatá.”82
Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Hanitā fekau‘aki mo Kelea ‘i ha ‘initaviu he 1974: “‘I he‘ema nofo-malí kotoa, … kuó ne tu‘u talitali pē mo e ‘ofa, faka‘atu‘i, mo fakalotolahi. … Kuó ne hoko ko ha poupou lelei.”83
‘I he taimi ‘o e ‘initaviu ko iá, kuo kamata ke foua ‘e Kelea ha ngaahi palopalema faingata‘a fakamo‘ui lelei. Na‘e kamata ‘aki ha‘ane langa ‘ulu lahi pea fa‘a mole ‘ene manatú mo puputu‘u. Na‘e hoko ki ai kimui ange ha fanga ki‘i pā-kālava ‘o faingata‘a ai ke lava ‘o lea pe faka‘aonga‘i hono nimá. Ko e taimi na‘e fie ma‘u ai ke tokanga‘i ma‘u peé, na‘e lotolahi ‘a ‘Eletā Hanitā ke ne fakahoko ki he lahi taha te ne lavá mo ne kei fakahoko pē hono ngaahi fatongia ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘á ne alea‘i ha taha ke nofo mo Kelea ‘i he lolotonga ‘o e ‘ahó, ka na‘á ne tauhi ia ‘i he po‘ulí. Na‘e kātekina foki ‘e ‘Eletā Hanitā ha ngaahi palopalema fakamo‘ui lelei ‘a‘ana pē he lolotonga ‘o e ngaahi ta‘u ko iá, kau ai ha pā kalava ‘i he 1980.
Na‘e fānoa ‘a e totó ‘i he ‘uto ‘o Keleá ‘i he 1981 pea mo e taha ‘i he 1982. Ko e fika uá, na‘e ‘ikai ke ne toe lava ai ha me‘a pea vili ‘a e toketaá ke tuku ia ‘i ha senitā tauhi‘anga ke lava ‘o tokanga‘i fakafaito‘o lelei. Na‘e nofo ai ‘i he senitaá ‘i he māhina faka‘osi ‘e 18 ‘o ‘ene mo‘uí. Na‘e ‘alu faka‘aho ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he lolotonga ‘o e taimi ko iá ke vakai ki ai, tukukehe ‘a e taimi na‘e fononga ai ‘i he ngaahi ngāue faka-Siasí. Neongo na‘e ‘ikai toe ‘ilo ia ‘e Kelea ‘i ha taimi lahi, ka na‘á ne kei talaange pē ki ai ‘a ‘ene ‘ofá pea mo fakapapau‘i ‘okú ne ongo‘i fiemālie. Na‘e pehē ‘e ha mokopuna tangata, “Na‘e fakavavevave ma‘u pē ke sio ki ai, ke ‘i hono tafa‘akí, mo tokaga‘i ia.”84 Na‘e tohi ‘e Lisiate ‘i he‘ene manatu ki he tokanga ‘a ‘ene tangata‘eikí ki he‘ene fa‘eé, ‘o pehē:
“Na‘e ma‘u he‘eku fa‘eé ‘a e tauhi lelei taha ‘oku malavá ‘i he ngaahi ta‘u ‘o ‘ene hoholó koe‘uhí he na‘e tokanga‘i ia ‘e he Tangata‘eikí. Na‘e sio kotoa ‘a e fāmilí ‘i he fakatumutumu mo e faka‘apa‘apa ‘i he‘ene liliu ki he fatongia ‘o e tokotaha tauhí. … ‘Oku ou manatu‘i ‘a e mafasia na‘á ne ongo‘i ‘i he fakatokanga ange ‘a e toketaá mahalo [ko e] kovi taha ‘e ala hoko ki aí ke nofo ‘i ‘api kae ‘ikai ‘ave ki ha fale tauhi mahaki ‘oku taukei. Kapau na‘e nofo pē ‘i ‘api, ‘oku ngali ‘e mate ‘i he‘ene feinga ke tokanga‘i iá, koe‘uhí ko hono tu‘unga faingata‘a‘ia fakaesino ‘o‘oná. Pea ‘e toe tokotaha ai pē ke ne tauhi pē ‘e ia ‘a ia. ‘E hoko ma‘u pē ‘ene mateaki‘i iá, ko e taha ‘o e ngaahi me‘a ongo ki homau fāmilí.”85
Na‘e mālōlō ‘a Kelea ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Okatopa 1983. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi hili ‘ene fakatokanga‘i hono tauhi ‘e ‘Eletā Hanitā ‘a Kelea ‘i he ta‘u ‘e 10 tupú, “[Ko e] ‘ofa na‘e hāsino ‘i he‘ena fetu‘utakí na‘e mahuhuhuhu mo ongo ki he lotó. Kuo te‘eki ke u sio ‘i ha sīpinga pehē ‘o e lī‘oa ‘a ha husepāniti ki ha uaifi.”86
Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá
Na‘e mālōlō ‘a Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ‘i Nōvema 1985, pea fetongi ia ‘e ‘Ēsela Tafu Penisoni ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Na‘e hoko ‘a Melioni G. Lomenī ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá koe‘uhí ko ‘ene hoko ko e mēmipa fuoloa taha ‘o e kōlomú. Koe‘uhí ko e ‘ikai ke lelei e tu‘unga fakamo‘ui lelei ‘a Palesiteni Lomenií, na‘e vahe‘i leva ‘a ‘Eletā Hanitā, ‘a ia na‘e hoko hake ‘i he fakahokohokó, ko e Palesiteni Le‘ole‘o ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘e hoko ko e Palesiteni ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i Sune 1988, meimei uike ia ‘e ua hili ‘e mālōlō ‘a Palesiteni Lomenií.
Na‘e hoko ‘a Palesiteni Hanitā ko e Palesiteni Le‘ole‘o ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i ha ta‘u ‘e valu mo e konga. Lolotonga iá, na‘e hoko atu ‘a e tupulaki ‘a e ngāue ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá he funga ‘o e māmaní, ‘i he hiki hake ‘a e tokolahi ‘o e Siasí mei he 5.9 milioná ki he 8.7 miliona, ‘i ha ngaahi uooti mo e ngaahi kolo ‘i ha pule‘anga mo e potu-fonua ‘e 149. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he 1988, “Ko ha taimi fakafiefia ‘eni ‘i he hisitōlia ‘o e Siasí.” “Ko e ‘aho ní, ‘oku ‘ikai vave fe‘unga ‘a e luelué. Kuo pau ke tau lele ke tulituli hake mo ‘unuaki ‘a e ngāué kimu‘a.”87 Na‘e taki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga, ‘i he fakahoko ‘o e fatongia ke fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisi mo langa hake ‘a e Siasí ‘i he funga ‘o e māmaní. Na‘e fononga takai ‘i he ‘Iunaiteti Siteití pea ki ha pule‘anga kehe ‘e 25 nai, lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá.
Na‘e tuiaki atu ‘a Palesiteni Hanitā neongo ‘a e ngaahi palopalema lahi ki he‘ene tu‘unga mo‘ui leleí. Na‘e fakahoko ha tafa-mafu ki ai ‘i he 1986, pea ‘i he 1987 na‘e tafa ai hono tu‘á. Neongo na‘e mo‘ui hono tu‘á, ka na‘e ‘ikai ke lava ‘o luelue koe‘uhí ko e maumau ‘a e neavé pea mo ha ngaahi palopalema kehe. Na‘e tangutu pē ‘i ha saliote teketeke ‘i he ‘Okatopa ko iá, he lolotonga ‘ene malanga he konifelenisi lahí. Na‘á ne kamata ‘o pehē, “Fakamolemole‘i ange au ‘i he‘eku tangutu lolotonga ‘eku fai e ki‘i lea nounou ko ‘ení.” “‘Oku ‘ikai ko ha‘aku fili ke lea atu mei hoku saliote sea teketeké. ‘Oku ou fakatokanga‘i ko homou toengá ‘oku mou fanongo tangutu pē ki he konifelenisí, ko ia, te u fa‘ifa‘itaki atu pē.”88
Na‘e foua ‘e Palesiteni Hanitā ha fakamālohisino lahi, ‘i he‘ene fakapapau ke toe ngāue ‘aki hono va‘é. ‘I he konifelenisi lahi ‘i ‘Epeleli 1988, na‘e luelue māmālie mai ki he tu‘unga malangá mo hano tokotoko (walker). Na‘á ne faka‘aonga‘i ha tokotoko ‘i Tīsema ke ‘alu ki he fakataha fakauike ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he temipalé, ko e fuofua taimi ia ‘i ha ta‘u ‘e taha mo e konga kuo ‘ikai ha‘u ai ‘i ha saliote teketeke. Na‘á ne pehē, “Na‘e tu‘u ‘a e kau takí ‘o pasipasi ‘i he‘eku hū mai ki he loki ‘o e fakataha alēleá.” “Ko e fuofua taimi ‘eni kuó u fanongo ai ki ha pasipasi ‘i he loto temipalé. … Kuo talamai ‘e he meimei kau toketaá kotoa he ‘ikai ke u toe lava ‘o tu‘u pe luelue, ka na‘e ‘ikai ke nau manatu‘i ‘a e mālohi ‘o e lotú.”89
Hauati mo ‘Īnisi Hanitā
‘I he faka‘osi ‘o ha fakataha ‘a e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i ‘Epeleli 1990, na‘e fehu‘i ange ‘e Palesiteni Hanitā, “‘Oku ‘i ai ha taha ‘oku ‘i ai ha‘ane me‘a ‘oku ‘ikai tu‘u he ‘asenitá?” ‘I he ‘ikai ke lea ha tahá, na‘á ne talaange leva, “Sai, kapau ‘oku ‘ikai ha taha ‘e ‘i ai ha me‘a ke lea mai ai, ko u fakakaukau pē ke u talaatu te u mali ‘i he ho‘ataá ni.” Na‘e pehē ‘e ha mēmipa ‘e taha ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá na‘e faka‘ohovale ‘a e me‘á ni “pea fakakaukau ai ‘a e taha kotoa pe na‘e tonu koā ‘enau fanongó.” Na‘e talaange ‘e Palesiteni Hanitā ki he kau takí, “Ko ‘Īnisi Sitenitoní ko ha maheni fuoloa pē mei Kalefōnia. Kuo fuoloa mai ‘eku fa‘a talanoa mo iá, pea kuó u pehē ke u mali.”90 Na‘e hoko ‘a ‘Īnisi ko e mēmipa ‘o e Uooti ‘Ela Selenó ‘i he taimi na‘e pīsope ai ‘a Palesiteni Hanitaá. Na‘á na toe fetaulaki kimui ‘i he taimi na‘e hiki mai ai ‘a ‘Īnisi ki ‘Iutaá pea hoko ko e taha tali telefoni ‘i he ‘Ulu‘i ‘Ōfisi ‘o e Siasí. Na‘á na mali ‘i he Temipale Sōlekí ‘i he ‘aho 12 ‘o ‘Epeleli 1990, ‘o fakahoko ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī.
Kuo meimei ta‘u ‘e fitu talu mei he mālōlō ‘a Keleá. Na‘e hoko ‘a ‘Īnisi ko ha ma‘u‘anga fakanonga mo e ivi kia Palesiteni Hanitā he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo e Palesiteni ‘o e Siasí. Na‘e kaungā-fononga mo ia ‘i he lahi taha ‘o ‘ene ngaahi folau ke fe‘iloaki mo e Kāingalotu ‘i he funga ‘o e māmaní.
‘I he ‘aho 7 ‘o Fēpueli 1993, na‘e ‘alu ai ‘a Palesiteni Hanitā ki he ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí ke lea ‘i ha faeasaiti na‘e kau ki ai ha kakai ‘e toko 17,000. Na‘e toki kamata pē ‘ene leá fe‘unga mo ha ‘oho mai ‘a ha tangata ki ‘olunga, ‘okú ne toʻo ‘i hono nima ‘e taha ha ki‘i katoleta pea ‘i he nima ‘e tahá ha me‘a ‘uli‘uli. Na‘e kaila mai ‘a e tangatá, “Ta‘ofi ai!” Na‘e fakamanamana te ne fakapaaki ha me‘a na‘á ne pehē ko e pomu tuku kehe kapau ‘e lau ‘e Palesiteni Hanitā ha fakamatala na‘e ‘osi teuteu‘i. Na‘e fakafisi ‘a Palesiteni Hanitā pea tu‘u lotolahi pē ‘i he ve‘e tu‘unga malangá ‘i he taimi kotoa na‘e fakamanamana‘i ai ia ‘e he tangatá. ‘I he kamata ke mafola ‘a e manavasi‘í mo e hoha‘á ‘i he falé, na‘e kamata hiva‘i leva ‘e he matangá ‘a e “Fakamālō ki he ‘Otuá.” Hili ha ngaahi miniti si‘i ‘o e tailiilí, kuo puke ‘e ha ongo tangata le‘o ‘a e tangatá, pea tuku hifo ‘a Palesiteni Hanitā ki he falikí ke malu‘i ia. Ko e taimi na‘e maau aí, na‘e ki‘i mālōlō taimi si‘i pē, pea hoko atu ‘ene leá. Na‘á ne kamata, “‘Oku ‘i ai ha ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí” peá ne tānaki atu “hangē ko ia kuo haá.”91
Na‘e kātekina ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e 20 kimu‘á, ha ngaahi faingata‘a lahi, kau ai e hōloa ‘o ‘ene tu‘unga mo‘ui leleí pea mo e mālōlō ‘a Keleá, fakatokoto ‘i falemahaki tu‘o lahi ‘i he‘ene ngaahi palopalema fakamo‘ui lelei, mo ha ngaahi mamahi lahi mo e faingata‘a‘ia fakaesino. Na‘e fa‘a nofotaha ‘ene ngaahi akonaki ‘i he ngaahi ta‘u ko iá ‘i he faingata‘á mo fakamo‘oni ki he hoko ‘a e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí ko e ma‘u‘anga ‘o e melinó mo e tokoní ‘i he taimi ‘o e faingata‘á. Na‘á ne ako‘i ‘i ha malanga ‘e taha ‘o pehē:
“Kuo fehangahangai ‘a e kau Palōfita mo e kau ‘Aposetolo ‘o e Siasí … mo ha ngaahi faingata‘a‘ia fakatāutaha. Te u pehē kuó u fehangahangai mo ha ni‘ihi si‘i, pea ‘oku pau te mou fehangahangai mo hamou faingata‘a‘ia ‘amoutolu pē he taimí ni pea ‘amui ange ‘i ho‘omou mo‘uí. Ko e taimi ‘oku ‘ai ai ‘e he [ngaahi a‘usiá ni] ke tau loto fakatōkilalo mo sivisivi‘i mo ako‘i pea mo tāpuaki‘i kitautolú, te nau lava ‘o hoko ko ha ngaahi me‘angāue mālohi ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke tau hoko ko ha kakai lelei ange, ke tau hounga‘ia lahi ange, ‘ofa lahi ange, pea mo faka‘atu‘i lahi ange ‘a e kakaí ‘i he taimi ‘o ‘enau faingata‘a‘iá.”92
‘Oku hangē ‘a e ngaahi akonaki peheé ko hano ‘ō‘ōfaki ‘i he ‘ofa ‘a kinautolu ‘oku faingata‘a‘iá. Na‘e fakalotolahi‘i ha tokolahi ‘e he ngaahi lea fakalaumālie ‘a Palesiteni Hanitaá ke nau tafoki ki he Fakamo‘uí, he kuó ne ‘osi fai tonu ‘e ia.
Palesiteni ‘o e Siasí
“Ko Palesiteni Hanitaá, ko e taha ia ‘o e kau tangata ‘ofa, mo anga faka-Kalaisi taha kuo tau ‘ilo‘i. Ko hono tu‘unga fakalaumālié ‘oku kilukilua ‘o ‘ikai mafakamatala‘i. Kuo fakamāsila‘i ‘a e tu‘unga fakalaumālie ‘o Palesiteni Hanitaá ‘i ha founga fakaofo, hili ‘o ‘ene ‘i he malumalu ‘o e ivi tākiekina ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí mo hoko ko ʻEne fakamo‘oni makehe ‘i ha ngaahi ta‘u lahí. Ko e matavai mapunopuna ia ‘o ‘ene mo‘uí kotoa” (James E. Faust).93
‘I he ‘aho 30 ‘o Mē 1994, na‘e hiki atu ai ‘a Palesiteni ‘Ēselā Tafu Penisoni hili ha‘ane puke fuoloa. ‘Osi mei ai ha ‘aho ‘e ono, kuo fakataha ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he Temipale Sōlekí ke fokotu‘utu‘u fo‘ou ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí. Na‘e vahe‘i ‘a Hauati W. Hanitā ‘i he‘ene hoko ko e ‘Aposetolo fuoloa tahá, ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Na‘á ne ui ‘a Kōtoni B. Hingikelī mo Tōmasi S. Monisoni, ‘a ia na‘á na tokoni kia Palesiteni Penisoní, ko hono ongo tokoni.
Ko Palesiteni Hanitā mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí: Palesiteni Gordon B. Hinckley (to‘ohemá) mo Palesiteni Thomas S. Monson (to‘omata‘ú)
Na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Hanitā ‘i ha konifelenisi mo e kau faiongoongó ‘i he ‘aho hono hokó, ‘a ‘ene fuofua lea ki he kakaí, ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Na‘á ne kamata ‘o pehē, “Kuo ongo mo‘oni ki hotau lotó talu e pekia ‘a hotau kaume‘a mo e tokoua ko ‘Ēsela Tafu Penisoní.” “Kuó u ongo‘i ‘ene molé ‘i ha founga fakatāutaha koe‘uhí ko e fatongia fo‘ou kuo tuku kiate au talu si‘ene pekiá. Kuó u tangi-‘a-lo‘imata mo fekumi ki he‘eku Tamai ‘i he Langí ‘i he lotu fakamātoato, ‘i he faka‘amu ke u taau mo e uiui‘i mā‘olunga mo mā‘oni‘oni ko ‘ení.
“Ko hoku ivi lahi taha ‘i he ngaahi houa mo e ngaahi ‘aho si‘i kuo maliu atú ko ‘eku fakamo‘oni pau ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otuá kae ‘ikai ‘a e tangatá, ko Sīsū Kalaisi ‘a e ‘ulu kuo fakamafai‘i ‘o e siasi ko ‘ení, pea ‘okú Ne taki ia ‘i he lea pea mo e ngāue ‘Oku ou fakatukupaa‘i ‘eku mo‘uí, hoku iví, mo e kotoa ‘o hoku laumālié ke tauhi kakato kiate Ia.”94
Na‘e fai ‘e Palesiteni Hanitā ha fakaafe ‘e ua ki he kāingalotu ‘o e Siasí, hili ‘ene fakahaa‘i ‘ene ‘ofá. Ko e ‘uluakí ke faivelenga ange ‘i he muimui ki he sīpinga ‘a Sīsū Kalaisí, pea ko e uá ke ma‘u kakato ange ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé (vakai ki he peesi 1–3). Na‘á ne toe fakaafe‘i foki kinautolu na‘e loto mamahi, faingata‘a‘ia, pe manavasi‘í ke nau “foki mai [pea] tuku ke mau tu‘u fakataha mo kimoutolu mo holoholo‘i homou lo‘imatá.”95
Neongo ‘a e pelepelengesi ‘o ‘ene mo‘uí, ka na‘e fakapapau ‘a Palesiteni Hanitā ke fai ‘a e me‘a kotoa ‘okú ne lavá ke fe‘iloaki pea mo fakamālohia ‘a e Kāingalotú. ‘Osi ha uike ‘e ua mei he‘ene hoko ko e Palesitení, na‘á ne fai ‘ene fuofua leá, ‘o lea ki he kau palesiteni fakamisioná pea ki ha kau faifekau ‘e toko 2,200 tupu. Na‘e ‘alu ki Kātesi pea ki Nāvú ‘i ʻIlinoisí ‘i he konga kimui ‘o e māhina ko iá, ke fakamanatua ‘a e ta‘u 150 hono fakapoongi ‘o Siosefa mo Hailame Sāmitá Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, “Ko e fē pē ha feitu‘u na‘a mau ‘alu ki ai, na‘e fakapupunga takai ‘a e kakaí ‘iate ia.” “Na‘e lulululu mo ha lauiafe, mo malimali makehe ‘i he ha‘oha‘o takai ‘a e fānaú ke vakai ki hono fofongá mo puke hono nimá.”96
‘I he fakataha‘anga pongipongi Tokonaki ‘o e konifelenisi lahi he ‘aho 1 ‘o ‘Okatopa 1994, na‘e hikinima‘i ai ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a Hauati W. Hanitā ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahā. ‘I he‘ene ‘uluaki malangá, na‘e toe fakaongo atu ‘e Palesiteni Hanitā ‘a ‘ene ongo fakaafe ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke muimui ‘i he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí peá ke “lau ‘a e temipale ‘o e ‘Eikí ko e faka‘ilonga ‘o ho‘omou mēmipasipí.”97 Na‘á ne toe fakamamafa‘i ‘a e temipalé ‘i he uike hono hokó, ‘i he‘ene fononga ki Folōlita ke fakatapui ‘a e Temipale ‘Olanitō Folōlitá. Na‘á ne ako‘i, “‘Oku ‘ikai ke kakato ‘a e palani ‘o e ongoongoleleí na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí ka ‘ikai ha temipale, he ko e feitu‘u ‘eni ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘oku fie ma‘u ki He‘ene palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí.”98
‘I Nōvemá, na‘e lea ai ‘a Palesiteni Hanitā ‘i ha fakamafola fakasatelaite ‘o e ta‘u 100 ‘o e Sosaieti Tohi Hohokó—ko ha me‘a na‘e mahu‘inga makehe ki ai, koe‘uhí he na‘á ne tokanga‘i ‘a e kautahá mei he 1964 ki he 1972. Na‘á ne pehē, “‘Oku ou vakai atu ‘o fakatumutumu ‘i he sīpinga kuo fa‘u ‘e he ‘Eikí ki he paotoloaki ‘o e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Na‘á ne pehē leva, “Kuo pau ke fakavavevave‘i ‘a e ngāué ni.”99
Na‘e hoko atu ‘a Palesiteni Hanitā ke ngāue mālohi ‘i he faka‘osinga ‘o e ta‘ú. Na‘e fakamo‘oni ‘i he fakataha lotu Kilisimasi ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ki he Fakamo‘ui peá ne toe fakamamafa‘i hono mahu‘inga ‘o e muimui ‘i He‘ene sīpingá:
“Na‘e fakatukupaa‘i ‘e he Fakamo‘uí ‘a ‘Ene mo‘uí ke tāpuaki‘i e kakai kehé. … Na‘e ‘ikai ke [Ne] teitei foaki ko e sio ki ha me‘a. Na‘e foaki tau‘atāina pea mo ‘ofa, pe ko ‘Ene ngaahi me‘a‘ofá na‘e ‘ikai lava ke fakamahu‘inga‘i. Na‘á Ne faka‘ā ‘a e kuí, fakaongo ‘a e tulí, mo faka‘eve‘eva ‘a e heké; ma‘á ki he ta‘ema‘á, kakató ki he pipikí, mo e mānavá ki he maté. Ko e ‘Ene ngaahi me‘a‘ofá ko e faingamālié ki he mo‘ulaloá, tau‘atāiná ki he pōpulá, fakamolemolé ki he fakatomalá, ‘amanaki leleí ki he loto fo‘í, mo e māmá ki he fakapo‘ulí. Na‘á ne foaki mai ‘a ‘Ene ‘ofá, ‘Ene tokoní, mo ‘Ene mo‘uí. Pea ko e mahu‘inga tahá, na‘á Ne foaki mai kiate kitautolu pea mo e kakai matelie kotoa pē ‘a e toetu‘ú, fakamo‘uí, pea mo e mo‘ui ta‘engatá.
“‘Oku totonu ke tau feinga ke foaki ‘o hangē ko ‘Ene foakí. Ko e foaki ‘o ‘ete mo‘uí ko ha me‘a‘ofa mā‘oni‘oni ia. ‘Oku tau foaki ko ha fakamanatu ‘o e me‘a kotoa kuo foaki ‘e he Fakamo‘uí.”100
Na‘á ne toe filio‘i foki ha pōpoaki na‘e ‘osi pulusi ‘i ha makasini ‘i he ta‘u tatau pē na‘e ui ai ko e ‘Aposetoló, ko ha konga ‘o ‘ene leá:
“‘I he Kilisimasi ko ‘ení, fakalelei‘i ha kē na‘e fai. Fekumi ki ha kaungāme‘a kuo ngalo. Teke‘i ‘a e mahalo koví pea fetongi ia ‘aki ‘a e falalá. Fai ha tohi. Fai ha tali angavaivai. Poupou‘i ‘a e to‘u tupú. Fakahaa‘i ho‘o faimateakí ‘i he lea mo e ngāue. Tauhi ha palōmesi, Tukuange ha lotomamahi kuo fuoloa Fakamolemole‘i hao fili. Kole fakamolemole. Feinga ke mahino kiate koe. Vakavakai‘i ho‘o ngaahi fie ma‘u mei he kakai kehé. Fakamu‘omu‘a ha taha kehe. Anga‘ofa. Angavaivai. Kata lahi ange. Fakahaa‘i ho‘o hounga‘iá. Talitali lelei ha sola. Fakafiefia‘i e loto ‘o ha fānaú. Fiefia ‘i he faka‘ofo‘ofa mo e fakaofo ‘o e māmaní. Lea ‘aki ho‘o ‘ofá pea toe fakahoko ia.”101
Na‘e fononga ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he uike hono hokó ki Mekisikou Siti ke fokotu‘u ‘a e siteiki hono 2,000 ‘o e Siasí. Na‘á ne tataki ‘a e fokotu‘u ‘o e siteiki ‘e 15 ‘i he ta‘u ‘e hongofulu mā hiva kuo hilí ‘i Mekisikou Siti, mei he siteiki ‘e nima na‘e ‘i aí, ‘i he faka‘osinga ‘o e uike pē ‘e taha. Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī hono fokotu‘u ‘o e siteiki hono 2,000 ko ha “makamaile mahu‘inga ‘i he hisitōlia ‘o e Siasí.”102
Na‘e ‘i he Fale Fakamanatu ‘o Siosefa Sāmitá ‘a e foha ‘o Palesiteni Hanitā ko Lisiaté, ‘i ha pō ‘e taha ‘i he ngaahi māhina ko iá, peá ne fakatokanga‘i ha taha ‘o e kau talitali kakaí ‘oku ‘i ha saliote teketeke. Na‘á ne pehē “Na‘á ku lava ‘o tala na‘e ‘ikai ke anga ki ai.” “Na‘á ku ‘alu ke talanoa mo ia peá u talaaange na‘e ‘i ai ha saliote teketeke ‘o ‘eku tamaí ‘o tatau pē mo hono salioté. Na‘á ne talamai kia au ‘oku ‘i ai mo ha saliote ‘o e palōfita hono Siasí ‘oku tatau pē mo hono salioté. Na‘á ne pehē kapau ‘okú ne lava ‘o faka‘aonga‘i ia, pea mahalo te ne lava mo ia foki. Na‘á ne ma‘u ai ha ‘amanaki lelei. ‘Oku ou tui na‘e ‘ofeina ‘a e Tangata‘eikí ‘e ha tokolahi. Mahalo ko e taha ‘o e ngaahi ‘uhingá he na‘a nau lava ‘o sio na‘e faingata‘a‘ia ‘o tatau pē mo kinautolu, pea na‘á ne fuesia ‘a e kavenga ko iá, pea na‘á ne ‘oange ai ha ‘amanaki lelei kiate kinautolu.”103
Na‘e fakatapui ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e Temipale Paunitifulu ‘Iutaá ‘o kamata ‘aki ‘a e ta‘u 1995. Na‘á ne pule‘i ha ngaahi sēsini fakatapui ‘e ono kimu‘a pea toki fu‘u ongosia ‘o ‘ave ai ki ha falemahaki. Na‘e fai ‘e he Siasí ha fakamatala, hili hono faka‘atā ia ‘i ha ngaahi ‘aho si‘i mei ai, ‘o pehē na‘e ma‘u ‘e he kanisaá (prostate cancer) kuo mafola ki hono huí. Na‘e ‘ikai toe hā ‘a Palesiteni Hanitā ki he kakaí ‘i he uike ‘e ono faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, neongo na‘e kei fakataha pē mo hono ongo tokoní mo fakalelei ‘a e ngaahi ngāue faka-Siasí ‘i hono ‘api nofo‘angá. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, “‘Oku ou fakafeta‘i ‘i he‘ene ma‘u ‘a e faingamālie ke fakatapui [‘a e temipale ko iá], ‘o tautautefito ‘i he‘ene kole kimu‘a atu ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke nau ‘‘ai ‘a e temipale ‘o e ‘Eikí ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o [‘enau] mēmipá.’”104
Na‘e mālōlō ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā ‘i he ‘aho 3 ‘o Mā‘asi 1995, ‘i hono ta‘u 87. Ko ‘ene lea faka‘osi, na‘e fai ‘i ha “kihi‘i le‘o si‘i, mo nonga” kiate kinautolu ‘i hono ve‘e mohengá, ko e, “Fakamālō atu.”105 Neongo na‘e hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí ‘i ha māhina pē ‘e hiva, ka na‘e kāfakafa ‘a hono ivi takiekiná. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi, “Kuo a‘u ‘o fehokotaki ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he funga ‘o e māmaní mo ia, ‘i ha founga makehe, ‘i he‘ene hoko ko honau palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahaá.” “Na‘á nau fakatokanga‘i ‘iate ia ‘a e hāsino ‘o e ngaahi ‘ulungaanga tonu pē ‘o e Fakamo‘uí. Na‘a nau tali ‘i ha founga fakaofo ‘a ‘ene ngaahi pōpoaki fakapalōfita ke ‘ai ‘etau mo‘uí ke anga faka-Kalaisi ange pea mo ‘ai ‘a hotau ngaahi temipalé ko e uho ‘o ‘etau lotú.”106
Na‘e fai ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ‘i he me‘a-faka‘eiki ‘o Palesiteni Hanitaá ha fakahīkihiki ‘o pehē:
“Kuo hinga ha fu‘u ‘akau faka‘ei‘eiki ‘i he vaotaá, ‘o ‘ikai ha taha ‘i hono tu‘u‘angá. Kuo mole atu ha ivi lahi mo pulipulia mei hotau lotolotongá.
“Kuo fai ha lāulea lahi ki he‘ene faingata‘a‘iá. ‘Oku ou tui na‘e ‘ikai ke lōloa ange pe fakamamahi ange pe loloto ange ‘i he me‘a ‘oku ‘ilo‘i mo‘oni ‘e hatau taha. Na‘á ne fakatupulaki ha ivi kātaki‘i lahi ‘o e mamahí, pea na‘e ‘ikai ke lāunga fekau‘aki mo ia. Ko ‘ene mo‘ui fuoloá ko ha mana ia ‘iate ia pē. Kuo fakafiemālie‘i ‘e he‘ene faingata‘a‘iá pea mo fakasi‘isi‘i ha mamahi ‘a ha tokolahi kehe ‘oku faingata‘a‘ia. ‘Oku nau ‘ilo‘i na‘e mahino kiate ia hono mafatukituki ‘o ‘enau ngaahi kavengá. Na‘e ala atu ‘o tokoni ki he kakai ko ‘ení ‘aki ha fa‘ahinga ‘ofa makehe.
“Kuo lahi ha lāulea ki he‘ene anga‘ofá, ‘ene faka‘atu‘í, mo ‘ene faka‘apa‘apa ki he ni‘ihi kehé. ‘Oku mo‘oni kotoa ia. Na‘á ne tukulolo ki he sīpinga ‘a e ‘Eiki na‘e ‘ofa Aí. Ko ha tangata fakalongolongo mo mohu fakakaukau. Ka na‘e lava pē ke faka‘aaki ia ke ne fakahaa‘i ha ngaahi fakakaukau mālohi mo fakapotopoto. …
“Ko Misa Hanitaá na‘e anga‘ofa mo angalelei. Ka ‘e lava pē foki ke mālohi mo le‘o afea ‘i he‘ene ngaahi fakamatalá. … Na‘e ako‘i ia ‘i he laó. Na‘á ne ‘ilo ‘a e founga ke fakamatala‘i ai ha me‘a. Na‘á ne fakatoka e ngaahi makatu‘ungá ‘i ha founga maau. Na‘e hiki mei he ngaahi me‘a ko ‘ení ki he‘ene aofangatukú. Ko e taimi na‘e lea aí, na‘a mau fanongo kotoa. Na‘e meimei ke tu‘u ma‘u pē ‘ene ngaahi fokotu‘ú. Ka ko e taimi ‘oku ‘ikai ke tali aí, na‘e faingofua pē ke ne fakafoki. …
“Ko e ta‘u ‘eni ‘e tolungofulu mā ono, ‘o ‘ene tui ‘a e pulupulu ‘o e tu‘unga faka‘aposetolo mā‘oni‘oní, kuo hoko ko ha le‘o taki mālohi ‘i he fakahaa‘i ‘o e ngaahi akonaki ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí mo hono ‘unuaki ki mu‘a ‘o e ngāue ‘o e Siasí. Kuó ne fononga‘ia lahi ‘a e māmaní ‘i he‘ene hoko ko ha faifekau mo‘oni mo mateuteu ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí. …
“Na‘e ma‘u ‘e Hauati W. Hanitā, ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahaá ha fakamo‘oni mo‘oni mo pau ki he mo‘oni ‘o e mo‘ui ‘a e ‘Otua, ko ‘etau Tamai Ta‘engatá. Na‘á ne fakahā ‘i he tui pau ‘a ‘ene fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ko e Huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘á ne lea ‘i he ‘ofa ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea mo kinautolu kotoa na‘a nau fetongi ia ‘i he laine fakahokohoko ‘o e fetongí ‘o a‘u mai ki he taimi ‘o Palesiteni Hanitaá. …
“‘Ofa ke hoko ‘etau manatu kiate iá ke tau lelei ange ai.”107