Lix k’utunik lix Hu laj Mormon
Eb’ li tz’iib’anb’il esil chirix lix Hu laj Mormon ut eb’ laj yehol nawom neke’xch’olob’ xyaalal naq lix k’utunik lix Hu laj Mormon, a’an jun sachb’a-ch’oolej.
Jun sut naq yoo chiraatinankileb’ li xb’eenil re li Iglees, li profeet aj Jose Smith kixye: “Chi maak’a’ lix Hu laj Mormon, ut eb’ li k’utb’esinb’il na’leb’, b’ar wan li qapaab’aal? Maab’ar wan.”1 Ex was wiitz’in, lix sachb’a-ch’oolejil k’utunik lix Hu laj Mormon a’an li xkab’ aajel ruhil b’aanuhom sa’ lix k’ojob’ankil wi’chik lix evangelio li Jesukristo sa’ roso’jikeb’ li kutan; ka’ajwi’ li li xb’een k’utb’esink naq’axok re. Lix Hu laj Mormon naxk’utb’esi xyaalal lix rahom li Dios choq’ reheb’ li ralal xk’ajol, ut naxch’olob’ xyaalal lix loq’laj tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo, jo’ ajwi’ li xnimal ru k’anjel kixb’aanu sa’ xyanqeb’ laj Nefita chirix naq kiwakli chi yo’yo.2 Naxch’olob’ ajwi’ xyaalal naqeb’ li rela’ lix junkab’al laj Israel te’k’ame’q sa’ junajil xb’aan lix k’anjel sa’ roso’jikeb’ li kutan, ut naq moko tz’eqtaananb’ileb’ ta chi junajwa.3
Sa’ xtzolb’al resil lix k’utunik li loq’laj hu a’in sa’ roso’jikeb’ li kutan a’in, naqak’e reetal naq sachb’a-ch’oolej a’an—naq li profeet aj Jose kixk’uleb’ li perel ch’iich’ oor rik’in jun li loq’laj anjel, naq kijaltesiik ru “rik’in lix maatan ut lix wankilal li Dios,”4 naq kikole’ rix, ut naq kipuktesiik jo’ hu xb’aan li ruq’ li Qaawa’.
Lix k’utunik lix Hu laj Mormon kitikla k’iila chihab’ chaq rub’elaj naq laj Jose Smith kixk’uleb’ li perel ch’iich’ oor rik’in li anjel aj Moroni. Eb’ li najter profeet ke’xye resil lix k’utunik li loq’laj hu a’in sa’ li qakutan laa’o.5 Laj Isaias ki’aatinak chirix jun li tz’aptz’ookil hu, ut naq sa’ xkutankil lix k’utunik, yooq li wech’ok-ib’ chirix li raatin li Dios. Rik’in li yoo chi k’ulmank sa’ li kutan a’an, li Dios kiru chixb’aanunkil “jun li sachb’a-ch’oolejil k’anjel ut jun li eetalil,” rik’in xk’eeb’al chi uxmank naq “taapo’q lix na’leb’eb’ li wankeb’ xna’leb’, ut taasachq xk’a’uxl li seeb’eb’ xch’ool” ut naq “eb’ li kub’enaqeb’ xwankil te’saho’q wi’chik xch’ool rik’in li Qaawa’, ut eb’ li neb’a’ q’axal te’k’ojlaaq xch’ool rik’in li Dios, lix Sant laj Israel.”6 Laj Esekiel ki’aatinak chirix li perel che’ re Juda (li Santil Hu) ut li perel che’ re Efrain (lix Hu laj Mormon), ut naq te’junajiiq. Laj Esekiel (sa’ li Najter Chaq’rab’) jo’ ajwi’ laj Lehi (sa’ lix Hu laj Mormon) ke’xye naq eb’ a’an “te’xjunaji rib’,” choq’ re xsachb’al li b’alaq’il tzol’leb’, xxaqab’ankil li tuqtuukilal, ut xk’eeb’al chiqanaw chirixeb’ li sumwank.7
Sa’ li ewu re li 21 xb’e li po septiembre, 1823, oxib’ chihab’ rik’in meer chirix li xb’een k’utb’esink, laj Jose ki’ula’aniik oxib’ sut xb’aan li anjel aj Moroni, laj ch’otonel reheb’ li profeet aj Nefita sa’ li najter America, chirix naq kitijok chi anchal xch’ool. Sa’eb’ li jar sut kiwulak chiru li q’ojyin, laj Moroni kixye re laj Jose naq li Dios kiwan jun li sachb’a-ch’oolejil k’anjel choq’ re li tento tixb’aanu—lix jaltesinkil ru ut lix puktesinkil chiru li ruchich’och’ li musiq’anb’il raatineb’ li najter profeet sa’ li ch’och’ America.8 Sa’ li kutan jun chik, laj Jose xko’o sa’ li na’ajej, moko najt ta rik’in li rochoch, b’ar kixmuq wi’ chaq laj Moroni eb’ li perel ch’iich’ sa’ xraqik lix yu’am, k’iila cient chihab’ chaq. Aran, laj Jose kiril wi’chik laj Moroni, li kixye re naq tixkawresi rib’ chixk’ulb’aleb’ li perel ch’iich’ moqon.
Chiru kaahib’ chihab’, sa’ li 22 xb’e li po septiembre rajlal chihab’, laj Jose kixk’ul xkomon chik lix na’leb’ rik’in laj Moroni chirix chan ru naq tento taab’eresimanq li rawa’b’ejihom li Qaawa’ sa’ roso’jikeb’ li kutan. Naq toj yoo xkawresinkil laj Jose, ki’ula’aniik xb’aaneb’ lix anjel li Dios, li ke’xk’utb’esi lix nimal xwankil ut lix loq’al li k’a’ru taak’ulmanq sa’ roso’jikeb’ li kutan a’in.9
Lix sumlajik rik’in li xEmma Hale sa’ 1827, kik’anjelak ajwi’ re xkawresinkil. Li xEmma k’a’jo’ naq kixtenq’a li Profeet chiru lix yu’am ut lix k’anjel. Ut sa’ septiembre re 1827, li xEmma kirochb’eeni laj Jose toj sa’ li tzuul muqmuukeb’ wi’ li perel ch’iich’, ut kiwan chiroyb’eninkil naq li anjel aj Moroni kixq’axtesi li esil sa’ ruq’ laj Jose. Kiyehe’ re laj Jose naq te’kole’q rix li perel ch’iich’ wi a’an tixyal xq’e chi tz’aqal re xk’uulankileb’, toj reetal naq te’k’ehe’q wi’chik re laj Moroni.10
Ex was wiitz’in sa’ li evangelio, naab’al li k’a’ru re najter natawe’ sa’eb’ li kutan a’in rik’in xk’anjeleb’ laj arqueologo, malaj yal natawe’ naq yoo chi uxk li kab’lak. A’b’anan, laj Jose kik’ame’ xb’e rik’ineb’ li perel ch’iich’ xb’aan jun li anjel. A’an jun sachb’a-ch’oolej.
Lix jaltesinkil ru lix Hu laj Mormon, a’an ajwi’ jun sachb’a-ch’oolej. Li najteril loq’laj hu a’in ink’a’ “kijaltesiik ru” jo’ li naxb’aanu junaq li tz’olb’il chixjaltesinkil ru li najter tz’iib’ rik’in xtzolb’al jun li najteril aatinob’aal. Naru naqak’oxla li k’anjel a’an jo’ li “k’utb’esiik,” chi tenq’anb’il xb’aaneb’ li k’anjeleb’aal kixk’e li Qaawa’, ruuchil jun “xjaltesinkil ru” xb’aan junaq wan xnawom chirixeb’ li aatinob’al. Laj Jose Smith kixye naq rik’in lix wankilal li Dios a’an, “kixjaltesi ru lix Hu laj Mormon li tz’iib’anb’il chaq rik’in najteril tz’iib’, li moko nawb’il ta chik ru sa’ ruchich’och’. Ut xjunes kixaqab’aak, jun li saaj moko tzolb’il ta, re xpleetinkil lix na’leb’ li ruchich’och’, ut xmaak’a’il li na’leb’ li wanjenaq chiru jun mil waqxaqib’ cient chihab’ rik’in jun li ak’ k’utb’esinb’il na’leb’.”11 Naru ajwi’ xk’eeb’al reetal lix ruq’ li Qaawa’ sa’ xjaltesinkileb’ ru li perel ch’iich’—a’an jun paay chi k’utb’esinb’il na’leb’—wi naqanaw naq laj Jose Smith kixjaltesi ru q’axal sa’ junpaat.12
Eb’ laj tz’iib’ re laj Jose ke’xch’olob’ xyaalal naq kik’utb’esiman lix wankil li Dios sa’ lix jaltesinkil ru li santil esilal a’in. Laj Oliver Cowdery kixye: “Aʼinebʼ li kutan li maajoʼqʼe taasachmanq saʼ inchʼool—rikʼin kʼojlaak chirabʼinkil jun xyaabʼ kuxej chi aatinak, chi musiqʼanbʼil xbʼaan chaq li choxa, kiʼajsiik ru xnimal li bʼantioxink chire lin chʼool laaʼin! Wulaj wulaj kinwan laaʼin, chi maakʼaʼ qaxaqlijik, chixtzʼiibʼankil chaq saʼ xtzʼuumal re aʼan, naq kixjaltesi ru … “lix Hu laj Mormon.” ”13
Rik’ineb’ li esil ke’tz’iib’aman, nanawman naq chirix naq laj Jose Smith kixk’uleb’ li perel ch’iich’ sa’ 1827, wankeb’ li ke’xyal xmaq’b’aleb’ chiru. A’an kixye naq “wankeb’ li q’axal ke’xmetz’ewa rib’ chixmaq’b’aleb’ [li perel ch’iich’ chiru]” ut naq “jo’ k’ihal li b’alaq’il na’leb’ ke’ru chixk’oxlankil, ke’xb’aanu choq’ re li ajom a’an.”14 Laj Jose ut li xEmma ke’mine’ ru chi elk chaq aran Manchester, Nueva York toj sa’ Harmony, Pennylvania, re xtawb’al jun na’ajej re xtikib’ankil wi’chik li k’anjel re jaltesink ru hu, b’ar maak’a’eb’ wi’ laj rahob’tesinel ut eb’ li ke’raj relq’ankileb’ li perel ch’iich’.15 Jo’ xtz’iib’a jun aj k’uulanel esil: “Ut chi jo’kan kiraq’e li xb’een ch’a’ajkilal kixnumsi laj Jose jo’ aj k’uulahom reheb’ li perel ch’iich’. … A’ut kolb’il rix li tz’iib’anb’il esil, ut sa’ lix yalb’al xq’e chixk’olb’aleb’ rix, laj Jose kixtzol naab’al chirix lix b’ehil li Dios ut lix b’ehil li winq li taak’anjelaq re moqon.”16
Naq yoo chixjaltesinkil ru lix Hu laj Mormon, laj Jose kixtzol naq li Qaawa’ tixsik’eb’ ru aj yehol nawom li te’iloq reheb’ li perel ch’iich’.17 A’in xcha’al li na’leb’ li kixxaqab’ li Qaawa’ naq kixye, “Rik’in xtz’uumaleb’ re wiib’ malaj oxib’ chi aj yehol nawom taaruuq chi xaqab’amank xyaalal li junjunq chi aatin.”18 Laj Oliver Cowdery, laj David Whitmer, ut laj Martin Harris li ke’k’anjelak rochb’een laj Jose sa’ xk’ojob’ankil lix sachb’a-ch’oolejil k’anjel li Dios sa’eb’ li kutan a’in, a’aneb’ li xb’een li ke’b’oqe’ jo’ aj yehol nawom re te’xch’olob’ xyaalalil lix Hu laj Mormon. Ke’xch’olob’ xyaalal naq jun li anjel, li taqlanb’il xb’aan li Qaawa’, kixk’ut li najter tz’iib’anb’il esil chiruheb’, ut ke’ril li tz’iib’anb’il chiruheb’ li perel ch’iich’ Ke’xch’olob’ ajwi’ xyaalal naq ke’rab’i lix yaab’ xkux li Dios sa’ choxa chixyeeb’al naq xb’aanuman lix jaltesinkil ru rik’in lix maatan ut lix wankilal li Dios. Toja’ naq ke’taqlaak chixch’olob’ankil xyaalal a’an chiru chixjunil li ruchich’och’.19
Li Qaawa’ kixb’oq waqxaqib’ chik aj yehol nawom re te’rileb’ li perel ch’iich’ oor ut re te’xch’olob’ xyaalalil ut xchoxahilal lix Hu laj Mormon chiru li ruchich’och’. Ke’xch’olob’ xyaalal naq ke’ril ut ke’xtz’il rixeb’ li perel ch’iich’ ut li tz’iib’anb’il chiru. Us ta ke’yale’ rix, ke’rahob’tesiik, ke’xk’ul k’iila ch’a’ajkilal, ut kilaj xpaab’aal junjunq reheb’, li junlaju chi aj yehol esil li ke’sik’e’ ru re rilb’al lix Hu laj Mormon, maajun wa ke’xkanab’ xch’olob’ankil xyaalal naq ke’rileb’ li perel ch’iich’. Laj Jose Smith moko xjunes ta chik wan xnawom chirix lix k’ulunik laj Moroni ut eb’ li perel ch’iich’.
Li xLucy Mack Smith kixtz’iib’a naq lix yum kisutq’i sa’ kab’l chi numtajenaq xsahil xch’ool chirix naq ke’k’utman li perel ch’iich’ chiruheb’ laj yehol nawom. Laj Jose kixye re xna’ xyuwa’, “Naweek’a naq isinb’il sa’ inb’een jun xuwajelil iiq, li haye’ q’axal wi’chik aal chiru li kinru chixkuyb’al, ut nasaho’ inch’ool naq ink’a’ chik injunes wankin sa’ li ruchich’och’.”20
Laj Jose Smith kixk’ul naab’al li ch’a’jkilal sa’ xk’uub’ankil choq’ hu lix Hu laj Mormon naq yoo chi raqe’k lix jaltesinkil ru. A’an kixq’unb’esi xch’ool jun aj k’uub’anel hu, laj Egbert B. Grandin xk’ab’a’, sa’ Palmyra, Nueva York chixk’uub’ankil choq’ hu ka’ajwi’ chirix naq laj Martin Harris, rik’in jun nimla mayej re paab’aal, kixk’e lix ch’och’ chi to’ re xtojb’al xtz’aq li k’uub’ank hu. Xb’aan li ch’a’ajkilal toj neke’xk’ul chirix lix puktesinkil lix Hu laj Mormon, laj Marin Harris kixk’ayi 151 siir chi awimq (0.6 kiloom2) re xtojb’al xtz’aq lix puktesinkil. Sa’ jun li na’leb’ kik’utb’esiman chiru laj Jose Smith, li Qaawa’ kixye re laj Martin Harris naq ink’a’ tixra ru li k’a’ru re, ut naq tixtoj xtz’aq lix k’uub’ankil choq’ hu lix Hu laj Mormon, li “wan wi’ li yaal ut li raatin li Dios.”21 Sa’ li po marzo re 1830, kipuktesiman oob’ mil lix Hu laj Mormon, ut sa’ li kutan a’in, ak puktesinb’ileb’ numenaq 180 millon chi hu sa’ numenaq jun cient chi aatinob’aal.
Eb’ li tz’iib’anb’il esil ut eb’ laj yehol nawom chirix li Hu laj Mormon neke’xch’olob’ xyaalal naq lix k’utunik lix Hu laj Mormon, a’an jun sachb’a-ch’oolej. A’b’anan, lix wankil li hu a’in moko nachal ta ka’ajwi’ rik’in li resilal lix k’utunik, rik’in b’an li xnimal ru esilal wan chi sa’ ut li ak kixjal xyu’ameb’ naab’al—jo’ li we laa’in!
Kinwil ru chixjunil lix Hu laj Mormon xb’een wa naq yookin chi tzolok sa’ seminario sa’ insaajil. Jo’ patz’b’il xb’aaneb’ laj k’utunel, kintikib’ rik’in rilb’aleb’ ru li perel wan sa’ xtijlajik. Li yeechi’ihom li natawman sa’eb’ li xb’eenil perel re lix Hu laj Mormon toj wan sa’ ink’a’uxl: “Tzʼilomaq rix saʼ eechʼool … , tojaʼ ut naq teepatzʼ re li Dios [rikʼin paabʼaal] … saʼ lix kʼabʼaʼ li Kristo, ma yaal li hu. Ebʼ li nekeʼbʼaanunk re chi joʼkan … teʼkʼeheʼq chixnawbʼal naq yaal ut naq re li Dios, rikʼin lix wankil li Santil Musiqʼej.”22
Rik’in li yeechi’ihom a’an sa’ ink’a’uxl, chi wan x’anchalil inch’ool chixtawb’al lix yaalalil, ut rik’in li musiq’ej re tijok, kintzol lix Hu laj Mormon, timil timil, naq yookin chixtzolb’al li yoo chi k’utmank chiwu rajlal xamaan. Toj jultik we chi us reek’ankil li xamamnak sa’ li waam li ki’ok chixnujob’resinkil inch’ool, chixkutanob’resinkil innawom, ut chixk’eeb’al xnimal xsahil inch’ool, jo’ kixch’olob’ laj Alma sa’ xjultikankil li raatin li Dios chiru lix tenamit.23 Moqon, li eek’ahom a’an kixxe’eni rib’ sa’ li waam ut ki’ok jo’ xk’ojleb’aal lix nawom inch’ool chirixeb’ li xninqal ru na’leb’ ut k’utum sa’ li loq’laj hu a’in.
Xb’aaneb’ li sachb’a-ch’oolej a’an ut xkomoneb’ chik, lix Hu laj Mormon ki’ok choq’ jun taqenaqil pek li naxxaqab’ inpaab’aal chirix li Jesukristo ut lix nawom inch’ool chirix li tzol’leb’ wan sa’ lix evangelio. A’an kixch’olob’ chiwu xyaalalil lix loq’laj tojb’al rix li maak xb’aan li Kristo. Ki’ok choq’ jun ramleb’ sa’ inyu’am chiru li rajom laj tza chixsachb’al inpaab’aal ut chixyoob’ankil xmaak’a’il li paab’aal sa’ ink’a’uxl, ut naxkawob’resi inch’ool re xch’olob’ankil xyaalal li Jesukristo chiru li ruchich’och’.
Ex was wiitz’in, lix nawom inch’ool chirix lix Hu laj Mormon kichal chi junjunqil li raqal24 jo’ sachb’a-ch’oolej sa’ lin ch’ool. Sa’ li kutan a’in, toj yoo chi k’iik lix nawom inch’ool rajlal naq ninsik’, rik’in x’anchalil inch’ool, xtawb’al ru li raatin li Dios li wan sa’ li chaab’il hu a’in.
Chejunilex li nekerab’i lix yaab’ inkux anajwan, nekexinb’oq chi tz’aqonk sa’ lix sachb’a-ch’oolejil k’utunik lix Hu laj Mormon sa’ lee yu’am laa’ex. Ninye eere naq wi teetzol chi kok’ aj xsa’ ut rik’in tijok li aatin wan chi sa’ li hu, naru teek’uleb’ lix yeechi’ihom ut li rosob’tesihom sa’ lee yu’am. Ninch’olob’ wi’chik xyaalal li yeechi’ihom wan chi sa’ li hu: naq wi “teepatz’ re li Dios, li Junelik Yuwaʼbʼej, saʼ lix kʼabʼaʼ li Kristo, ma inkʼaʼ yaal li kʼaʼaq re ru aʼin; ut wi texpatzʼoq rikʼin xʼanchalil eechʼool, chi tiik eerajom, chi wank eepaabʼaal chirix li Kristo,” rik’in uxtaan “aʼan tixkʼutbʼesi cheru li yaal chirix, rikʼin lix wankil li Santil Musiqʼej .”25 Ninnaw naq a’an tixsume lee patz’om, jo’ ak kixb’aanu choq’ we ut choq’ reheb’ naab’aleb’ chiru li ruchich’och’. Li k’a’ru teek’ul nimaq xwankil ut loq’aq choq’ eere, jo’ chanru ru naq nim xwankil ut loq’ li kixk’ul laj Jose Smith choq’ re a’an, jo’eb’ ajwi’ li xb’een aj yehol nawom, ut chixjunileb’ chik li ak xe’xsik’ xk’ulb’al xnawom xch’ooleb’ chirix lix tz’aqalil ut lix yaalalil li loq’laj hu a’in.
Ninch’olob’ xyaalal naq lix Hu laj Mormon a’an li raatin li Dios. Ninch’olob’ xyaalal naq li loqʼlaj hu aʼin “naxkʼut xyaalal li tzolʼlebʼ re li evangelio, naxkʼut chi tzoltzo li kʼuubʼanbʼil naʼlebʼ re li kolbʼa-ibʼ, ut naxye rehebʼ li winq kʼaʼru tento teʼxbʼaanu re xkʼulbʼal li tuqtuukilal saʼ li yuʼam aʼin, ut li kolbʼa-ibʼ chi junelik saʼ li yuʼam toj taachalq.”26 Ninch’olob’ xyaalal naq lix Hu laj Mormon, a’an lix k’anjeleb’aal li Dios re xch’utub’ankil Israel sa’ li qakutan ut re xtenq’ankileb’ chixjunil chixnawb’al ru li Jesukristo, li Ralal. Ninch’olob’ xyaalal naq yo’yo li Dios ut naq nokoxra, ut li Jesukristo, li Ralal, a’an laj Kolol re li ruchich’och’, li taqenaqil pek re li qapaab’aal. Ninye a’in sa’ lix santil k’ab’a’ laj Tojol qix, li Qaawa’ Jesukristo, amen.