“Chikab’lamanq li ochoch a’in choq’ re lin k’ab’a’ ”
Eb’ li sumwank li neke’k’ule’ ut eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel li neke’b’aanuman sa’eb’ li santil ochoch, aajeleb’ ru re xsantob’resinkil li qach’ool, ut re xk’eeb’al li taqenaqil loq’al reheb’ li ralal ut xrab’in li Dios.
Sa’ li loq’laj k’iche’ wiib’ cient chihab’ chaq, li ch’ajom aj Jose Smith kiril ut ki’aatinak rik’in li Dios, li junelik Yuwa’b’ej, ut li Jesukristo li Ralal. Rik’ineb’ a’an laj Jose kixtzol chan ru tz’aqal wan li roxichal li Dios, ut chirix ajwi’ li k’utb’esink sa’ li kutan a’in, naq rik’in li nimla k’utb’esink a’in kitikla “xk’ojlajik lix tz’aqalil ru li kutan” sa’eb’ li kutan a’in.1
Jo’ oxib’ chihab’ chik chirix a’an, chirix tijok chi anchal xch’ool sa’ q’ojyin sa’ li 21 xb’e li po septiembre, 1823, lix warib’aal laj Jose ki’ok chi saqeno’k toj reetal naq kikana chi “q’axal saqen wi’chik chiru wa’leb’ ”2 Jun winq kik’utun chire lix ch’aat, kixb’oq li ch’ajom rik’in xk’ab’a’, ut kixye naq “a’an aj k’amol esil, taqlanb’il chaq chiru li Dios … ut naq aj Moroni xk’ab’a’.”3 Kixk’ut chiru laj Jose naq taak’ame’q chi kutankil lix Hu laj Mormon.
Toja’ naq laj Moroni kixye raatinul lix hu laj Malakias sa’ li Najter Chaq’rab’, chi jalb’il b’ayaq ru rik’in li aatin li wan sa’eb’ li qaSantil Hu:
“Kʼehomaq reetal, tinkʼutbʼesi cheru li Tijonelil, rikʼin ruqʼ laj Elias li profeet, rubʼelaj lix kʼulunik li xnimal ru ut xuwajel xkutan li Qaawaʼ. …
“Ut aʼan taaraw saʼ xchʼoolebʼ li alal kʼajolbʼej li kʼaʼru yeechiʼinbʼil rehebʼ li yuwaʼbʼej, ut lix chʼoolebʼ li alal kʼajolbʼej teʼsutqʼiiq rikʼinebʼ lix yuwaʼ. Wi ta inkʼaʼ joʼkan, chixjunil li ruchichʼochʼ taasachmanq raj chi junajwa saʼ lix kʼulunik.”4
Wan x’aajelil ru naq li raatin laj Moroni re laj Jose Smith chirix lix k’anjel laj Elias kixtikib’ li k’anjel re li santil ochoch ut resilal li junkab’al sa’ roso’jikeb’ li kutan, ut wan choq’ xnimal ru na’leb’ sa’ xk’ojob’ankil “chixjunil li k’a’aq re ru, jo’ kixye chaq li Dios chixtz’uumal reheb’ lix santil profeet.”5
Nintz’aama intenq’ankil xb’aan li Santil Musiq’ej naq nokotzolok sa’ komonil chirixeb’ li sumwank, li k’ojob’anb’il k’anjel, ut eb’ li osob’tesink li naru naqak’ul sa’eb’ li santil ochoch re Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan.
Lix kʼulunik wi’chik laj Elias
Nintikla rik’in xpatz’b’al jun patz’om: k’a’ut naq aajel ru naq kik’ulun wi’chik laj Elias li profeet?
“Naqatzol rik’in li k’a’ru k’utb’esinb’il sa’ roso’jikeb’ li kutan naq “laj Elias nak’amok re li wankilal aj tz’aponel re li Tijonelil re Melkisedek,”6 ut “a’an xraqikeb’ li profeet li kik’amok re rub’elaj xkutankil li Jesukristo.”7
Li profeet aj Jose Smith kixye: “Lix musiq’, lix wankilal ut lix b’oqb’al laj Elias, a’an naq wanq eewankil chixk’amb’al xlaawil lix tz’aqalil li Tijonelil re Melkizedek … ; ut naq teek’ul chixjunileb’ li k’ojob’anb’il k’anjel li wankeb’ xna’aj sa’ lix awa’b’ejihom li Dios, re ajwi’ xsutq’isinkil xch’ooleb’ li yuwa’b’ej rik’ineb’ li alal k’ajolb’ej, ut li alal k’ajolb’ej rik’ineb’ li yuwa’b’ej, a’eb’ li wankeb’ sa’ choxa.”8
Na’ajman ru li loq’laj wankilal a’in re tz’apok sa’ junajil, re naq “li taab’ak’ sa’ ruchich’och’, b’ak’b’ooq ajwi’ sa’ choxa, ut li taahit sa’ ruchich’och’, hithooq ajwi’ sa’ choxa.”9
Laj Jose kixye ajwi’: “Chan ru naq tixk’e li Dios xkolb’aleb’ li tasal tenamit a’in? Tixtaqla laj Elias li profeet. … Laj Elias tixk’utb’esiheb’ li sumwank re xtz’apb’al sa’ junajil lix ch’ooleb’ li yuwa’b’ej rik’ineb’ li alal k’ajolb’ej, ut li alal k’ajolb’ej rik’ineb’ li yuwa’b’ej.”10
Laj Elias kik’utun rochb’een laj Moises sa’ li tzuul kijaltesiik wi’ ru li Jesus, ut kixk’e li wankilal a’in re laj Pedro, laj Santiago, ut laj Jwan.11 Laj Elias kik’utun ajwi’ rochb’een laj Moises ut laj Eliyah sa’ li oxib’ xb’e li po abril, 1836, sa’ li santil ochoch re Kirtland, ut kixk’ojob’ xlaawil li tijonelil ajwi’ a’in sa’ xb’een laj Jose Smith ut laj Oliver Cowdery.12
Ki’ajman ru naq laj Elias kixk’ojob’ wi’chik li wankilal re tz’apok sa’ junajil sa’ 1836, re xkawresinkil li ruchich’och’ choq’ re li xkab’ xk’ulunik li Kolonel, ut rik’in a’an kitikla xnimal li k’anjel sa’ chixjunil li ruchich’och’ re xsik’b’al resilal li xe’ toonalej.
Xjalb’al, xsutq’isinkil, ut xsaqob’resinkil ru ch’oolej
Li aatin ch’oolej natawman k’iila sut sa’eb’ li loq’laj hu re li Iglees. Li ch’ina aatin a’in na’oksiman re xch’olob’ankil li k’a’ru nareek’a junaq sa’ raam. Li qach’ool—chixjunil li naqaj, li naqara, li naqasik’, li na’eek’asink qe, ut li naqak’oxla—a’an li naxk’ut aniho laa’o, ut ani li toowulaq wi’. Ut lix ch’oolil lix k’anjel li Qaawa’, a’an xjalb’al, xsutq’isinkil, ut xsaqob’resinkil ru li ch’oolej rik’ineb’ li sumwank re li evangelio ut li k’ojob’anb’il k’anjel re li tijonelil.
Ink’a’ naqakab’laheb’ ut noko’ok sa’eb’ li santil ochoch yal re taqak’ul junaq chaab’ilal jo’ komon malaj jo’ junkab’al. Eb’ li sumwank li neke’k’ule’ ut eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel li neke’b’aanuman sa’eb’ li santil ochoch, aajeleb’ ru re xsantob’resinkil li qach’ool, ut re xk’eeb’al li taqenaqil loq’al reheb’ li ralal ut xrab’in li Dios.
Rawb’al sa’ xch’ooleb’ li alal k’ajolb’ej li k’a’ru yeechi’inb’il reheb’ li yuwa’b’ej—a’aneb’ laj Abraham, laj Isaak, ut laj Jakob—xsutq’isinkil xch’ooleb’ li alal k’ajolb’ej rik’in tz’aqal lix yuwa’eb’, xsik’b’al resilal li xe’toonilej, ut xb’aanunkil li k’ojob’anb’il k’anjel sa’eb’ li santil ochoch choq’ reheb’, a’aneb’ k’anjel li te’osob’tesinq reheb’ li ak kamenaqeb’ ut li toj yo’yookeb’. A’ yaal jo’ wanko chi yalb’il qaq’e sa’ li loq’laj k’anjel a’in, yooko chixpaab’ankil li taqlahom naq taqara ut took’anjelaq chiru li Dios ut li qas qiitz’in.13 Ut li k’anjel a’in nokoxtenq’a re “Taqab’i a’an”14 ut toochalq rik’in li Kolonel.15
Eb’ li sumwank ut eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li tijonelil li q’axal loq’eb’ ka’ajwi’ neke’k’ule’ sa’ jun santil ochoch—li rochoch li Qaawa’. Chixjunil li natzole’ ut chixjunil li nab’aanuman sa’ li santil ochoch naxk’ut xyaalal lix diosilal li Jesukristo, ut lix k’anjel a’an sa’ lix k’uub’anb’il na’leb’ li qaChoxahil Yuwa’ re sahil ch’oolejil.
Sa’ ch’oolej
Li Awa’b’ej Ezra Taft Benson kixk’ut jun na’leb’ li naroksi li Kolonel sa’ “xk’eeb’al chi uxmank lix kolb’al chiru li kamk ut lix yu’am chi junelik li winq.”16 A’an kixye: “Lix k’anjel li Qaawa’ natikla sa’ li ch’oolej. Lix k’anjel li ruchich’och’ natikla sa’ xsutam junaq. Li ruchich’och’ naraj risinkileb’ li kristiaan sa’ li neb’a’il ochoch. Li Kristo narisi li neb’a’il sa’eb’ li kristiaan, ut eb’ a’an neke’risi rib’ sa’ li neb’a’il ochoch. Li ruchich’och’ naxyal xjalb’aleb’ li winq rik’in xjalb’al li wan sa’ xsutameb’. Li Kristo naxjaleb’ li winq, ut eb’ a’an neke’xjal li wan sa’ xsutameb’. Li ruchich’och’ naxyal xjalb’al k’a’ru neke’xb’aanu li winq, a’ut li Kristo naxjal chan ru xch’ooleb’ li winq.”17
Eb’ li sumwank ut eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li tijonelil, a’aneb’ xch’oolil li k’anjel re yo’laak wi’chik ut jale’k sa’ musiq’ej; rik’ineb’ a’an li Qaawa’ nak’anjelak qik’in chiqajunqal, sa’ qach’ool. Eb’ li sumwank li paab’anb’ileb’ chi tz’aqal, li junelik jultikanb’ileb’, ut li tz’iib’anb’ileb’ “rik’in xMusiq’ li yo’yookil Dios … chiru tib’elej, sa’ lee ch’ool”18 neke’xk’e rajb’al ru li qayu’am, jo’ ajwi’ li osob’tesink sa’ li yu’am a’in ut sa’ li junelik q’e kutan. Eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel li k’ulb’ileb’ chi saq ru qach’ool ut li jultikanb’ileb’ rajlal, neke’xte li choxahil numleb’ li naru nanume’ wi’ li wankilal re choxahilal sa’ li qayu’am.
Ink’a’ nokowulak sa’ li santil ochoch re xmuqb’al qib’, chi moko re eelelik chiru lix maa’usilal li ruchich’och’. Nokowulak b’an sa’ li santil ochoch re toonumtaaq sa’ xb’een li ruchich’och’ re maa’usilal. Naq naqak’ulub’a sa’ li qayu’am li “wankilal re choxahilal”19 rik’in xk’ulb’aleb’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li tijonelil ut rik’in xk’uub’ankil ut xpaab’ankileb’ li loq’laj sumwank, noko’osob’tesiik re naq lix metz’ew li Qaawa’ taawanq choq’ qe20 re numtaak sa’ xb’een li aaleek ut li ch’a’ajkilal sa’ li yu’am a’in, ut re naq chaab’il taqab’aanu ut chaab’il toowanq wi’.
Taawulaq resil lix na’nookil ru li ochoch a’in
Li xb’een santil ochoch re roso’jikeb’ li kutan kikab’laman sa’ Kirtland, Ohio, ut ki’osob’tesiman sa’ 27 xb’e li po marzo, 1836.
Sa’ jun na’leb’ kik’utb’esiman chiru li profeet aj Jose Smith jun xamaan chirix rosob’tesinkil li ochoch, li Qaawa’ kixye:
“Chisaho’q sa’ xch’ooleb’ chixjunil lin tenamit, li ke’kab’lank re, rik’in xnimaleb’ xmetz’ew, li ochoch a’in choq’ re lin k’ab’a’. …
“Relik chi yaal, lix chʼoolebʼ li mil ut li lajetq chi mil teʼsahoʼq chi naabʼal saʼ xkʼabʼaʼ li osobʼtesink li taahoymanq, ut li tiqibʼaak li xeʼtiqibʼaman wiʼ lin moos saʼ li ochoch aʼin.
“Ut taawulaq resil lix naʼnookil ru li ochoch aʼin toj saʼ jalanil chʼochʼ; ut aʼin xtiklajik li osobʼtesink li taahoymanq saʼ xbʼeen xjolomebʼ lin tenamit.”21
K’ehomaq reetal li aatin, lix chʼoolebʼ li mil ut li lajetq chi mil teʼsahoʼq chi naabʼal, ut taawulaq resil lix naʼnookil ru li ochoch aʼin toj saʼ jalanil chʼochʼ. Jwal sachol ch’oolej li aatin a’in sa’ abril 1836 naq yal ka’ch’in xk’ihaleb’ li komon sa’ li iglees, ut naq jun ajwi’ li santil ochoch wan.
Anajwan, sa’ 2020, wankeb’ 168 li santil ochoch li yookeb’ chi k’anjelak. Wankeb’ chik 49 santil ochoch li yookeb’ chi kab’lamank malaj li yeeb’il naq te’kab’lamanq. Eb’ li rochoch li Qaawa’ yookeb’ chi kab’lamank sa’eb’ “li ch’och’ sa’ xyi li palaw”22 ut sa’eb’ li ch’och’ ut li tenamit b’ar wi’ k’oxlanb’il junxil naq ink’a’ taa’ajmanq ru jun santil ochoch.
Li k’anjel re li loq’laj tiqib’ank anajwan nak’utb’esiman sa’ 88 chi aatinob’aal, ut taawanq sa’ naab’aleb’ chik li aatinob’aal naq neke’kab’laman li santil ochoch re rosob’tesinkileb’ chik xkomoneb’ li ralal xk’ajol li Dios. Sa’ o’laju chihab’ chik, naru naq taawiib’anq xk’ihaleb’ li aatinob’aal li te’wanq wi’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li santil ochoch.
Sa’ li chihab’ a’in taqatikib’ xkab’lankil waqxaqlaju li ak’ santil ochoch. Junxil chaq, koob’ay 150 chihab’ re xkab’lankil li xb’een waqxaqlaju chi santil ochoch, chalen chaq xk’uub’lajik li Iglees sa’ 1830 toj ki’osob’tesiik li santil ochoch re Tokyo, Japon, xb’aan li Awa’b’ej Spencer W. Kimball sa’ 1980.
K’oxlahomaq chan ru naq seeb’anb’il li k’anjel re li santil ochoch chiru lix yu’am li Awa’b’ej Russel M. Nelson. Naq kiyo’la li Awa’b’ej Nelson sa’ 9 xb’e li po septiembre, 1924, waqib’ li santil ochoch wankeb’ sa’ li Iglees.
Naq kik’ojob’aak jo’ apostol sa’ 7 abril, 1984, 60 chihab’ chik chirix a’an, ke’wan chi k’anjelak waqib’ xka’k’aal li santil ochoch, a’aneb’ jun may chik chiru 60 chihab’.
Naq kixaqab’aak li Awa’b’ej Nelson jo’ Awa’b’ej re li Iglees, ke’wan chi k’anjelak 159 santil ochoch, malaj 133 chik sa’ li 34 chihab’ kiwan wi’ sa’ lix Molameb’ li Kab’laju.
Chalen chaq rokik choq’ Awa’b’ej re li Iglees sa’ 14 enero, 2018, li Awa’b’ej Nelson xye naq te’kab’lamanq 35 chik li ak’ santil ochoch.
96 por ciento reheb’ li santil ochoch anajwan xe’osob’tesiik chiru lix yu’am li Awa’b’ej Nelson; 84 por ciento xe’osob’tesiik chalen chaq rokik choq’ apostol.
Xjayalinkil qib’ rik’in li k’a’ru jwal aajel ru
Jo’ komon sa’ lix Iglees li Qaawa’ li k’ojob’anb’il wi’chik, sachso nakana qach’ool rik’in xjunpaatil lix xikik lix k’anjel sa’ roso’jikeb’ li kutan a’in. Ut wankeb’ chik li santil ochoch li toj te’wanq.
Laj Brigham Young kixye jo’ profeet, “Re taa’uxmanq li k’anjel a’in, taa’ajmanq ru naq ink’a’ chik yal jun santil ochoch taawanq, k’iila mil b’an, ut mileb’ ut lajetq mil chi winq ut ixq te’ok sa’eb’ li santil ochoch a’an, ut te’k’anjelaq ruuchileb’ li ani ke’wan chalen chaq jo’ najtil tixk’utb’esi li Qaawa’.”23
Natawman ru naq rajlal sut naq nayeeman resil naq taakab’lamanq jun ak’ santil ochoch, k’a’jo’ li sahil ch’oolejil wan, ut li b’antioxink chiru li Qaawa’. A’ut li tento raj taqajayali qib’, a’aneb’ li sumwank ut li k’ojob’anb’il k’anjel li neke’ru chixjalb’al qach’ool ut chixchamob’resinkil lix anchalil qach’ool chiru li Kolonel, ut moko ka’ajwi’ ta b’ar taawanq jun santil ochoch, ut chan ru xch’ina-usal li kab’l.
Li xb’eenil teneb’ank li wan sa’ qab’een jo’ komon sa’ lix Iglees li Qaawa’ li k’ojob’anb’il wi’chik, a’an, xb’een wa, naq “Taqab’i a’an!”24 ut taajale’q qach’ool rik’ineb’ li sumwank ut li k’ojob’anb’il k’anjel, ut xkab’, naq taqab’aanu chi sa qach’ool li qateneb’ankil re xyeechi’inkil li osob’tesink re li santil ochoch re chixjunileb’ li winq ut ixq, li yo’yookeb’ jo’ ajwi’ li kamenaqeb’. Chi b’eresinb’il ut chi tenq’anb’il xb’aan li Qaawa’, taqab’aanu chi yaal eb’ li loq’laj teneb’ank a’in.
Xkab’lankil Sion
Li profeet aj Jose Smith kixye:
“Xkab’lankil Sion a’an jun k’anjel li k’oxlanb’il xb’aaneb’ lix tenamit li Dios chalen chaq xtiklajik; a’an jun na’leb’ ke’xk’oxla li profeet, eb’ laj tij, ut eb’ li rey rik’in nimla sahil ch’oolejil; ke’royb’eni chi saheb’ xch’ool li kutan li wanko wi’, ut chi musiq’anb’il xb’aan li choxahil yo’onink, ke’b’ichan ut ke’tz’iib’an ut ke’aatinak jo’ profeet chirix li qakutan a’in; a’ut ke’kam chi ink’a’ ke’ril; … kanab’anb’il choq’ qe laa’o ilok, ut tz’aqonk, ut tenq’ank re xtolk’osinkil chi uub’ej li loq’alil re roso’jikeb’ li kutan.”25
“Li tijonelil sa’ choxa taa’ok sa’ junajil rik’in li wan sa’ ruchich’och’, re xk’eeb’aleb’ chi uxmank li xninqal ru na’leb’ a’an; … jun k’anjel kixk’oxla li Dios ut eb’ lix anjel rik’in sahil ch’oolejil chiruheb’ li tasal tenamit najter, li kixamnak sa’ xch’ooleb’ li najteril yuwa’b’ej ut profeet; jun k’anjel li tixk’am chaq xraqik chixjunil lix wankilal li q’ojyin, li rak’ob’resinkil li ruchich’och’, lix loq’al li Dios, ut lix kolb’al chixjunil lix junkab’aleb’ li winq.”26
Ninch’olob’ xyaalal naq li Yuwa’b’ej ut li K’ajolb’ej ke’xk’ut rib’ chiru laj Jose Smith, ut naq laj Elias li profeet kixk’ojob’ wi’chik li wankilal re tz’apok sa’ junajil. Eb’ li loq’laj sumwank ut k’ojob’anb’il k’anjel re li santil ochoch te’xk’e qametz’ew ut te’xsaqob’resi ru qach’ool wi laa’o “Taqab’i a’an”27 ut taqak’ul li wankilal re choxahilal sa’ li qayu’am. Ut ninch’olob’ xyaalal naq li k’anjel a’in re roso’jikeb’ li kutan tixsach xwankilal li q’ojyin ut tixk’e chi uxmank lix kolb’aleb’ li winq. Chi sa inch’ool ninch’olob’eb’ xyaalal eere li yaal a’in, sa’ lix loq’laj k’ab’a’ li Qaawa’ Jesukristo, amen.