Vahe 20

Ko e Fononga ‘i he Hala ‘o e Manava‘ofa ‘a e Fakamo‘uí

“‘Oku hoko ‘a e me‘afua ‘o e loto ‘ofá ko ha me‘afua ‘o hotau tu‘unga fakaākongá; ko ha me‘afua ia ‘o ‘etau ‘ofa ki he ‘Otuá pea mo ‘etau fe‘ofa‘akí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Hauati W. Hanitā na‘e “foaki [‘e he Fakamo‘uí] ‘a ‘Ene ‘ofá, ‘Ene tokoní, mo ‘Ene mo‘uí ma‘atautolu. … ‘Oku totonu ke tau foaki ‘o hangē ko ‘Ene foakí.”¹ Na‘e poupou‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau muimui ‘i he sīpinga ‘o e manava‘ofa ‘a e Fakamo‘uí, tautautefito ‘i he‘enau mo‘ui faka‘ahó.

Na‘e hoko ‘a e ngaahi ngāue manava‘ofá ko ha tafa‘aki mahino ‘o e ngāue ‘a Hauati W. Hanitā ‘i he me‘a fakalaó. Na‘e fakamatala‘i ‘e ha loea ‘e taha ‘o pehē:

“Na‘á ne ngāue [ta‘e-totongi] fakalao ‘i ha taimi lahi … koe‘uhí he na‘e ‘ikai loto to‘a fe‘unga ke ‘oatu ha tohi mo‘ua. … Na‘e ‘iloa ia ko ha kaungāme‘a, fai fakahinohino, fai fale‘i, mo ha palofesinale na‘e tokanga lahi ange ke fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he kakaí ‘a ‘enau fie ma‘ú ‘i he me‘a na‘e totongi ‘akí.”²

Na‘e hoko foki ‘a e manava‘ofá ko e faka‘ilonga ‘o e ngāue faka-Siasi ‘a Palesiteni Hanitaá. Na‘e fakamatala‘i ‘e ha fefine na‘á ne pehē ko ‘ene faiako tu‘ukimu‘a tahá ia, ha ni‘ihi ‘o e ngaahi ‘uhingá:

“Kuó u fakatokanga‘i ma‘u pē ‘a e ‘ofa ‘a e tangatá ni ‘i he ni‘ihi kehé ‘aki ‘ene fakamu‘omu‘a taha kinautolú, ‘aki ‘ene fakafanongo ke mahinó, pea ‘aki ‘ene vahevahe ‘ene taukeí mo e ni‘ihi kehé, ‘a ia ko e taha ia ‘o hono ngaahi fiefia‘angá. Kuó ne ako‘i ke mahino kiate au hono mahu‘inga ‘o e ngaahi ‘ulungaanga leleí pea mo ongo‘i ‘a e fiefia hono mo‘ui ‘aki kinautolú.”³

Na‘e fai ‘e ha fefine mei he siteiki ‘o Palesiteni Hanitā ‘i Kalefōniá ‘a e fakahīkihiki ko ‘ení:

“Na‘e hoko ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā ko ‘emau palesiteni fakasiteiki ‘i he ngaahi ta‘u kimu‘á, ‘i he taimi na‘e nofo ai homau fāmilí ‘i he Siteiki Pasatiná. Ne ‘osi mālōlō ‘eku tangata‘eikí, pea tuku ai ‘emau fa‘eé ke ne ohi hake hoku tokoua lahí pea mo au. Neongo na‘e ‘ikai ko ha fāmili ‘iloa kimautolu ‘i he siteikí, ‘a ia ko ha fu‘u ‘ēlia fakasiokālafi lahi, ka na‘e kei ‘ilo‘i mo‘oni kimautolu ‘e Palesiteni Hanitā.

“Ko ‘eku manatu mahu‘inga taha kiate iá ko ha me‘a na‘e tokoni ki he‘eku ongo‘i taau fakafo‘ituituí. Na‘a mau tu‘u laine ‘i he ‘osi ‘a e konifelenisi fakasiteiki kotoa pē ke lulululu mo ia. Na‘á ne fa‘a puke ma‘u pē ‘a e nima ‘o ‘eku fa‘eé mo ne pehē ange, ‘‘Okú ke fēfē Sisitā Sēsini, pea ‘oku fēfē ‘a Peti mo Kalolaine?’ Na‘á ku ma‘u ha fiefia ‘i he‘eku fanongo ki he‘ene ui homau hingoá. Na‘á ku ‘ilo‘i na‘á ne ‘ilo‘i kimautolu mo tokanga ke mau lelei. ‘Oku kei fakamāfana‘i ‘e he manatu ko iá hoku lotó.”⁴

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hanitā ‘i ha me‘a ‘e taha, “‘Oku ou ongo‘i ko hotau misioná ke tokoni mo fakahaofi, ke langa pea mo hakeaki‘i.”⁵ ‘Oku fakahaa‘i ‘e hono kaungā ngāue ‘i he Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e tu‘unga lelei ‘o ‘ene fakahoko ‘a e misiona ko iá. Na‘e pehē ‘e ha taha, “‘Oku ‘i ai ‘ene founga ki hono ‘ai ke nonga ‘a e kakaí, ‘oku ‘ikai ke ne pule‘i kinautolu. Ko ha tokotaha fakafanongo lelei ia.” Na‘e pehē ‘e ha taha kehe, “Ko e taimi ‘oku ou kaungā fononga ai mo iá, ‘oku tokanga ma‘u pē ke fakapapau‘i ‘oku tokanga‘i ‘a e taha kotoa pea ‘oku ‘ikai ha taha ‘e faingata‘a‘ia pe ta‘e tokanga‘i.” Ne fakamatala ha taha kehe ‘o pehē, “‘Okú ne tokanga pea mo ongo‘i ‘a e ni‘ihi kehé. ‘Okú ne ma‘u ha loto manava‘ofa mo fa‘a fakamolemole. Ko ha tokotaha ako ia ‘o e ongoongoleleí, ‘o e tangatá, ‘o e natula e fa‘ahinga e tangatá.”⁶

Christ with kneeling woman — Na‘e ako‘i ‘e Sīsū Kalaisi “a e ngaahi lēsoni ‘o e ‘ofá mo toutou fakahaa‘i ‘a e ‘ofa ta‘esiokitá ki he ni‘ihi kehé. Na‘e ma‘u ‘e he taha kotoa ‘a ‘Ene ‘ofá.”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

‘Oku hoko ‘a e ongo fekau lahi tahá ko e me‘afua ‘o hotau tu‘unga fakaākongá.

Ko ha sivi ‘e taha ‘i he kuonga mu‘á ‘o e koula haohaoá na‘e fai ‘aki ia ha fo‘i maka siliki (silic) hamolemole, lanu ‘uli‘uli, na‘e ui ko e makafua (touchstone). Ko e taimi ‘oku olo‘i ai ‘i he funga maka fuá, ‘oku hanga ‘e he koulá ‘o ‘ai ha makohi pe faka‘ilonga ‘i he funga maká. ‘Oku fakafehoanaki leva ‘e he tufunga koulá ‘a e faka‘ilonga ko ia ki ha lanu ‘i he‘ene saati fakakalakalasi ‘o e lanú. Na‘e lanu kulokula ange ‘i he lahi ‘a e kopá pe ‘aloí (alloy) pe lanu engeenga ange ‘i he lahi ‘a e pēseti ‘o e koulá. Na‘e fakahaa‘i totonu ‘e he foungá ni ‘a e haohaoa ‘o e koulá.

Ko e founga sivi ‘aki e makafuá ‘o e koula haohaoá na‘e vave mo fakafiemālie ‘i he meimei taumu‘a ‘oku ala faí. Ka na‘e fakahoko ‘e he tufunga koula na‘á ne kei fehu‘iá ha sivi totonu ange ‘aki ha‘ane ngāue ‘aki ha founga na‘e kau ai ‘a e afí.

‘Oku ou fokotu‘u atu kuo ‘osi teuteu ‘e he ‘Eikí ha makafua kiate koe mo au, ko hano fua ‘oku hāsino ‘i tu‘a ‘a hotau tu‘unga fakaākonga ‘i lotó, ‘okú ne fakahaa‘i ‘etau tui faivelenga mo loto ke ikuna‘i ‘a e faingata‘a ‘oku te‘eki hokó.

Lolotonga hono ako‘i ‘e Sīsū ‘a e kakaí ‘i ha me‘a ‘e taha, na‘e ha‘u ha loea kiate Ia ‘o fai ange ‘a e fehu‘i ko ‘ení: “‘Eiki, ko e hā te u fai ke u ma‘u ai ‘a e mo‘ui ta‘engatá?”

Na‘e tali ange ‘e Sīsū, ko e faiako mataotaó, ki he tangatá, ‘a ia ‘oku mahino na‘e poto lahi ‘i he laó, ‘aki ha toe fehu‘i, “Ko e hā kuo tohi ‘i he fonó? ‘oku fēfē ho‘o laú?”

Na‘e tali ‘e he tangata ‘aki ‘ene lau fakanounou ange ‘a e ongo fekau lahí: “Ke ke ‘ofa ki [he ‘Eiki] ko ho ‘Otuá ‘aki ho lotó kotoa, mo ho laumālié kotoa, mo ho ‘atamaí kotoa, pea ki ho kaungā‘apí ‘o hangē pē ko koé.”

Na‘e tali ‘e Kalaisi ‘i He‘ene tui ki aí, “Fai ‘eni, pea te ke mo‘ui” (Luke 10:25–28).

‘Oku fakava‘e ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a e mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ‘a e mo‘ui ‘oku tau kumiá, ‘i he ongo fekaú ni. ‘Oku pehē ‘e he folofolá “Ko e fekaú ni ‘e ua ‘oku tautau ai ‘a e fonó kotoa mo e kau palōfitá” (Mātiu 22:40). ‘Ofa ‘i he ‘Otuá pea ‘ofa ‘i ho kaungā‘apí. ‘Oku fengāue‘aki ‘a e ongo fonó ni; ‘oku ‘ikai ke lava ‘o fakamavahevahe‘i kinaua. ‘E lava ke lau ‘i he tu‘unga taupotu tahá ‘okú na ‘uhinga tatau. Pea ko ha ongo fekau ia te tau takitaha lava ‘o mo‘ui ‘aki.

‘E lava ke lau ‘a e tali ‘a Sīsū ki he loeá ko ha makafua ‘a e ‘Eikí. Na‘á Ne folofola ‘i ha me‘a ‘e taha, “Ko e me‘a ‘i ho‘omou fai ia ki ha taha ‘oku kihi‘i si‘i hifo ‘i hoku kāinga ní, ko ho‘omou fai ia kiate aú” (Mātiu 25:40). Te Ne fuatautau ‘etau mateaki‘i Iá ‘aki ‘etau ‘ofa mo tokoni ki hotau kāingá. Ko e hā ‘a e fa‘ahinga faka‘ilonga ‘oku tau tuku ‘i he makafua ‘a e ‘Eikí? Ko ha kaungā‘api lelei mo‘oni koā kitautolu? ‘Oku fakahaa‘i nai ‘e he siví ko e koula kalati (carat) ‘e 24 kitautolu, pe ‘oku hā ko e koula loi?⁷

Na‘e ako‘i kitautolu ‘e he Fakamo‘uí ke tau fe‘ofa‘aki, kau ai mo kinautolu ‘e faingata‘a ke ‘ofa‘í.

Pea ‘i he‘ene fie fakatonuhia‘i ia ‘i he fehu‘i faingofua na‘á ne fai ki he ‘Eikí, na‘á ne fehu‘i ange, “[Pea] ko hai hoku kaungā‘apí?” (Luke 10:29).

‘Oku totonu ke tau fakafeta‘i ta‘e-tūkua ‘i he fehu‘i ko iá, he na‘e hoko ‘i he tali ‘a e Fakamo‘uí ha taha ‘o e ngaahi tala-fakatātā lelei mo fakahounga‘i lahi tahá, ko ha taha kuo tau ‘osi takitaha lau mo toutou fanongoa:

“Ko e tangata ‘e toko taha na‘e ‘alu hifo mei Selusalema ki Selikō, pea [tofanga] ia ‘i he kau kaiha‘a, pea na‘a nau vete ‘iate ia ‘a hono ngaahi kofú, mo taa‘i ia, pea nau ‘alu mei ai kuó ne mei mate.

“Mo ‘ene ‘alu ange ha taula‘eiki ‘i he hala ko iá: pea mamata ia ki ai, peá ne ‘alu ki he kauhala ‘e tahá.

“Pea mo ha Līvaite foki, kuo hoko ia ki he potú, pea ha‘u ‘o mamata, pea ‘alu … he kauhala ‘e tahá.

“Ka na‘e fononga ha tangata Samēlia pea hoko ia ki he potu na‘e ‘i ai iá: pea kuo mamata ia ki ai, peá ne manava‘ofa lahi,

“‘O ne ‘alu ange ‘o nono‘o hono laveá, pea lilingi ki ai ‘a e lolo mo e uaine, peá ne fakaheka ia ki he‘ene manú, ‘o ne ‘omi ia ki he fale talifonongá, ‘o ne tauhi ia.

“Pea pongipongi ai, ‘i he‘ene ‘alú, na‘e to‘o ‘e ia ‘a e tēnali ‘e ua, ‘o ‘atu ki he matāpulé, ‘o ne pehē ki ai, Ke ke tauhi ia; pea ko ia kotoa pē te ke toe ‘ange ma‘aná, te u totongi kiate koe, ‘o kau ka toe ha‘u” (Luke 10:30–35).

Pea fehu‘i ange leva ‘e Sīsū ki he loeá, “‘Okú ke mahalo, ko hai ‘i he toko tolú ni na‘e kaungā‘api kiate ia na‘e [tofanga ‘i] he kau kaiha‘á?” (Luke 10:36). Na‘e ‘omai heni ‘e he ‘Eikí ‘a e makafua ‘o e tui faka-Kalisitiané. ‘Okú Ne kole ke fuatautau ‘aki ia kitautolu.

Na‘e totonu ke fakatou manatu‘i ‘e he taula‘eiki mo e Līvaite ‘i he tala-fakatātā ‘a Kalaisí ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e fono: “‘Oua na‘á ke mamata ki he ‘asi ‘a ho tokouá pe ko ‘ene pulu ‘oku tō ‘i he halá, peá ke fufū ko e mei ai: ka te ke [tokoni‘i] mo‘oni ia ke hiki hake” (Teutalōnome 22:4). Pea kapau ko ha pulu, hono ‘ikai lahi ange ‘a e totonu ke fie tokoni ha taha ki ha tokoua ‘oku faingata‘a‘iá. Kae hangē ko hono tohi ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Talamesí, “‘Oku ma‘ungofua pē ‘a e ngaahi ‘uhinga ke [‘oua ‘e fakahoko iá]; ‘oku nau tupu mateuteu hake mo lahi hangē ko e vao ‘i he kauhalá” (Jesus the Christ, 3d ed., Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1916, p. 431).

Na‘e ‘omai ‘e he Samēliá kiate kitautolu ha sīpinga ‘o e ‘ofa haohaoa faka-Kalisitiané. Na‘á ne ‘ofa mamahi; na‘e ‘alu ki he tangata kuo fakalavea‘i ‘e he kau kaiha‘á ‘o nono‘o hono ngaahi kafó. Na‘á ne ‘ave ia ki ha fale tali-fononga, tokanga‘i ia, totongi ‘ene ngaahi fakamolé, mo fie totongi ‘o lahi ange ‘o ka fie ma‘u ‘i hono tauhí. Ko ha talanoa ‘eni ‘o e ‘ofa ‘a ha kaungā‘api ki hono kaungā‘apí.

‘Oku pehē ‘e ha taufatungamotu‘a ko e tangata “‘oku tokanga pē ki ai, pea ‘ikai hano fu‘u mahu‘inga.” ‘Oku ‘i ai ha founga ‘a e ‘ofá ki hono ‘ai ha taha ke mahu‘inga. Ko e me‘a mahu‘ingá ke ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí, kau ai mo e kaungā‘api ‘oku faingata‘a ke ‘ofa‘í. ‘Oku fie ma‘u ke tau manatu‘i neongo ko kitautolu ‘oku tau kumi hotau kaungāme‘á, ko e ‘Otuá kuó Ne ‘ai hotau ngaahi kaungā‘apí—‘i he feitu‘u kotoa pē. ‘Oku ‘ikai totonu ke fakangatangata ‘a e ‘ofá; ‘oku ‘ikai totonu ke fakangatangata ‘etau mateaki‘í. Na‘e folofola ‘a Kalaisi, “He kapau ‘oku mou ‘ofa kiate kinautolu ‘oku ‘ofa kiate kimoutolú, ko e hā ‘a e totongi te mou ma‘ú? he ‘ikai ‘oku fai pehē ‘a e kau tangata tānaki tukuhaú?” (Mātiu 5:46).⁸

workers smoothing concrete — ‘E hanga ‘e he ‘Eikí ‘o “fuatautau ‘etau mateaki‘i Iá ‘aki ‘etau ‘ofa mo tokoni ki hotau kāingá.”

‘Oku totonu ke tau ‘ofa mo tokoni‘i e ni‘ihi kehé ‘i he‘enau faingata‘a‘iá.

Na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita ha tohi ki he Kāingalotú, na‘e pulusi ‘i he Messenger and Advocate, fekau‘aki mo e kaveinga ‘o e fe‘ofa‘akí ke fakatonuhia‘i ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne tohi ‘o pehē:

“Si‘oku Kāinga:—Ko ha fatongia ia ‘oku totonu ke fai tau‘atāina ‘e he Kāingalotu kotoa ki hono kāingá—ke ‘ofa ma‘u pē kiate kinautolu, pea mo fai ha fakafiemālie ma‘u pē. Kuo pau ke tau fe‘ofa‘aki kae fakatonuhia‘i kitautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá: kuo pau ke tau ikuna‘i ‘a e koví; kuo pau ke tau ‘a‘ahi ki he tamai maté pea mo e kau fefine kuo mate honau husepānití ‘i he‘enau faingata‘a‘iá, pea kuo pau ke tau tauhi kitautolu ke ta‘e-ha-mele mei māmani: he ko e ‘ulungaanga ma‘ongo‘onga peheé ‘oku tafe ia mei he fauniteni ma‘ongo‘onga ‘o e lotu haohaoá. ‘I he‘etau fakamālohia ‘etau tuí ‘aki hono tānaki atu ‘o e ‘ulungaanga lelei kotoa ‘oku nau fakamatamata-lelei‘i ‘a e fānau ‘a Sīsū ko e monū‘iá, ‘oku tau lava ai ke lotu ‘i he taimi ‘o e lotú; ‘oku tau lava ‘o ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí ‘o hangē ko kitautolú, pea tui faivelenga ‘i he faingata‘á, ‘o ‘ilo‘i ko e pale ‘o e me‘a peheé ‘oku lelei ange ‘i he pule‘anga ‘o e langí. He toki me‘a fakafiemālie mo‘oni! He toki me‘a fakafiefia mo‘oni! Tuku mu‘a ke u mo‘ui ‘aki ‘a e mo‘ui ‘a e mā‘oni‘oní, pea tuku ke peheni ‘a hoku palé!” (History of the Church, 2:229).

‘Oku fie ma‘u ‘a e ongo ‘ulunganga leleí ni, ‘a e ‘ofá mo e tokoní, meiate kitautolu kapau ‘oku tau loto ke hoko ko ha kaungā‘api lelei pea mo ma‘u ‘a e melinó ‘i he‘etau mo‘uí. Na‘á na ‘i he loto mo‘oni ‘o ‘Eletā Uiliate Lisiaté. Na‘e fokotu‘u ange ‘e he selá, ‘i he lolotonga ‘o ‘enau ‘i Fale Fakapōpula Kātesí, ‘i he ho‘atā ne fakapoongi ai ‘a Siosefa mo Hailamé, te nau malu ange ‘i he loki pilīsoné. Na‘e tafoki ai ‘a Siosefa ‘o fehu‘i ange kia ‘Eletā Lisiate, “Kapau te mau hū ki he loki pilīsoné, te ke fie hū mo kimautolu?”

Ko e tali ‘a ‘Eletā Lisiaté ko ha tali ‘o e ‘ofa: “Siosefa, na‘e ‘ikai ke ke kole ke u kolosi ‘i he vaitafé mo koe—na‘e ‘ikai ke ke kole mai ke u ha‘u ki Kātesi—na‘e ‘ikai ke ke kole mai ke u ha‘u ki he fale fakapōpulá mo koe—pea ‘okú ke fakakaukau te u li‘aki koe he taimí ni? Ka te u talaatu ‘a e me‘a te u faí; kapau ‘e fakamaau-matea koe ke tautau ko e ‘talisone,’ tuku ke tautau au, ka ke tau‘atāina.”

‘Oku pau pē na‘e ongo mamafa mo mo‘oni ki he lotó, ‘i he tali ange ‘e Siosefa, “Ka he ‘ikai ke ke lavá.”

Pea tali fakapapau ange ‘e ‘Eletā Lisiate, “Te u fai ia” A Comprehensive History of the Church, 2:283).

Mahalo ko e sivi ‘o ‘Eletā Lisiaté ‘oku lahi ange ia ‘i he me‘a ‘e fehangahangai mo hatau tokolahi: ko e sivi ‘aki ‘o e afi kae ‘ikai ‘aki ha makafua. Ka, kapau na‘e kole mai ke tau fai ia, te tau lava ‘apē ke foaki ‘etau mo‘uí ma‘a hotau fāmilí? ma‘a hotau kaungāme‘á? ma‘a hotau kaungā‘apí?

‘Oku hoko ‘a e [makafua] ‘o e loto ‘ofá ko ha me‘afua ‘o hotau tu‘unga fakaākongá; ko ha me‘afua ia ‘o ‘etau ‘ofa ki he ‘Otuá pea mo ‘etau fe‘ofa‘akí. Te tau tuku ha faka‘ilonga ‘o e koula haohaoa pe, hangē ko e taula‘eiki lahí mo e Livaité, ‘o fakalaka hake ‘i he kauhala ‘e tahá?⁹

‘Oku fie ma‘u ke tau fononga fakamātoato ‘i he hala ‘o e manava‘ofa kuo fakahaa‘i ‘e Sīsuú.

Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘i ha pōpoaki mahuʻinga ki he Kāingalotu ‘i Nāvuú ‘i he ta‘u ‘e taha kimu‘a ‘i hono fakapōngí:

“Kapau te tau ala ma‘u mo tanumaki ‘a e ‘ofa ‘a e ni‘ihi kehé, kuo pau ke tau ‘ofa ki he ni‘ihi kehé, ‘o a‘u ai pē ki hotau ngaahi filí pea mo e ngaahi kaungāme‘á. … ‘Oku totonu ke tuku ‘a e nofo fekainaki mo e fakafekiki ‘a e kau Kalisitiané, kae tanumaki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ngāue fakatahá mo anga fakakaume‘á ‘i honau lotolotongá.” (History of the Church, 5:498–99.)

Ko ha fale‘i mahu‘inga ia he ‘ahó ni, ‘o tatau pē mo ia ‘i mu‘á. ‘Oku fie ma‘u ‘e he māmani ‘oku tau nofo aí, tatau ai pē pe ‘oku ofi ki ‘api pe mama‘o, ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Okú ne ‘omi ‘a e founga pē taha ‘e lava ke ma‘u ai ‘e he māmaní ‘a e melinó. ‘Oku fie ma‘u ke tau feanga‘ofa‘aki lahi ange, feangalelei‘aki mo fa‘a fefakamolemole‘aki lahi ange. ‘Oku fie ma‘u ke tau fakatuotuai ange ki he ‘itá kae fakavavevave ke tokoni. ‘Oku totonu ke tau anga fakakaume‘a mo teke‘i ‘a e loto sāuní. Ko hono fakanounoú, ‘oku fie ma‘u ke tau fe‘ofa‘aki ‘aki ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí, ‘aki ‘a e manava‘ofá mo e ‘ofa mamahí pea, kapau ‘e fie ma‘u, fevahevahe‘aki ‘a e faingata‘á, he ko e founga ia ‘o e ‘ofa ‘a e ‘Otuá.

‘Oku tau fa‘a hiva‘i ha himi mālie ‘i he‘etau ngaahi houalotú, na‘e fa‘u ‘e Sūsana ‘Ēveni Mekilauti. Tuku mu‘a ke u ‘omi ha ngaahi ‘otu laine mei he himí kiate kimoutolu?

[‘Eiki, tuku mu‘a ke u ako ke ‘ofa ‘i he ‘Afioná,
‘A‘eva ‘i he hala kuó ke tofá,
Afe ke tokoni mo hiki hake ha taha,
Ma‘u ha ivi ‘oku mahulu atu ‘i ho‘otá. …

Ko hai au ke u fakamaau‘i ha taha
He ‘oku ‘ikai ke u haohaoa?
Fūfūnaki ‘i he loto mūnoá
‘A e mamahi ‘oku ‘ikai māta‘ia ‘e he fofongá. …

Te u hoko ko e tauhi hoku tokouá;
Te u ako e poto ‘o e faifakamo‘uí.
Ki he kafó mo e ongosiá
Te u fakahaa‘i ha loto ongongofua.
Te u hoko ko e tauhi hoku tokouá
‘Eiki, te u muimui he ‘Afioná].

(Ngaahi Himi, 1985, fika 127.)

‘Oku fie ma‘u ke tau fononga fakamātoato pea mo anga‘ofa lahi ange ‘i he hala kuo fakahaa‘i ‘e Sīsuú. ‘Oku fie ma‘u ke tau “ki‘i afe ‘o tokoni mo hiki hake ha taha” pea ko e mo‘oni te tau ma‘u “ha ivi ‘oku mahulu ange ‘i hotau iví.” Kapau te tau fai ha me‘a lahi ange ke ako ‘a e “poto ‘o e taha faifakamo‘uí,” ‘e ‘i ai ha faingamālie ta‘e-iloa ke ngāue ‘aki ia, ke tokoni ki he “kafó mo e ongosiá” pea mo fakahaa‘i ki he loto kotoa “ha loto angavaivai.” ‘Io, ‘Eiki, ‘oku totonu ke mau muimui atu ki he ‘Afioná.¹⁰

Ko e manava‘ofá ko e ‘ofa haohaoa ia ‘a Kalaisí pea he ‘ikai ngata.

Na‘e folofola ‘a Sīsū, “‘Oku ou tuku ‘a e fekau fo‘ou kiate kimoutolu, koe‘uhí ke mou fe‘ofa‘aki kiate kimoutolu; … ‘I he me‘á ni, ‘e ‘ilo ai ‘e he kakai kotoa pē ko ‘eku kau ākonga ‘a kimoutolu, ‘o kapau te mou fe‘ofa‘aki kiate kimoutolu.” (Sione 13:34–35.) ‘Oku ui ‘a e ‘ofa ko ‘eni ‘oku totonu ke tau ma‘u ki hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea mo ma‘u ‘e Kalaisi kiate kitautolu fakatāutaha kotoá, ko e manava‘ofa pe “ko e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí.” (Molonai 7:47.) Ko e ‘ofa ia na‘á ne fakatupu ‘a e mamahi mo e feilaulau fakalelei ‘a Kalaisí. Ko e tumutumu mā‘olunga taha ia ‘e lava ke a‘usia ‘e he laumālie ‘o e tangatá pea mo e fakahaa‘i taupotu taha ‘o e loto ‘o e tangatá.

… ‘Oku fālute ‘e he manavaʻofá ‘a e ngaahi ‘ulungaanga faka-‘Otua kehe kotoa pē. ‘Okú ne fakafaikehekehe‘i ‘a e kamata‘anga pea mo e faka‘osinga fakatou‘osi ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí. Ko e taimi ‘oku ngata ai ‘a e me‘a kotoa peé, he ‘ikai ngata ‘a e manavaʻofá ia—‘a e ‘ofa ‘a Kalaisí. Ko e fungani ia ‘o e ngaahi ‘ulungaanga fakalangi kotoa pē.

Na‘e folofola ‘a Sīsū, ‘i he fonu mahuohua ‘a Hono lotó, ki he masivá, mo‘ulaloá, kau uitoú, fānau īkí; ki he kau ngoué mo e kau toutaí, pea kiate kinautolu ko e kau tauhi fanga kosí mo e fanga sipí; ki he mulí mo e ‘āuheé, ki he koloa‘iá, kau ma‘u mafai fakapolitikalé, pea pehē ki he kau Fālesi mo e kau tangata tohi anga ta‘e‘ofá. Na‘e tokoni ki he paeá, fiekaiá, masivá, mo e mahakí. Na‘á Ne tāpuaki‘i ‘a e heké, ‘a e kuí, ‘a e tulí, mo ha kakai kehe na‘e faingata‘a‘ia fakaesino. Na‘á Ne kapusi ‘a e tēvoló mo e ngaahi laumālie ‘uli na‘a nau fakatupu ‘a e mahaki faka‘atamai mo fakaelotó. Na‘á Ne fakama‘a ‘a kinautolu na‘e mafasia ‘i he angahalá. Na‘á Ne ako‘i ‘a e ngaahi lēsoni ‘o e ‘ofá mo toutou fakahaa‘i ‘a e tokoni ta‘esiokita ki he ni‘ihi kehé. Na‘a nau ma‘u kotoa ‘a ‘Ene ‘ofá. Na‘e “ma‘u faingamālie ‘a e kakai fulipē ‘o tatau ‘a e tangata takitaha, pea [na‘e] ‘ikai ta‘ofi ha taha.” (2 Nīfai 26:28.) Ko e ngaahi fakafōtunga mo e ngaahi sīpinga kotoa ‘eni ‘o ‘Ene manava‘ofa ta‘e-fakangatangatá.

‘E ‘aonga lahi ki he māmani ‘oku tau nofo aí kapau ‘e ma‘u ‘e he tangata mo e fefine ‘i he potu kotoa pē ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí, ‘a ia ‘oku anga‘ofa, angamalū, pea mo anga vaivai. ‘Oku ‘ikai ha meheka pe hīkisia ai. ‘Oku ta‘e-siokita koe‘uhí he ‘oku ‘ikai feinga ke ma‘u ha totongi. ‘Oku ‘ikai ke ne tali ‘a e koví pe loto koví, pe fiefia ‘i he angahalá; ‘oku ‘ikai ke ne tali ‘a e laulanú, tāufehi‘á, pe fetā‘akí. ‘Oku ‘ikai ke ne tali ‘a e manukí, lea ta‘e-fe‘ungá, ngaohikoviá, pe fakamāvahevahé. ‘Okú ne poupou‘i ‘a e kakai kehekehé ke nau nofo fakataha ‘i he ‘ofa faka-Kalisitiane neongo pe ko e hā ‘enau tui fakalotú, matakalí, tangata‘i fonuá, tu‘unga fakapa‘angá, tu‘unga fakaakó, pe anga fakafonuá.

Kuo fekau kitautolu ‘e he Fakamo‘uí ke tau fe‘ofa‘aki ‘o hangē ko ‘Ene ‘ofa ‘iate kitautolú; ke fakakofu‘i kitautolu ‘aki “‘aki ‘a e ha‘i ‘o e manava‘ofá” (T&F 88:125), ‘o hangē ko ‘Ene fai kiate Iá. ‘Oku ui kitautolu ke fakama‘a hotau lotó, ke liliu hotau lotó, ke ‘ai ‘etau tō‘ongá mo hotau fōtungá ke tatau mo e me‘a ‘oku tau pehē ‘oku tau tui ki aí pea mo ‘etau ongo ‘i lotó. Kuo pau ke tau hoko ko e kau ākonga mo‘oni ‘a Kalaisi.¹¹

Ko e ‘ofa ‘i he ni‘ihi kehé ko ha “hala ‘oku lelei [ange].”

Na‘e pehē ‘e Misa Veni Kauli ‘i he‘ene kei talavoú, na‘á ne ako ha me‘a fekau‘aki mo e lēsoni mahu‘inga na‘e ako‘i ‘e he Palōfita ko Siosefá ki he kau fuofua Kāingalotu ‘i Nāvuú ‘i he taimi na‘á ne talaange ai ke nau “‘ofa ‘i he ni‘ihi kehé, ‘o tatau pē hotau ngaahi filí mo e ngaahi kaungāme‘á.” Ko ha lēsoni lelei ‘eni kiate kitautolu takitaha.

Na‘e fatongia ‘aki ‘e Veni Kauli ‘i he hili ‘o e puke ‘a ‘ene tangata‘eikí, hono fakalele ‘o e fakatau e ngaahi kongokonga me‘alele maumaú, neongo na‘e kei ta‘u hongofulu mā nima pē. Na‘e ‘i ai ha kakai na‘a nau lau ko hanau monū ke kākaa‘i ‘a e ki‘i talavoú ni, pea fa‘a mole ai mei he feitu‘ú ha ngaahi kongokonga ‘i he po‘ulí. Na‘e ‘ita mo fakapapau ‘a Veni ke ma‘u ha taha ‘o ‘ai ko ha sīpinga. Te ne sāuni.

‘I he kamata fakaakeake pē ‘ene tangata‘eikí mei he‘ene puké, na‘e takai mai ‘a Veni ‘i ha pō ‘e taha ‘i he taimi tāpuní. Na‘e ofi ke fakapo‘uli. Na‘á ne fakatokanga‘i atu ha taha ‘i he tuliki mama‘o ‘o e feitu‘ú, ‘okú ne fua atu ha konga mīsini lahi ki he ‘ā ‘i muí. Na‘á ne lele ‘o hangē ha tokotaha sipotí ‘o ma‘u ‘a e tokotaha kaiha‘a kei talavoú ni. Na‘e fakakaukau ‘i he‘ene mamahí ke ne tuki pea toki toho mai ‘a e tamasi‘í ki he ‘ōfisi ‘i mu‘á pea telefoni ki he kau polisí. Na‘e ‘ita hono lotó mo fie sāuni. Kuó ne ma‘u ‘a e taha kaiha‘á, peá ne fakapapau ke ‘oange hono tuhá.

Na‘e ‘asi fakafokifā mai ‘a e tamai ‘a Vení, ‘o hili hono nima vaivaí ‘i he uma hono fohá, pea pehē ange, “Ko u fakatokanga‘i ‘okú ke ‘ita lahi, Veni. ‘E lava ke u faka‘osi ‘e au e me‘á ni?” Na‘e lue atu leva ki he talavou teu kaiha‘á ‘o hili hono nimá ‘i hono umá, sio taimi nounou ki hono matá, peá ne pehē ange, “Foha, talamai angé, ko e hā ‘okú ke fai ai ‘ení? Ko e hā ‘okú ke feinga ai ke kaiha‘asi ‘a e mīsini (transmission) ko ‘ená?” Pea kamata lue leva ‘a Misa Kauli ki he ‘ōfisí ‘oku hili pē hono nimá he tu‘a ‘o e tamasi‘í, mo fai ange ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo e ngaahi palopalema ki he kā ‘a e talavoú he lolotonga ‘ena luelué. Na‘e pehē ange ‘a e tamaí ni ‘i he taimi na‘á na a‘u ai ki he ‘ōfisí, “‘Oku ou tui ‘oku maumau ho‘o clutch pea ko ia ‘okú ne fakatupu ho‘o palopalemá.”

Lolotonga iá, ‘oku fakapo‘uli ‘a Veni ia. Na‘e fakakaukau ia, “He ko hai ‘oku tokanga ki he‘ene clutch?”. “Tau telefoni ki he kau polisí ke fai mo ‘osi.” Ka na‘e kei lea pē ‘ene tangata‘eikí. “Veni, ‘omi ki ai ha clutch. ‘Oange mo ha‘ane pēlingi (bearing). Pea ‘oange mo ha pressure plate ki ai. ‘Oku totonu ko hono kotoa ia ‘oku fie ma‘ú.” Na‘e ‘oange ‘e he tamaí ‘a e ngaahi kongokongá kotoa ki he talavou na‘e feinga kaiha‘á mo talaange, “‘Alu mo ē. Pea mo e mīsiní foki. Talavou, ‘oku ‘ikai fie ma‘u ke ke kaiha‘a. Kole pē. ‘Oku ‘i ai ha founga ke lava‘i ai ‘a e palopalema kotoa pē. ‘Oku fie tokoni pē ‘a e kakaí.”

Na‘e pehē ‘e Misa Veni Kauli na‘á ne ako ha lēsoni ta‘engata ‘o e ‘ofá he ‘aho ko iá. Na‘e toe fa‘a toutou foki mai ‘a e talavoú ki he feitu‘ú. Na‘a ne tā-tā fakamāhina, ‘iate ia pē, ‘a e ngaahi kongokonga na‘e ‘oange ‘e Veni Kauli ki aí, kau ai mo e transmission. Na‘á ne ‘eke kia Veni ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi ‘a‘ahi ko iá pe ko e hā na‘e pehē ai ‘ene tangata‘eikí ‘i he me‘a na‘á ne faí. Na‘e talaange ‘e Veni ha me‘a fekau‘aki mo e tui ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea mo e lahi ‘o e ‘ofa ‘a ‘ene tangata‘eikí ki he ‘Eikí pea mo e kakaí. Na‘e fāifai pea papitaiso ‘a e tokotaha na‘e mei kaiha‘á. Na‘e pehē kimui ‘e Veni, “‘Oku faingata‘a he taimí ni ke fakamatala‘i ‘a e ngaahi ongo na‘á ku ma‘ú mo e me‘a na‘á ku foua ‘i he a‘usia ko iá. Na‘á ku kei si‘i foki mo au. Na‘á ku ma‘u ‘a e tokotaha ta‘e-faitotonú. Na‘á ku ‘amanaki ke fai ‘a e tautea lahi tahá. Ka na‘e ako‘i au ‘e he‘eku tamaí ki ha founga ‘e taha.”

Ko ha founga kehe? Ko ha founga lelei ange? Ko ha founga mā‘olunga ange? Ko ha founga lelei lahi ange? ‘Oi, ‘e founga fēfē ke ‘aonga ki he māmaní ha fa‘ahinga lēsoni mahu‘inga pehē. Hangē ko e fakahā ‘e Molonaí:

“Ko ia, ‘ilonga ia ‘oku tui ki he ‘Otuá kuo pau ke ne fa‘a ‘amanaki fakapapau ki ha maama ‘oku lelei ange. …

“‘I he foaki mai ‘o hono ‘Aló kuo hanga ai ‘e he ‘Otuá ‘o teuteu ‘a e founga lelei ange.” (‘Eta 12:4, 11.)¹²

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he‘ene pehē ko e ongo fekau lahí ko e “makafua ‘a e ‘Eikí”? (Vakai ki he konga 1.) Fakakaukau pe ‘e founga fēfē ha‘o tali ‘a e ngaahi fehu‘i ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he ngata‘anga ‘o e konga 1.
Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā ki he tala-fakatātā ‘o e Samēlia angaleleí (vakai ki he konga 2). Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi akonaki ko ‘eni fekau‘aki mo e ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ‘ofa ‘iate kinautolu ‘e “faingata‘a ke ‘ofa‘í”?
‘Oku ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā, ‘i he konga 3, ‘oku totonu ke tau ‘ofa mo tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ‘i he taimi ‘o ‘enau faingata‘a‘iá. Kuo tāpuekina fēfē koe ‘e ha taha na‘e ‘ofa mo tokoni atu ‘i ha taimi faingata‘a?
Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e muimui ‘i he sīpinga ‘o e manava‘ofa ‘a e Fakamo‘uí (vakai ki he konga 4). ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakatupulaki ha ‘ofa lahi ange ki he ni‘ihi kehé? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o fakahaa‘i mo‘oni ‘a ‘etau ‘ofá?
‘Oku fakamanatu ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 5 ha ni‘ihi ‘o e ngaahi founga na‘e fakahaa‘i ai ‘e Kalaisi ‘a ‘Ene ‘ofá. Ko e fē ha taimi na‘á ke ongo‘i ai ‘a e ‘ofa ‘a e Fakamo‘uí ‘i ho‘o mo‘uí? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuo ma‘u ‘i ho‘o “faka‘aonga‘i ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí”?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei hono fai ‘e Palesiteni Hanitā ‘o e talanoa ‘o Veni Kaulí? (Vakai ki he konga 6.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fetongi ‘a e loto “‘itá mo e sāuní” ‘aki ‘a e ongo‘i manava‘ofá? Ko e hā ha ngaahi a‘usia kuo nau tokoni‘i koe ke ke ‘ilo ko e manava‘ofá “ko ha founga lelei ange”?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

Mātiu 25:31–46; 1 Kolinitō 13; ‘Efesō 4:29–32; 1 Sione 4:20; Mōsaia 4:13–27; ‘Alamā 34:28–29; ‘Eta 12:33–34; Molonai 7:45–48; T&F 121:45–46

Tokoni ki he Akó

‘E hanga ‘e ho‘o ngāue‘i ‘a e me‘a ‘okú ke ‘iló ‘o ‘omai ha māhino lahi ange mo tu‘uloa (vakai, Sione 7:17)” (Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 21). Fakakaukau ke ke fehu‘i pē kiate koe pe te ke faka‘aonga‘i fēfē ‘a e ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí ‘i ‘api, ‘i he ngāué, pea ‘i ho ngaahi fatongia faka-Siasí.