Vahe 13
Ko e Temipalé—Ko e Faka‘ilonga Ma‘ongo‘onga ‘o ‘Etau Hoko Ko e Mēmipá
“Ko e faka‘amu taupotu taha ‘a hoku lotó ke hoko ‘a e mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ke nau taau ke hū ki he temipalé.”
Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá
Ko e fa‘ē ‘a Hauati W. Hanitaá ko ha mēmipa tui-faivelenga ‘o e Siasí ‘i he‘ene mo‘uí kotoa, ka na‘e toki papitaiso ‘ene tangata‘eikí ‘i he ta‘u 19 ‘a Hauatí. ‘Osi mei ai ha ngaahi ta‘u, ne fononga ‘a e kāingalotu ‘o e siteikí ki he Temipale Mesa ‘Alesoná, ‘i he taimi na‘e palesiteni fakasiteiki ai ‘a Hauati ‘i Kalefōniá, ke fakahoko e ngāue fakatemipalé. Na‘e kole ange ‘a e palesiteni temipalé kimu‘a ‘i ha sēsini ‘e taha, ke lea kiate kinautolu ne fakataha ‘i he falelotú. Ko e ‘aho fā‘ele‘i ia ‘o Palesiteni Hanitā ‘i hono ta‘u 46. Na‘á ne tohi kimui fekau‘aki mo e a‘usia ko iá ‘o pehē:
“Lolotonga ‘eku lea ki he fakataha‘angá, … kuo hū mai ‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé ki he loto falelotú kuó na ‘osi teunga hinehina. Na‘e ‘ikai ha‘aku misi kuo mateuteu ‘eku tangata‘eikí ki hono ngaahi tāpuaki fakatemipalé, neongo na‘e hoha‘a ki ai ‘a e Fine‘eikí ‘i ha taimi lahi. Na‘e ongo mo‘oni kiate au ‘o ‘ikai ke u toe lava ‘o lea. Na‘e ha‘u leva ‘a Palesiteni Piesi [ko e palesiteni temipalé] ki hoku tafa‘akí ‘o ne fakamatala‘i mai ‘a e ‘uhinga ‘o e me‘a ‘oku hokó. Ko e taimi na‘e ō mai ai ‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé ki he temipalé he pongipongi ko iá, na‘á na kole ki he palesitení ke ‘oua na‘á ne talamai kiate au he na‘á na loto ke hoko ia ko ha me‘a‘ofa ke faka‘ohovale‘i ‘aki au ‘i hoku ‘aho fā‘ele‘í. Ko ha ‘aho fā‘ele‘i ‘eni kuo ‘ikai toe ngalo ‘iate au koe‘uhí he na‘á na ma‘u hona ‘enitaumení ‘i he ‘aho ko iá, peá u ma‘u ‘a e faingamālie ke siotonu he‘ena silá, pea hili ia ne sila‘i au kiate kinaua.”1
‘Osi mei ai ha ta‘u ‘e 40 tupu si‘i, ‘i he fakahoko ‘e Hauati W. Hanitā ‘ene fuofua lea ki he kakaí, ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ko e taha ‘o ‘ene ngaahi tefito‘i pōpoakí ke feinga ‘a e kāingalotú ki he ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé ‘i he ngāue lī‘oa lahi ange.2 Na‘e hoko atu ‘ene fakamamafa‘i ‘a e pōpoaki ko iá ‘i he toenga ‘o ‘ene hoko ko e Palesitení. Na‘á ne pehē ‘i he‘ene lea ‘i he tu‘u‘anga ‘o e Temipale Nāvuú ‘i Sune 1994:
“Na‘á ku kamata ‘eku ngāué ‘i he konga kimu‘a ‘o e māhina ní ‘aki hono fakahaa‘i ‘eku faka‘amu mo‘oni ke tokolahi ange ‘a e kau mēmipa ‘o e Siasí ‘oku taau mo e temipalé. Ko e ‘i ai ko ia ‘o e kau mēmipa mo‘ui taau mo ‘osi ma‘u ‘enitaumení ko e kī ia ki he langa ‘o e pule‘angá ‘i he funga ‘o e māmaní kotoa, ‘o hangē ko ia ‘i he kuonga [‘o Siosefa Sāmitá]. ‘Oku fakapapau‘i ‘e he mo‘ui taau mo e temipalé ‘oku fenāpasi ‘etau mo‘uí mo e finangalo ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku tau taau ke ma‘u ‘Ene fakahinohinó ‘i he‘etau mo‘uí.”3
‘Osi mei ai ha ngaahi māhina si‘i, kuo fakahoko ‘e Palesiteni Hanitā ‘a ‘ene ngāue fakamuimui taha ‘i he kakaí, ‘i Sānuali 1995, ‘i hono fakatapui ‘o e Temipale Paunitifulu ‘Iutaá. Na‘á ne kole ‘i he lotu fakatapuí ke faitokonia ‘e he ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé ‘a e mo‘ui ‘a kinautolu kotoa ‘oku hū ki aí:
“‘Oku mau lotu ‘i he loto fakatōkilalo ke tali mu‘a ‘e he ‘Afiona ‘a e falé ni pea tuku ke ‘i ai Ho‘o ngaahi tāpuakí. Tuku ke tokanga‘i mo fakahinohino‘i ‘e Ho Laumālié ‘a kinautolu ‘oku ngāue aí, pea ke toka ‘a e mā‘oni‘oní ‘i he loki kotoa. Fakatau ange ‘oku ma‘a ‘a e nima mo haohaoa ‘a e loto ‘o kinautolu ‘oku hū hení. ‘Ofa te nau langaki ‘enau tuí pea mavahe atu mo ha loto nonga, ‘o fakahīkihiki‘i Ho huafa mā‘oni‘oní. …
“‘Ofa ke ‘oatu ‘e he falé ni ha laumālie ‘o e nonga ki he taha kotoa ‘oku nau ‘ilo hono ngeiá, pea tautautefito kiate kinautolu ‘oku hū ke ma‘u honau ngaahi ouau toputapú pea mo fakahoko ‘a e ngāue ma‘a kinautolu ‘oku nau ‘ofa ai ‘oku ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. Tuku mu‘a ke nau ongo‘i Ho‘o ‘ofa mo e ‘alo‘ofa fakalangí. Fakatauange ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke pehē, ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e he tangata fa‘u Same ‘o e kuonga mu‘á, ‘‘Na‘á ta alea lelei mo au, pea ‘alu fakataha ki he fale ‘o e ‘Otuá.’
‘I he‘etau fakatapui ‘a e fale toputapu ko ‘ení, ‘oku mau toe fakatapui ai ‘emau mo‘uí ki he ‘Afioná mo Ho‘o ngāué.”4
Ko e Temipale Mesa ‘Alesoná, ‘a ia na‘e sila‘i ai ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā ki he‘ene ongomātu‘á ‘i he 1953
Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá
1
‘Oku poupou‘i kitautolu ke fokotu‘u ‘a e temipalé ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o ‘etau hoko ko e mēmipá.
‘I he taimi ‘o hoku ui ki he tu‘unga toputapu ko ‘ení [ko e Palesiteni ‘o e Siasí], na‘e fai ha fakaafe ki he kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ke nau fokotu‘u ‘a e temipalé ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o ‘enau hoko ko e mēmipá pea mo e feitu‘u mā‘olunga taha ki he‘enau ngaahi fuakava toputapu tahá.
Ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki he temipalé, ‘oku ou fakakaukau ki he fakalea ko ‘ení:
“Ko e temipalé ko ha feitu‘u ‘o e fakahinohino ‘oku fakahā ai ‘a e ngaahi mo‘oni kāfakafa fekau‘aki mo e Pule‘anga ʻo e ‘Otuá. Ko ha feitu‘u ia ‘o e melino ‘e lava ai ‘a e ‘atamaí ke tukutaha ki he ngaahi me‘a ‘o e laumālié pea lava ke tuku ki tafa‘aki ‘a e ngaahi me‘a fakahoha‘a ‘o e māmaní. ‘Oku tau fai ‘i he temipalé ‘a e ngaahi fuakava ke talangofua ki he ngaahi fono ‘a e ‘Otuá, pea fai mo e ngaahi tala‘ofa kiate kitautolu, ‘o makatu‘unga ma‘u pē ‘i he‘etau tui-faivelengá, ‘a ia ‘oku a‘u ki ‘itāniti” (The Priesthood and You, Melchizedek Priesthood Lessons—1966, Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1966, p. 293).
Ko e ‘Eikí tonu pē kuó Ne ‘ai ‘a e temipalé, ‘i He‘ene fakahā kiate kitautolú, ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ki he kāingalotu ‘o e Siasí. Fakakaukau ki he tō‘onga mo e ngaahi ‘ulungaanga mā‘oni‘oni kuo fakahinohino kitautolu ‘e he ‘Eikí ki ai, ‘i he fale‘i na‘á Ne fai ki he Kāingalotu ‘i Ketilaní ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘i he‘enau teuteu ke langa ha temipalé. ‘Oku kei ‘aonga pē ‘a e fale‘i ko ‘ení:
“Fokotu‘utu‘u ‘a kimoutolu; teuteu ‘a e me‘a ‘aonga kotoa pē; pea fokotu‘u ha fale, ‘io, ko ha fale ‘o e lotu, ko ha fale ‘o e ‘aukai, ko ha fale ‘o e tui, ko ha fale ‘o e ako, ko ha fale ‘o e nāunau, ko ha fale ‘o e maau, ko ha fale ‘o e ‘Otua” (T&F 88:119). ‘Oku fakahaa‘i nai ‘e he ngaahi fakakaukau mo e tō‘onga ko ‘ení ‘a e me‘a ‘oku tau takitaha faka‘amua mo feinga ki aí? …
… Kuo pau ke tau faka‘amua ke pehē, kae lava ke hoko mo‘oni ‘a e temipalé ko ha faka‘ilonga kiate kitautolu. Kuo pau ke tau mo‘ui taau ke hū ki he temipalé. Kuo pau ke tau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a hotau ‘Eikí. Kapau ‘e lava ‘o fa‘ifa‘itaki ‘etau mo‘uí ki he ‘Eikí, mo ‘ai ‘Ene akonakí mo e sīpingá ko e faʻifaʻitakiʻanga mā‘olunga taha kiate kitautolu, he ‘ikai faingata‘a kiate kitautolu ‘a e mo‘ui taau mo e temipalé, ke tau faimāteaki ma‘u pē ‘i he tafa‘aki kotoa ‘o e mo‘uí, he te tau loto ‘aki ha tu‘unga mo‘ui toputapu ‘o e ‘ulungaanga mo e tui pē taha. Tatau ai pē pe ko ‘api pe feitu‘u fakatau‘angá, ‘i he akó pe ‘osi fuoloa mei he akó, pe ‘oku tau ngāue tokotaha pē pe fakataha mo ha kakai tokolahi, ‘e mahino hotau halá pea ‘e mahino mo ‘etau ngaahi tu‘unga mo‘uí.
Ko e malava ko ia ke poupou‘i ha ngaahi tefio‘i mo‘oni ‘a ha tahá, ke mo‘ui angatonu mo tui ‘o fakatatau ki ha tui ‘a ha tahá—ko e me‘a ia ‘oku mahu‘ingá. Ko e lī‘oa ko ia ki he tefito‘i mo‘oni ‘oku mo‘oni—‘i he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí, ‘i hotau ‘apí mo e fāmilí, pea ‘i he feitu‘u kotoa pē ‘oku tau fetaulaki ai pea mo tākiekina ‘a e kakai kehé— ko e lī‘oa ia ‘oku kole ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú. ‘Okú Ne fie ma‘u ‘a e loto ‘akí—‘aki e kotoa ‘o e laumālié, ‘a e tukupā mo‘oni mo fakamahu‘inga‘i e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘i he ngaahi fekau kuo foaki ‘e he ‘Otuá. Kapau te tau fai pau mo tui-faivelenga ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘a e ‘Eikí, pea ‘e hoko leva ‘a e ‘Eikí mo Hono ngaahi temipale mā‘oni‘oní ko e ngaahi faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o hotau tu‘unga fakaākonga kiate Iá.5
2
‘Oku totonu ke tau takitaha feinga ke mo‘ui taau ke ma‘u ha lekomeni temipale.
Ko e faka‘amu lahi taha ‘a hoku lotó ke mo‘ui taau ‘a e mēmipa kotoa ‘o e Siasí ke hū ki he temipalé. ‘E fakahōifua ki he ‘Eikí kapau ‘e taau e mēmipa lalahi kotoa—pea ‘i ai— ha‘ane lekomeni ‘oku kei ‘aonga. Ko e ngaahi me‘a ko ia kuo pau ke tau fai mo ‘ikai ke fai ke tau taau ai ke ma‘u ha lekomeni temipalé, ‘a e ngaahi me‘a ko ē te ne fakapapau‘i mai ‘etau fiefia fakafo‘ituituí mo fakafāmilí.6
Kuo ‘osi fakahaa‘i mahino mai he‘etau Tamai Hēvaní ko kinautolu ‘oku hū ki he temipalé, kuo pau ke nau ma‘a mo hao mei he ngaahi angahala ‘o e māmaní. Na‘á ne pehē, “Pea ‘e fakatatau ki he hanga ‘e hoku kakaí ‘o langa ha fale kiate au ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, pea ‘ikai tuku ke hū ki ai ha me‘a ta‘ema‘a, koe‘uhí ke ‘oua na‘a ‘uli iá, ‘e nofo ai ‘a hoku nāunaú; … Ka ‘o kapau ‘e ‘uli‘i ia, ‘e ‘ikai te u hū ki ai, pea ‘e ‘ikai ke ‘i ai ‘a hoku nāunaú; koe‘uhí ‘e ‘ikai te u hū ki he ngaahi temipale ta‘e-mā‘oni‘oní” (T&F 97:15, 17).
Mahalo ‘e mahu‘inga kiate koe ke ke ‘ilo na‘e fa‘a fakamo‘oni ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí ‘i he lekomeni temipalé takitaha. Ko e mālohi ia ‘o e ongo ‘a e kau fuofua palesitení fekau‘aki mo e mo‘ui taau ke hū ki he temipalé. ‘I he 1891, na‘e tuku ‘a e fatongiá ki he kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí, ‘a ia ‘oku nau fai atu ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo ho tu‘unga mo‘ui taau ke ma‘u ha lekomeni temipalé. ‘Oku totonu ke mou ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ke ke fai ka ke taau ke ma‘u ha lekomeni temipalé.
Kuo pau ke ke tui ki he ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá, ki Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní. Kuo pau ke ke tui ko ‘Ena ngāue toputapu mo fakalangi ‘eni. ‘Oku mau poupou‘i kimoutolu ke mou ngāue faka‘aho ke fakatupulaki ho‘omou fakamo‘oni ki he‘etau Tamai Hēvaní mo e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Ko e Laumālie ‘okú ke ongo‘í ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ia ‘oku fakamo‘oni atu ki Hona mo‘oní. Te ke toki ako lahi, kimui ange, ‘i he temipalé ki he Tolu‘i ‘Otuá ‘i he fakahinohino kuo fakahaá pea mo e ngaahi ouaú.
Kuo pau ke ke poupou‘i ‘a e kau Taki Mā‘olunga pea mo e kau ma‘u-mafai fakalotofonua ‘o e Siasí. Ko e taimi ‘oku hiki ai ho nimá ki he sikueá ‘i he taimi ‘oku fakahā atu ai ‘a e hingoa ‘o e kau taki ko ‘ení, ‘okú ke fakahaa‘i ai te ke poupou‘i kinautolu ‘i honau ngaahi fatongiá pea mo e fale‘i ‘oku nau fai atú.
‘Oku ‘ikai ko hano fakahaa‘i pē ‘eni ia ‘o ha faka‘apa‘apa kiate kinautolu kuo ui ‘e he ‘Eikí ke nau pulé. Ka, ko hono fakamahino‘i ia ‘o e fo‘i mo‘oni kuo ui ‘e he ‘Otuá ‘a e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata ma‘u fakahā pea mo ha ni‘ihi kehe ko e kau Taki Mā‘olunga. Ko ha tukupā ia ke ke muimui ‘i he ngaahi fakahinohino ‘oku ma‘u mei he kau ‘ōfisa pule ‘o e Siasí. ‘Oku totonu ke ke ongo‘i mateaki‘i pehē ‘a e pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí pea mo e kau taki kehe ‘o e Siasí. ‘Oku ‘ikai fenāpasi ‘a e ta‘e-poupou‘i ‘o kinautolu ma‘u mafaí mo e ngāue ‘i he temipalé.
Kuo pau ke mou mo‘ui angama‘a ke hū ki he temipale mā‘oni‘oní. ‘Oku fie ma‘u ‘i he fono ‘o e angama‘á ke ‘oua na‘á ke fetu‘utaki fakasekisuale mo ha taha tuku kehe pē ho husepānití pe uaifí. ‘Oku mau poupou‘i mo‘oni kimoutolu ke mou malu‘i kimoutolu mei he ngaahi fakatauele ‘a Sētane ke ‘uli‘i homou tu‘unga ma‘a fakaeangama‘á.
Kuo pau ke ke fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘i ho‘o feohi mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí ‘oku ta‘e-hoa mo e ngaahi akonaki ‘o e Siasí. ‘Oku tautautefito ‘emau poupou‘i ‘a e [to‘u tupú] ke nau talangofua ki [he‘enau] mātu‘á ‘i he mā‘oni‘oni. Kuo pau ke tokanga ‘aupito ‘a e mātu‘á ke fakapapau‘i ko ‘enau feohi mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí ‘oku hoa mo e ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí pea ‘oua na‘a teitei hoko ai ha ngaohikovia pe ta‘e-tokanga‘i.
Kuo pau ke ke faitotonu ‘i ho‘o fengāue‘aki kotoa mo e ni‘ihi kehé, ka ke lava ‘o hū ki he temipalé. ‘I he‘etau hoko ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘oku ‘i ai hotau fatongia toputapu ke ‘oua na‘a tau teitei kākā pe ta‘e-faitotonu. ‘Oku tu‘u ke uesia hotau ngeia mahu‘ingá ‘i he taimi ‘oku tau maumau‘i ai ‘a e fuakava ko ‘ení.
Koe‘uhí ke taau ke ma‘u ha lekomeni temipale, ‘oku totonu ke ke feinga ke fai ho fatongia ‘i he Siasí, ma‘u ‘a e houalotu sākalamēnití, lakanga fakataula‘eikí, pea mo e ngaahi houalotu kehé. Kuo pau ke ke feinga ke talangofua ki he ngaahi tu‘utu‘uni, ngaahi fono, mo e ngaahi fekau ‘o e ongoongoleleí. Ako … ke ke tali ‘a e ngaahi uiui‘i mo e ngaahi fatongia ‘e ‘oatu kiate koé. Kau mo‘oni ‘i he ngaahi me‘a homou uōtí mo e koló, pea hoko ko ha taha ‘e falala ki ai ho kau takí.
Kuo pau ke ke hoko ko ha tokotaha totongi vahehongofulu kakato mo mo‘ui ‘aki ‘a e Lea ‘o e Potó, ka ke lava ‘o hū ki he temipalé. Ko e ongo fekaú ni, neongo ‘a e faingofua hona fakahinohinó ka ‘okú na mātu‘aki fu‘u mahu‘inga ki he‘etau tupulaki fakalaumālié, pea ‘okú na mahu‘inga ki he fakamo‘oni‘i ‘etau taau fakafo‘ituituí. Kuo fakahaa‘i ‘e he vakai‘i ‘o e ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, ko kinautolu ‘oku nau totongi totonu ‘enau vahehongofulú mo tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, ‘oku meimei ke nau faivelenga ‘i he toenga ‘o e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e hū ki he temipale mā‘oni‘oní.
‘Oku ‘ikai ko ha ngaahi me‘a ‘eni ke to‘o ma‘ama‘a. Ko hono ‘ilo pē kuo tau taau ke hū ki he temipalé, ‘oku tau fakahoko leva ‘a e ngaahi ouau ‘oku toputapu taha kuo fakahoko ‘i ha feitu‘u ‘i he māmaní. ‘Oku fekau‘aki ‘a e ngaahi ouau ko ‘ení mo e ngaahi me‘a ‘o ‘itānití.7
“‘Oku fai atu ‘e he kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí … ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo ho tu‘unga mo‘ui taau ke ma‘u ha lekomeni temipalé.”
3
‘Oku ‘omai ‘e he fakahoko ‘o e ngāue fakatemipalé ha ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga ki he fakafo‘ituituí mo e fāmilí.
Ko ha me‘a nāunau‘ia mo‘oni ke tau ma‘u ‘a e faingamālie ke ‘alu ki he temipalé ke ma‘u hotau ngaahi tāpuakí. Pea hili ‘etau ō ki he temipalé ke ma‘u hotau ngaahi tāpuakí, ko ha faingamālie nāunau‘ia ke tau fakahoko ‘a e ngāue ma‘anautolu kuo nau ‘osi pekiá. Ko ha ngāue ta‘e-siokita ‘a e tafa‘aki ko ‘eni ‘o e ngāue fakatemipalé. Ka ko e taimi kotoa pē ‘oku tau fai ai ha ngāue fakatemipale ma‘a ha kakai kehe, ‘oku ‘i ai ha tāpuaki ‘oku tau ma‘u. Ko ia ‘oku totonu ke ‘oua te tau ofo ‘i he faka‘ānaua ‘a e ‘Eikí ke hoko Hono kakaí ko ha kakai ‘oku faka‘ai‘ai ‘e he temipalé. …
… ‘Oku ‘ikai totonu ke tau ō pē ma‘a hotau kāinga kuo pekiá ka koe‘uhí ko e tāpuaki fakafo‘ituitui ‘o e lotu ‘i he temipalé, he ko e mā‘oni‘oní mo e malú ‘oku ‘i loto ‘i he ngaahi holisi toputapu mo ‘osi fakatapui ko iá. ‘I he‘etau ō ki he temipalé, ‘oku tau ako lahi mo loloto ange ai ki he taumu‘a ‘o e mo‘uí pea mo e mahu‘inga ‘o e feilaulau fakalelei ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Tau ‘ai mu‘a ‘a e temipalé, fakataha mo e lotu ‘i he temipalé mo e ngaahi fuakava pea mo e mali temipalé, ko ‘etau taumu‘a mā‘olunga taha he māmaní pea mo ‘etau a‘usia mā‘olunga taha ‘i he mo‘ui fakamatelié.8
‘Oku lava ha ngaahi me‘a lahi ‘i he‘etau ō ki he temipalé—‘oku tau talangofua ki he ngaahi fakahinohino ‘a e ‘Eikí ke fakakakato ‘a e ngāue ki hotau ouaú, ‘oku tau tāpuaki‘i hotau fāmilí ‘i he ngaahi ouau silá, pea ‘oku tau vahevahe hotau ngaahi tāpuakí mo e ni‘ihi kehé ‘aki ‘etau fakahoko ma‘anautolu ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o fakahoko ma‘anautolú. Makehe mei hení, ‘oku hiki hake ‘etau ngaahi fakakaukaú, tupulaki ‘o ofi ange ki he ‘Eikí, faka‘apa‘apa‘i ‘a e lakanga fakataula‘eikí, pea mo ‘ai ke fakalaumālie ‘a ‘etau mo‘uí.9
‘Oku tau ma‘u ha ngaahi tāpuaki fakafo‘ituitui ‘i he‘etau ō ki he temipalé. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sione A. Uitisou fekau‘aki mo e founga ‘oku tāpuaki‘i ai ‘etau mo‘uí ‘e he ō ki he temipalé:
“‘Oku ‘omai ‘e he ngāue fakatemipalé … ha faingamālie lelei ke pukepuke ai ‘etau ‘iló mo hotau ivi fakalaumālié. … ‘Oku fakahā ‘i hotau ‘aó ‘a e ‘ilo ki ‘itānití ‘i he ngaahi temipale mā‘oni‘oní; ‘oku tau vakai ki taimi mei hono kamata‘anga ta‘e-fakangatangatá ki hono ngata‘anga ta‘e-fakangatangatá; pea ‘oku tau mamata ki he fakataipe ‘o e mo‘ui ta‘engatá. Pea ‘oku ou fakatokanga‘i lelei ange leva hoku tu‘unga ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi meʻa ‘o e ‘univēsí, ‘a hoku tu‘unga ‘i he ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá; ‘oku ou lava lelei ange leva ke fakamahu‘inga‘i mo fuatautau, ke fakamāvahevahe‘i pea mo fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi fatongia angamaheni, mo pau ‘o ‘eku mo‘uí ke ‘oua na‘a hanga ‘e he fanga ki‘i me‘a īkí ‘o lolomi au pe to‘o ‘a ‘eku vīsone ki he ngaahi me‘a mā‘ongo‘onga ange kuo foaki ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú.10
Fakakaukau ki he ngaahi akonaki faka‘ei‘eiki ‘i he lotu fakatapui ‘o e Temipale Ketilaní, ko ha lotu na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá na‘e ‘oange kiate ia ‘i he fakahaá. Ko ha lotu ‘okú ne kei tāpuaki‘i fakafo‘ituitui kitautolu, pea mo fakafāmili, koe‘uhí ko e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eiki kuo foaki ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ke tau faka‘aonga‘i ‘i Hono ngaahi temipale mā‘oni‘oní.
Na‘e tautapa ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Pea ko ‘eni, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ‘oku mau kole ki ho‘o ‘afió ke ke tokoni mai kiate kimautolu, ko ho kakaí, ‘aki ho‘o ‘alo‘ofá, … ke ‘ilo ai ‘oku mau fe‘unga, ‘i ho ‘aó, ke ma‘u ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi tala‘ofa ‘a ia kuó ke fai kiate kimautolu, ko ho kakaí, ‘i he ngaahi fakahā kuo fai mai kiate kimautolú;
“Koe‘uhí ke ‘alu hifo ‘a ho nāunaú ‘o nofo‘ia ‘a ho kakaí. …
“Pea ‘oku mau kole ki ho‘o ‘Afió, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ke ‘alu atu ‘a ho‘o kau tamaio‘eikí mei he falé ni kuo fakamahafu ‘a kinautolu ‘aki ho mālohí, pea ke ‘iate kinautolu ‘a ho huafá, pea ke takatakai ‘iate kinautolu ‘a ho nāunaú, pea ke tokanga‘i ‘a kinautolu ‘e ho‘o kau ‘āngeló” [T&F 109:10–12, 22].11
‘Oku fakatupu ‘e he ‘alu ki he temipalé ‘a e mālohi fakalaumālié. Ko e taha ia ‘o e ngaahi polokalama lelei taha ‘oku tau ma‘u ‘i he Siasí ke fakatupulaki ‘a e tu‘unga fakalaumālié. ‘Oku liliu ‘e he me‘á ni ‘a e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí mo e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he‘enau fānaú (Malakai 4:6). ‘Oku poupou‘i ‘e he me‘á ni ‘a e taha pea mo e uouangataha ‘a e fāmilí.12
4
Tau fakavavevave mu‘a ki he temipalé.
Tau vahevahe mo ‘etau fānaú ‘a e ngaahi ongo fakalaumālie ‘oku tau ma‘u ‘i he temipalé. Pea tau ako‘i faivelenga mo fakafiemālie ange kinautolu ‘i he ngaahi me‘a te tau lava ‘o lea totonu ‘aki fekau‘aki mo e ngaahi taumu‘a ‘o e fale ‘o e ‘Eikí. Tauhi ha fakatātā ‘o ha temipalé ‘i homou ‘apí ke lava ho‘omou fānaú ‘o mamata ki ai. Ako‘i kinautolu fekau‘aki mo e ngaahi taumu‘a ‘o e fale ‘o e ‘Eikí. ‘Ai ke nau palani ‘i he‘enau kei īkí ke nau ō ki ai pea mo mo‘ui taau mo e tāpuaki ko iá. Tau teuteu‘i ‘a e kau faifekau kotoa pē ke nau ō ki he temipalé ‘oku nau mo‘ui taau pea mo ‘ai ‘a e a‘usia ko iá ko ha me‘a mahu‘inga ange ‘i he ma‘u ‘o e uiui‘i fakafaifekaú. Tau palani pea ako‘i mo kole ki he‘etau fānaú ke nau mali ‘i he fale ‘o e ‘Eikí. Tau toe fakapapau‘i mālohi ange ‘i ha toe taimi kuo tau fakahoko ai ‘i he kuo hilí ‘oku mahu‘inga ‘a e feitu‘u ke mali aí pea mo e mafai ‘okú ne fakahaa‘i kimoua ko e tangata mo e uaifí.13
‘Oku fakahōifua ki he ‘Eikí ke ō hotau to‘u tupú ‘i he tu‘unga taau ki he temipalé ke fakahoko ‘a e papitaiso fakafofonga ma‘anautolu na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke papitaiso ‘i he mo‘ui ní. ‘Oku fakahōifua ki he ‘Eikí ‘a e taimi ‘oku tau ō ai ‘i he tu‘unga taau ki he temipalé ke fakahoko ‘etau ngaahi fuakava fakafo‘ituitui mo Iá pea mo sila‘i ko e ongomātu‘a pea mo e fāmilí. Pea ‘oku fakahōifua ki he ‘Eikí ‘a e taimi ‘oku tau ō ai ‘i he tu‘unga taau ki he temipalé ke fakahoko ‘a e ngaahi ouau fakamo‘ui taau ko ‘ení ma‘anautolu kuo pekiá, ko hanau tokolahi ‘oku nau tatali vēkeveke ki he fakakakato ‘o e ngaahi ouau ko ‘ení ma‘anautolu.14
Tuku mu‘a ke u poupou‘i ‘i he loto fakatōkilalo mo e ‘ofa ‘a kinautolu kuo te‘eki ma‘u honau ngaahi tāpuaki fakatemipalé, pe ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau lekomeni temipale ‘oku kei ‘aongá, ke nau ngāue ki ha ‘aho te mou lava ai ‘o hū ki he fale ‘o e ‘Eikí. Kuó ne ‘osi tala‘ofa kiate kinautolu ‘oku fai pau ki he‘enau ngaahi fuakavá, “Kapau ‘e tokanga ‘a hoku kakaí ki hoku le‘ó, pea ki he le‘o ‘o ‘eku kau tamaio‘eiki ‘a ia kuó u fili ke tataki ‘a hoku kakaí, vakai, ko e mo‘oni ‘oku ou pehē kiate kimoutolu, ‘e ‘ikai ue‘i ‘a kinautolu mei honau tu‘ungá” (T&F 124:45). … ‘Oku ou palōmesi atu ‘e faitāpuekina ho tu‘unga fakalaumālie fakafo‘ituituí, ho‘o feohi mo ho husepānití pe uaifí, pea mo e ngaahi fetu‘utaki fakafāmilí, pea mo fakamālohia ‘i ho‘omou toutou ō ki he temipalé.15
Tau hoko mu‘a ko ha kakai ‘oku ō ki he temipalé mo saiʻia ‘i he temipalé. Tau fakavavevave mu‘a ki he temipalé ‘i he tu‘olahi taha ‘e lavá ‘o fakatatau mo hotau taimí mo e foungá pea mo e ngaahi tūkunga fakafo‘ituituí. ‘Oua mu‘a na‘a tau ō pē koe‘uhí ko hotau kāinga kuo pekiá, ka tau toe ō koe‘uhí ko e tāpuaki fakafo‘ituitui ‘o e lotu ‘i he temipalé, ki he fakamā‘oni‘oni‘i mo e malu ‘oku ma‘u ‘i loto ‘i he ngaahi holisi kuo fakamā‘oni‘oni‘i mo fakatapui ko iá. Ko e temipalé ko ha feitu‘u faka‘ofo‘ofa, ko ha feitu‘u ‘o e fakahā, pea koe feitu‘u ia ‘o e nonga. Ko e fale ia ‘o e ‘Eikí. ‘Oku mā‘oni‘oni ia ki he ‘Eikí. ‘Oku totonu ke mā‘oni‘oni ia kiate kitautolu.16
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í
Ngaahi Fehu‘í
-
Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 1. ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke “fokotu‘u ‘a e temipale ‘o e ‘Eikí ko e faka‘ilonga ma‘ongo‘onga ‘o ‘etau hoko ko e mēmipá”?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi fie ma‘u ke ma‘u ha lekomeni temipalé hangē ko hono fakamatala‘i ‘i he konga 2. Kuo tāpuekina fēfē koe mo ho fāmilí ‘e he mo‘ui fakatatau mo e ngaahi fie ma‘u ko ‘ení? Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke tau feinga ke “ma‘a mo ‘ata‘atā mei he ngaahi angahala ‘o e māmaní” ‘i he‘etau hū ki he temipalé?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e fakahoko ‘o e ngāue fakatemipalé (vakai ki he konga 3). Kuo tāpuekina fēfē koe mo ho fāmilí ‘e he kau ‘i he ngaahi ouau fakatemipalé? ‘E founga fēfē ha ‘aonga kakato kiate koe ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé? Te ke lava ‘o fakamatala ki ha taimi na‘á ke ongo‘i ai ha ivi fakalaumālie pe fakahinohino ‘i he temipalé? Kapau kuo te‘eki ai ke ke hū he temipalé, fakakaukau pe ‘e founga fēfē ha‘o teuteu ke ma‘u ‘a e tāpuaki ko iá.
-
Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o tokoni ki he fānaú mo e to‘u tupú ke nau ‘ilo fekau‘aki mo e ngaahi temipalé mo fakatupulaki ha ‘ofa ki ai? (Vakai ki he vahe 4.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o tokoni‘i ‘a e fānaú mo e to‘u tupú ke nau ma‘u ha holi ke mali ‘i he fale ‘o e ‘Eikí? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau ō ki he temipalé “‘i he tu‘o lahi taha ‘e lavá ‘o fakatatau mo hotau taimí mo e foungá pea mo e ngaahi tūkunga fakafo‘ituituí”?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki
Same 55:14; ‘Īsaia 2:2–3; T&F 97:12–17; 110:6–10; 124:39–41; 138:53–54; Bible Dictionary, “Temple”
Tokoni Fakafaiako
“‘Oku fa‘a hā ‘i ha lēsoni ha ngaahi [fakamatala] ‘oku lahi ange ‘i he me‘a te ke lava ke ako‘i ‘i he taimi ‘oku tuku atú. ‘I he ngaahi me‘a peheé, ‘oku totonu ke ke filifili ‘a e nāunau ‘e tokoni taha ki ho‘o kau akó” (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [1999], 115).