Mataupu 23

Tasi Le Leo Malie Atoa

o le samala ma le fao i luga o le auala o nofoaafi

O Susi Iaga o se teineitiiti e ma’ima’ia lava o ia. I le taimi sa atoa ai lona iva tausaga, i le tautotogo o le 1865, sa faasaoina o ia mai le limonia, tale vivini, ma isi gasegase ogaoga. E sela o ia pe a vave tele lana tamo’e pe taalo tele foi. O nisi taimi e tago lemu lava lona tamā, o Polika Iaga, e sii o ia i ona lima, fusi mau o ia, ma fai atu lemu i ai, “Faatali i se minute, afafine. ‘Aua e te vavevave tele. Faaalu se taimi e manavanava lemū ai.”¹

Sa seāseā manao Susi e faatali i se minute. Sa i ai lava se mea sa tupu i taimi uma i le fale sa nonofo ai o ia ma le tele o avā a lona tamā ma le toatele lava o ana fanau laiti ifo. O le fale umi lava e lua fogafale sa ta’ua o le Fale Leona, ma sa tu i tafatafa o le ofisa o lona tamā, i se poloka i sasae o le nofoaga o le malumalu i le Aai i Sate Leki. O le fogafale pito i luga o le Fale Liona sa i ai le tele o potumoe ma potu nofonofo mo tagata o le aiga. O le fogafale pito i lalo sa i ai isi potu moe ma se potu tele lava mo le faafiafiaina o mālō ma le faia o tatalo faaleaiga. I le fogafale i lalo i le palapala o potu teu oloa ma sela, o se potu tagamea ma le umukuka, ma se potu ’ai sa lava le telē e nonofo ai le aiga atoa.

I le faatoso i luma o le fale, sa nofo ai se faatusa maoae o se leona, e vaavaai mea e tutupu i le auala.²

Sa toeitiiti lava tolusefulu mai le limasefululima tuagane ma uso o Susi sa nonofo iina i le taimi e tasi. O nisi taimi sa tausi foi e le aiga ni tamaiti matuaoti, e aofia ai ma Ina Meipeti, o se teineitiiti mai Initia. O se tamaitiiti tuaoi e igoa ia Hipa Grant sa masani ona taaalo i le fale ma tuagane o Susi ma auai ai i tatalo faaleaiga a le au Iaga. O ia o le tama e toatasi a Rasela Ivins ma lē sa fesoasoani ia Polika Iaga o Jedediah Grant. I le taumalulu, sa fiafia Hipa e toso le faaseega toso a Polika ma toso atu ai o ia i le isi itu o le aisa .³

Sa taumafai le aiga o Iaga e tausisi i se fale faatulaga lelei, faatasi ai ma se kalena faasolo mautū mo ‘aiga, aoga, ma tatalo. Ae sa lē taofia ai e lena mea ia Susi ma ona tei mai le faasee i lalo o le puipui, tamomoe i luga o le fasitepu, ma le taaalo ī-ve’a.⁴ A o teineitiiti Susi, sa manatu o ia o se mea matuā masani lava le i ai o se aiga telē lava ma le nonofo ai o lona tamā ma le sili atu i le tasene ana avā. O le mea moni, e le masani ai lona aiga e oo lava i aiga o le autaunonofo, lea e masani ona laitiiti ifo i le faatusatusa. E ese mai lona tamā, o le toatele o alii i le Ekalesia o e na faia faaipoipoga autaunonofo sa na o le toalua avā.⁵

O lona lava ia tina, o Lusi Pikelou Iaga, o se matua tuuto lea sa faataele ia te ia i le faaeteete ma le alofa. O Sina Huntington Iaga ma Emili Partridge Iaga, o isi avā e toalua a lona tamā ia sa nonofo mo sina taimi i le Fale Leona, sa pei o ni tinā lona lua ia te ia. Sa faapena foi le isi avā a lona tamā o Kalala Deka Iaga, lea sa masani ona ala umi i po e talatalanoa ma avatu fautuaga ia Susi ma ona uso.⁶

O le isi avā, o Eliza Snow, o se tusi solo lea sa suesue i tusi i ona taimi avanoa ma faamalosiauina le uiga fatufatua’i tautotogo a’e o Susi. O Eliza sa atamai, faagaganaina, ma matuā pulea ia lava. O lona potumoe, potu nofonofo, ma laulau tusitusi sa matuā mamā ma faaeteete ona faatulagaina. Sa manatu nisi tagata o Eliza e lē faauo atu ma fia tuua na o ia, ae sa iloa e Susi o ia e agalelei ma agamālū—aemaise lava i le taimi e tausi ai tagata mama’i.⁷

Sa lei saoloto mai vevesiga i taimi uma le Maota o le Leona, peitai sa taumafai le aiga e faia lo latou lava faatulagaga o le ola ai i se tulaga faamanuiaina. E lei fiafia Polika e faatusatusa faaipoipoga faaautaunonofo i faiga masani a le lalolagi. “E sau mai le lagi,” na ia tauina atu i le Au Paia. “Ua faatuina e le Alii mo se faamoemoega manino e faatulaiina ai o se malo tautupu, o se perisitua paia, o se malo tulagaese ia te Ia lava, o se tasi e mafai ona ia anaina ma faamanuiaina.”⁸

“Afai na i ai se taimi na tofotofoina ai lo’u faatuatua i le lalolagi, o le taimi lea na faaali mai ai e Iosefa Samita lenei aoaoga faavae ia te a’u,” na ia molimau atili mai ai. “Sa ou tatalo e le aunoa ma sa ou faatinoina le faatuatua, ma sa faaali mai e le Alii ia te a’u le moni o ia mea, ma sa faamalieina ai a’u.”⁹

O le olioli na ia lagona i le tausiaina o lana fanau e toatele i le talalelei a Keriso o se fua lea o lena faatuatua.¹⁰ I le afiafi, e taina e ia le logo, e valaau ai tagata uma mo tatalo faaleaiga. “Matou te faafetai atu ia te Oe mo o matou aiga i nei vanu filemu, ma mo nei mauga vavaeeseina ma puipuia lea sa E faasaoina mo se nofoaga o le faapotopotoga mo Lou nuu,” sa masani ona tatalo ai o ia, ma saunoa mālū ai i le Alii faatasi ma le alofa moni lava i lona siufofoga. “Faamanuia ē matitiva, ē lē tagolima, ē mamai ma mafatia. Faamafanafana i loto o i latou o ē faanoanoa. Avea ma se fesoasoani ia i latou ua matutua ma se taiala i le autalavou.”¹¹

Sa masani ona mafaufau loloto Polika i le soifua manuia o le Au Paia. Sa amata ona i ai suiga o taimi, ma ua faagasolo nei le fauina o se auala nofoaafi o le a oo atu ia Amerika i Matu.¹² Sa faafaigaluega e ia se tupe i lena atina’e, ma le mautinoa o le a faatelevave atu, taugofie atu, ma faaitiitia ai le vaivai mo faifeautalai ma tagata femalagaai atu ma femalagaai mai i Iutā. Peitai sa silafia e ia o le a aumaia ai faaosoosoga e tele atu i le teritori, ma sa finagalo o ia e saunia le Au Paia faaleagaga ma faaletamaoaiga mo lona oo mai.¹³

Sa finagalo foi o ia e faamalosia lona ia lava aiga, o lea i lena tautotogo, sa iloa ai e Susi ma ona tei ua faafaigaluega e ia ia Karl Maeser e avea ma o latou faiaoga tumaoti. O nisi o tuagane o Susi sa lē fiafia i aoaoga a Polofesa Maeser ma lē toe aooga ai. Ae o Susi sa matuā tosina i ana lesona.

O tusi, aemaise lava tusitusiga paia, sa ola mai i lona potuaoga. Sa faamalosiauina e Polofesa Maeser ia le fanau a Iaga e faia fesili ma tauivi ia maua tali i fesili. E ui sa matuā naunau lava Susi e aoao ni mea fou, o nisi taimi sa lē fiafia o ia pe a faia e ia ni mea sese i ana meaaoga.¹⁴

Sa onosai Polofesa Maeser. “Na o tagata lava o ē i ai le lototele e faia mea sese,” sa ia fai atu ai ia te ia, “e ono aoaoina ni lesona ma ni upu moni taua.”¹⁵

---

Sa galue Johan Dorius i lena tautotogo o se fai seevae i Fort Ephraim. Sa foi mai o ia ma lona uso o Carl i lo la aiga mai a laua misiona mai Scandinavia mo le lua tausaga. A o le i malaga ese ma Tenimaka, sa la faamoemoe e aumai lo la tinā ma i laua. Ae talu ai e le i manao le toalua fou o Ane Sofi e tuua Copenhagen, sa filifili ai o ia e nofo. I lo la lē fiafia, sa malaga ai le au uso mai Tenimaka i ni nai aso mulimuli ane ma se vaega e tolu selau o le Au Paia.

Talu ona toe foi mai Johan i Iutā, sa taumafai lava o ia e galue mo se tupe. I le taimi o lona toesea, sa fausia e lana avā, o Karen, se fale e lua potu i le la fanua avanoa i Spring Town, atinae ni meatotō, ma tausi se lafumanu e tumu ai lo la fanua. Sa tulimatai e Karen aso olioli faatasi ma lona toalua ma le fanau i se aiga fou, ae ina ua faato’ā foi mai lava Johan, sa maua ai e ia le faatagana e faaipoipo atu i se avā lona lua, o se tamaitai liliu mai Nouei e igoa ia Gunild Togersen. Sa matuā ogaoga le tiga o le tofotofoina o Karen i lenei faatulagana fou, ae sa lagolagoina lava o ia e lona faatuatua i le Alii. Talu ai ua iloa le laitiiti tele o lo latou fale, sa siitia ai le aiga i se fanua telē atu i le aai i Ephraim i totonu o le tausaga.¹⁶

E tusa o le taimi lava lena, sa faateteleina feeseeseaiga i le va o le Au Paia ma Initia Ute in Sanpete Valley. Faatasi ai ma le faateleina o tagata malaga mai o loo faapotopoto i Iutā, sa vave ona faatuputupula’ia taulaga ma nofoaga fou faato’aina ua tele ina vavaeeseina ai Initia Ute mai i a latou punaoa faaleaganuu o meaai ma vai. Sa tausia foi e nisi o tagata faato’a fanua ia lafumanu tetele i luga o eka ma eka o fanuamutia i le ogatotonu o Iutā, ma uuna’i atili atu ai Initia Ute i fafo o le eria.¹⁷

I lona silafia ai o nei faafitauli, sa uunaia e Polika Iaga le Au Paia e fafaga ia Initia ma faia ma le agalelei i latou. “Ua tatou nonofo i o latou laueleele, lea ua faalavelavea tino ai lava lo latou manuia i le fanafana, faagogota, ma isi,” sa ia tusi atu ai i se tasi o ta’ita’i o le Ekalesia. “Mo nei mafuaaga, e tatau ai ia i tatou ona faia ia i latou i le agalelei, saolotoga, onosai, ma le faapalepale uma.”¹⁸

E ui lava sa faamoemoe Polika e musuia le agaalofa sili atu mo Initia, ae sa oge meaai foi nisi o nofoaga, ma e toaitiiti lava le Au Paia sa naunau e faasoa atu a latou sapalai. Ina ua mumusu tagata faatoa fanua e faasoa atu a latou meaai, sa tele lava ina tua le au Ute i le gaoiina o lafumanu mo lo latou tausiga.¹⁹

Sa iu lava ina tupu fevesiaiga leaga i le tautotogo o le 1865 ina ua iu leaga talanoaga mo le filemu i le va o le Au Paia ma Ute i Sanpete Valley. I ni vaiaso, sa amata ona osofa’ia e se vaega o Ute e ta’ita’ia e se tagata e ‘igoa ia Black Hawk ia lafumanu ma fasiotia tagata faato’a fanua.²⁰ Sa oo ina faateteleina le feteenaiga a o suia le tautotogo i le taumafanafana. Ia Iuni, sa taumafai Polika ma le mālō o le Iunaite Setete e faatalitonu ta’ita’i o le au Ute e siitia o latou ituaiga i se nofoaga faasao—laufanua na faaagaaga e le mālō mo Initia e nonofo ai—ae sa faaauau pea osofaiga i nofoaga faato’a. Ona faatonuina lea e Polika o le militeli e taofi le au osofa’i ae ‘aua nei afaina fafine, tamaiti, po o alii filemu o le au Ute. Ae peitai sa sili atu ona matautia le taufai osofa’i e le tasi itu o le isi itu.²¹

I le aoauli o Oketopa 17, sa vaavaai ma le fefe tele ia Johan Dorius a o osofa’ia e Black Hawk ma ana au se ulugalii laiti mai Tenimaka, le la atalii pepe, ma se tamaitai talavou mai Suetena i fanua i fafo o Ephraim. Ina ua tietie ese atu le vaega a Black Hawk e osofa’ia lafumanu a tagata i lea nofoaga, sa faanatinati atu nisi o le Au Paia i le laufanua. Sa maliliu le ulugalii, ma faasolo ina maliu le tamaitai Suetena, ae o le tamaitiiti pepe sa lē’i afaina. Sa piki o ia i luga e Johan ma sii atu o ia i le taulaga.²²

Faatasi ai ma le militeli o loo tuliloaina le vaega a Black Hawk, sa faatonuina e ta’ita’i o le Ekalesia ia le Au Paia i Sanpete Valley ma le eria faataamilo e fai mea uma ma le faaeteete ma le puipuia. Peitai ua lofituina le Au Paia i le fefe ma le lē talitonu, ma o nisi o i latou o ē sa i ai i le mafiafia o le feteenaiga sa lē amanaiaina a latou upu.²³

I le ono masina talu ona maea le osofa’iga i Fort Ephraim, sa pu’eina ai e tagata o le Ekalesia i se nuu laitiiti ma lē lelei ona puipuia e ta’ua o Circleville e tusa o le luasefulu Paiute filemu, ia sa latou masalomia o ni sipai mo Black Hawk. Sa saisaia i latou e le au faato’a fanua ma taofia i latou i lalo o se leoleoga i le falesa o le lotoifale. O fafine ma tamaiti, i le taimi lea, sa tuu i se sela avanoa. Ina ua taumafai nisi o tamaloloa Paiute e sosola, sa taitasi ona tafanaina i latou e le au faato’a fanua ma fasiotia isi o totoe o e na saisaitia, e aofia ai fafine ma tamaiti matutua.²⁴

Sa matuā ta’usalaina malosi e Polika le fasiotiga. “Pe a fanaina e se tagata se Initia e le i tausalaina, ua agasala o ia i le fasioti tagata,” sa saunoa ai o ia.²⁵ Sa tuuaia e Polika le Au Paia, ae le o le au Ute, mo le feteenaiga. “Pe ana faapea na faia lelei i taimi uma e toeaiina o Isaraelu ia le au Sa Lamanā e pei ona tatau ai,” sa ia folafola atu ai, “Ou te lē talitonu e tatau ona i ai ni o tatou tulaga faigata ma i latou.”²⁶

Sa faaauau pea fevesiaiga leaga i le va o le Au Paia ma Initia i Iutā ogatotonu mo se isi tausaga. O le Au Paia i nuu laiti sa siitia i taulaga tetele atu, ma sa faatuina e le au faato’a fanua ia leoleo e puipui a latou lafumanu. Ina ua taofia e le Au Paia se osofa’iga tele a Initia ia Iulai 1867, sa tuuina atu lava e Black Hawk ma alii e toalua i latou lava i alii o le mālō. Sa faaauau pea lava e nisi o Ute ona osofa’ia lafumanu a le Au Paia, ae o le feteenaiga latou ua uma lava.²⁷

---

Mulimuli ane i lena tausaga, ia Oketopa 6, sa faia ai se konafesi aoao a le Au Paia mo le uluai taimi i se tapeneko fou telē ma avanoa i le itu i sisifo o le nofoaga o le malumalu. Sa folafola atu e le Au Peresitene Sili fuafuaga e fausia se nofoaga mo faapotopotoga telē atu i le poloka o le malumalu i le 1863. O le fale faalapotopoto laumiumi sa taualugaina i se taualuga telē e faapei o se atigi laumei. E fasefulu-fa pou tetele maaoneone sa lagolagoina le taualuga tele, lea sa fausia e se tagata sa fausia ala laupapa muamua o Enele Kolou i le galueaina o laau ia ‘o’u faalapotopoto ma faamaumau faatasi i fao laau ma saisai mau i fasi pa’u o manu uumi. Talu ai o le fausaga fou sa lē faaaogaina ni pou i totonu e lagolago ai le fa’alo telē, o lea sa lē faalavelavea le vaaiga a le Au Paia i tagata lauga i le pulelaa i taimi o konefesi.²⁸

I lena tautoulu, sa faaauau pea ona mulimuli Polika Iaga i le alualu i luma o le galuega o le auala o nofoaafi. Sa faamutaina le Taua i le Va o Tagata Amerika i se manumalo a le itu i Matu i le tautotogo o le 1865, ma avatu ai i le galuega o le auala nofoaafi se uunaiga fou a o vaavaai atu le atunuu i le itu i sisifo mo avanoa fou. Sa i ai Polika i le komiti o faatonu i se tasi o kamupani nofoaafi, ae o lana lagolago mo lea atina’e e le i aveesea ai lona popolega e uiga i suiga o le a aumaia i le teritori—ma lona tamaoaiga.²⁹

I le Mataupu Faavae ma Feagaiga, sa faatonuina e le Alii Lona nuu “ia tasi,” e tauave faatasi avega tau tamaoaiga, ma “tulai tutoatasi i luga a’e o isi meaola uma i lalo ifo o le lalolagi selesitila.”³⁰ I le āluga o tausaga, sa faaaogaina ai e Polika ma isi ta’ita’i taumafaiga eseese e aumaia faatasi ai le Au Paia ma tausisia ai lo latou sootaga o le tasi i le isi. O se tasi o ia taumafaiga o le faitau pi a Tesareta, o se faiga o faaleoga sa faia ina ia faaleleia ai faafitauli na iloa atu i le sipela faa-Igilisi, aoao le Au Paia laiti e faitau, ma fesoasoani ai i tagata malaga mai fafo e aoao vave le Igilisi ma lagona ai le fiafia i Iutā.³¹

Ina ia ausia foi le tutoatasi faaletamaoaiga mo Siona, sa amata ai e Polika ona atina’e se taumafaiga felagolagoma’i i totonu o le Au Paia. I ana lauga, sa ia faamalosiauina soo lava tagata o le Ekalesia e toto a latou lava meaai, gaosi o latou lavalava, ma fausia ni fale vili saito, fale gaosi oloa, ma fale atiina ae ai mea fou. Sa ia faitioina foi tagata faatau oloa i totonu ma fafo o le Ekalesia o ē na o mai i le teritori e faatau atu oloa e faigata ona maua mai i le itu i sasae ia maua ai se tupe mama, ma faaoaina ai i latou lava ae le o le faamoemoega o Siona.³²

I lona iloa ai o le auala nofoaafi o le a sili atu foi le toatele o tagata faatau oloa ma oloa e tauva ma atinae gaosimea a le Au Paia, sa aioi ai Polika i tagata o le Ekalesia e lagolago pisinisi i le lotoifale ma saili ia tutoatasi faaletupe mai maketi mai fafo.³³ Ia te ia, o le faaolataga faaletamaoaiga o le Au Paia sa taua e pei lava o lo latou faaolataga faaleagaga. O se osofa’iga i le tamaoaiga o Siona o se osofa’iga ia Siona lava foi ia.

Sa amata foi ona saili e Polika auala e faamalosia ai le Au Paia e ala i faalapotopotoga i totonu o le Ekalesia. I le 1849, sa faatulagaina ai e Risati Palanitine o se tasi o le Au Paia mai Sikotilani le uluai Aoga Sa i le vanu. Talu mai lena taimi, e tele uarota sa faia Aoga Sa tutoatasi mai le isi, e masani lava sa faaaoga ai tusiaoga eseese ma anomea o lesona. Peitai, i se taimi lata mai, sa faavae ai e Siaosi Q. Kanona le Faiaoga o Talavou, o se mekasini e i ai ata tusi ma lesona o le talalelei lea e mafai ona faaaoga i le Aoga Sa i se tau maualalo i faiaoga ma tagata aoga. Ia Novema 1867, sa filifilia ai e Polika ma isi ta’ita’i o le Ekalesia ia Siaosi e fai ma peresitene o se Iuni a le Aoga Sa e faamalosiau ai uarota ma paranesi i le Ekalesia atoa ia faatulagaina a latou lava Aoga Sa.³⁴

O vasega faavae autu o Aoga Sa sa tele lava ina faia mo tama ma teine laiti o le Ekalesia. Mo alii matutua i le Ekalesia, sa fuafua ai Polika e faatulaga se Aoga a Perofeta i taulaga tetele taitasi i le teritori. Toeitiiti lava tolusefululima tausaga talu ai , sa poloaiina ai e le Alii ia Iosefa Samita e faatulaga nei ituaiga o aoga i Katelani ma Misuri e faaleleia ai le lotogatasi ma le faatuatua i ē e umia le perisitua i le Ekalesia fou ma saunia ai alii e folafola atu le talalelei.³⁵

Sa finagalo Polika ia faafaileleina e le Aoga a Perofeta fou le lotogatasi ma le tuuto faaleagaga sili atu i alii o le Ekalesia. Sa ia talitonu e mafai ona fesoasoani ia i latou e malamalama i le taua o le galulue faatasi faaletamaoaiga, tausia o feagaiga, ma le fausiaina o Siona a o le i oo mai le auala o nofoaafi.

Sa tatalaina se Aoga a Perofeta i le Aai o Sate Leki ia Tesema 2, 1867. I vaiaso na sosoo ai, sa uunaia e Polika tagata o le aoga e faia a latou pisinisi i auala o le a aogā ai i le Au Paia nai lo o tagata faatau oloa mai fafo. “E tatau ona tasi i tatou ma malamalama le tasi i le isi,” na ia aoao atu ai. Ma sa ia ta’usalaina tagata o le Ekalesia o ē sa faatau mai a latou oloa i taimi ma nofoaga sa fiafia i ai i latou, e ui lava i tulaga manaomia o Siona.

“E leai sa latou pisinisi i lenei mālō,” sa ia folafola atu ai.³⁶

---

I le ono aso talu le faavaeina o le Aoga a Perofeta i le Aai o Sate Leki, sa saunoa ai Polika i epikopo e faatatau i le toe faatulagaina o Aualofa a uarota, ia sa tele lava ina faataapeapeina i le taimi o feteenaiga taufaamata’u ma le Autau a le Iunaite Setete i le sefulu tausaga talu ai. Sa faamoemoe Polika o Aualofa a uarota o le a faalauiloa ma atinae atili le lotogatasi i totonu o le Au Paia i le fesoasoani lea i tagata o le Ekalesia o e na sili ona lē tagolima.³⁷

Talu ai sa itiiti se iloa i epikopo e uiga i le faamoemoega o le Aualofa, sa ia talosaga ai ia Eliza Snow e fesoasoani ia i latou e faatulagaina Aualofa ia latou uarota. Sa lagona e Eliza le faamamaluina i lona fesoasoani ai. E toaitiiti lava ni tagata sa malamalama lelei i le faamoemoe o le Aualofa e pei ona ia malamalama i ai. I le avea ma failautusi o le Aualofa a Tamaitai o Navu, sa tusia ma le faaeteete e Eliza minute o fonotaga, faamaumauina aoaoga a Iosefa Samita i tamaitai, ma teuina i latou i totonu o se tusi faamaumau.

Sa fiafia Eliza e galulue ma epikopo, ma sa latou talisapaia lana fesoasoani.³⁸ Ina ua ta’u atu e Polika ia te ia i le tautotogo na sosoo ai ua ia te ia se isi misiona mo ia, sa le fesili o ia po o le a. Sa faigofie lona faapea atu, “O le a ou taumafai e faataunuuina.”

“Ou te manao ia te oe e te aoaoina tamaitai,” sa saunoa atu ai Polika ia te ia. Sa talitonu o ia sa manaomia e tamaitai o le Ekalesia ia Eliza e fesoasoani ia te i latou e malamalama i le matafaioi a le Aualofa i le fausia o Siona.

Sa lagona e Eliza le televave o le tata o lona fatu. O le aoaoina o tamaitai o le Ekalesia o se tofiga matuā telē lava. O tamaitai o le Ekalesia e le i masani ona tautatala i fonotaga faalauaitele i fafo atu o lotu molimau. O lea o le a faamoemoeina Eliza e asia nofoaga faato’a uma i le teritori, feiloai taitoatasi ma Aualofa a uarota ma paranesi taitasi, ma talanoa atu faalauaitele.³⁹

Ina ua faato’ā uma lava le la fonotaga ma Polika, sa faasalalauina ai e Eliza se tusiga i le Deseret News. “O le a le faamoemoega o le Aualofa a Tamaitai?” sa ia fesili ai i ana tagata faitau. “O le a ou tali faapea—ia faia le lelei—ia aumaia mo le faaaogaina o gafatia uma o loo ia i tatou mo le faia o le lelei, e le gata i le fesoasoani i ē matitiva ae i le faasaoina o agaga.”

I lona faaaogaina ai o faamaumauga a le Aualofa i Navu, sa ia uunaia ai tamaitai e tulai ma ofo mai e talisapaia o latou tiute. “Afai e i ai nisi o afafine ma tinā i Isaraelu o ē o loo lagona le lē faaaogaina atoatoa o o latou tomai i o latou tiute i le taimi lenei,” sa ia tusi ai, “o le a latou maua nei le avanoa telē mo le faaaogaina o o latou mana ma gafatia uma mo le faia o le lelei.”⁴⁰

I le aoauli o Aperila 30, 1868, sa asia ai e Eliza le Aualofa a Tamaitai o le Uarota Sefulutolu a le Aai o Sate Leki. Pe a ma le luasefululima tamaitai sa auai, e aofia ai ma Sina Huntington Young, Emili Partridge Young, ma Patisepa Samita, o i latou uma lava o ē sa i ai i le Aualofa i Navu. O le peresitene fou faato’ā valaauina o le Aualofa, o Rasela Grant, sa taitaia le fonotaga ma ona fesoasoani e toalua, o le auso masaga o Ane Godbe ma Makerita Mitchell.⁴¹

O lea ua fasefulufitu tausaga lona matua, o Rasela Grant sa nofo i Navu i le vaitau o le 1840, ae e le i auai o ia i le uluai Aualofa. O lona a’oa’o ai e uiga i faaipoipoga i le toatele o avā sa matuā matautia le tofotofoina ai o lona faatuatua, ma sa toe foi o ia e nonofo ma lona aiga i setete i le itu i sasae ina ua mavae le maliu o Iosefa Samita. Peitai, sa tumau pea ona fesootai o ia ma faifeautalai ma isi tagata o le Ekalesia, ma sa fuafua ai loa e sau i Iutā i le 1853 i le maea ai o le tele o tatalo ma sailiiliga loloto i lona agaga. I le lua tausaga mulimuli ane, sa faaipoipo atu ai o ia ia Jedediah Grant o se tasi o avā toatele ma fanauina ai lana tama e toatasi, o Hipa, i le iva aso ae maliu faafuase’i loa lona toalua. Talu mai lena taimi, sa tausia ai e ia Hipa i le totogi laitiiti lava sa ia maua i lona galue ai o se su’isu’i.⁴²

Ina ua uma le tatalaina o le fonotaga a le Aualofa, sa valaau atu loa Rasela ia Eliza e aoaoina tamaitai. “Sa fuafua e le perofeta o Iosefa Samita ni taunuuga maoae mai le faatuina o Aualofa a Tamaitai,” sa talanoa atu ai Eliza i tamaitai, “ina ia tele se lelei e mafai ona faia e uso i le asiasia o ē e mama’i ma mafatia.” Sa ia faamalosiauina i latou e taitaia ni fonotaga faatulagaina lelei, faia galuega lelei, ma tausi le tasi i le isi.

“O le sosaiete e tatau ona faapei o se tinā ma sana tama,” sa ia faamalamalamaina atu. “Na te lē tuu mamao ese atuina ma ia ae aumai latalata mai ma sii mai i lona fatafata, ma faaali ai le manaomia o le lotogatasi ma le alofa.”

Ina ua maea ona talanoa atu Eliza, sa faapea atu Rasela e mitamita o ia i tamaitai ma e faamoemoe o ia o le a latou maua le malosi e ala i le feiloai faatasi. Ona faamalosiau ai lea o Eliza i tamaitai e tatala o latou gutu. Sa molimau atu o ia e mafai ona latou maua le malosi i le talanoa atu o le tasi i le isi.

“E fiafia lava le fili i taimi uma pe a tatou le faafoia o tatou lagona o le fefe ma taofi o tatou laulaufaiva mai le tautala atu o upu faamalosiau ma le naunautai,” sa ia fai atu ai . “E tasi loa le matala ese atu mai lena lagona matamuli, o le a vave lava ona tatou maua le loto talitonu.”

“O le a oo mai le taimi,” sa ia folafolaina atu, “o le a tatau ai ona tatou i ai i nofoaga tetele ma faia tulaga tatau.”⁴³

---

A o faatulagaina Aualofa a uarota ma paranesi, sa feiloai Eliza ma Sara Kimball, o se isi foi sui o le vaega sa amataina le sosaiete i Navu, e faataatia mai tiutetauave o le auofisa a le Aualofa.⁴⁴ Sa amata ai loa ona ia asiasi i Aualofa i le teritori atoa, o le tele lava o taimi e aumai fesoasoaniga mai minute o le uluai Aualofa e a’oa’o ai tamaitai i o latou tiute. “O lenei faalapotopotoga e auai i le faalapotopotoga a le Ekalesia a Keriso, i ona augatupulaga uma pe a oo ina i ai i lona atoatoa,” sa a’oa’o atu ai Eliza i tamaitai o le Ekalesia. Pe a le mafai ona ia asiasi atu i Aualofa, sa ia tusi atu ia i latou ni tusi.⁴⁵

I le taimi lea, sa faatulaga ai e Polika isi lālā o le Aoga a Perofeta ma fautuaina ona tagata e suesue ituaiga poto uma ma avea i latou ia tasi i le loto ma le mafaufau.⁴⁶ Ia Aperila 1868, sa malaga o ia i Provo e faavae se aoga i lalo o Aperaamo Smoot, o lē sa ia auina atu faatasi ma Ioane Teila, Uilifoti Uitilafi, Iosefa F. Samita, ma isi e toe faaleleia le taulaga pisapisaō ma lē taupulea. A o i ai iina, sa uunaia e Polika ma Aperaamo ia tagata o le aoga i Provo e faia muamua lava a latou pisinisi ma i latou lava, ina ia taofia ai lava a latou punaoa ma polofiti ma le Au Paia.

“O tagata taitoatasi uma lava o le Ekalesia e i ai se uunaiga,” na saunoa ai Aperaamo, “ma e tatau ona tatou faaaogaina i le faasinoga tatau.”⁴⁷

I ni nai vaiaso mulimuli ane, sa aafia ai le fesoasoani o Polika, o Hipa Kimball, i se faalavelave tautaavale solofanua i Provo. Sa matuā lia’i o ia mai le taavale ma taia ai lona ao i le palapala. Sa taoto ai o ia iina mo sina taimi, na taia ai i le ea malulu, seia maua o ia e sana uo. Sa faamoemoe Polika o le a toe faafoisia le malosi o Hipa, o se tasi o ana uo sili ona leva, mai le faalavelave. Ae peitai, sa gasegase o ia i le pē ai o le tino i le amataga o Iuni, ma maliu ai mulimuli ane i lena masina, a o siosiomia o ia e aiga.

Sa maliu o ia i le valu masina mulimuli ane i le aso lava e tasi talu ona maliu lana avā o Vilate. “O le a lē umi lava ae ou mulimuli atu ia te ia,” sa vavalo ai Hipa i lona maliu. I le sauniga o le maliu o Hipa, sa filifili Polika e faia se faaaloaloga faigofie i lana uo ma lona fesoasoani amiotonu.

“O ia o se tagata e maoae lona faamaoni,” sa ia folafola atu ai, “e pei o se isi lava tagata sa soifua i luga o le fogaeleele.”⁴⁸

---

I le taimi o le maliu o Hipa, sa faanatinati ai aufaigaluega o auala o nofoaafi—e i ai le tele o tagata malaga mai Saina, o tagata sa nofopologa muamua, ma tagata sa tau i le Taua i le Va o Tagata Amerika—e faamaea le laina mo nofoaafi e femalagaai i le konetineta atoa. Ia Aukuso, sa faamalosiau ai e Polika ia alii i le Ekalesia e fesoasoani i le fauina. E fetaui loa laina o auala o nofoaafi i le itu i matu o le Sate Leki Tele, sa faamoemoe o ia e fausia se laina e fesootai i ai e agai atu i totonu o le Aai o Sate Leki ma isi nofoaga i le itu i saute e faanatinati ai femalagaaiga i le va o nofoaga faato’a ma la’u mai ai le maa mo le malumalu.⁴⁹

Peitai, i se tasi po ina ua uma lotu faaleaiga, sa faasoa atu e Polika lona popolega e uiga i le auala o nofoaafi i nisi o ana āvā, o uo, ma fanau matutua. “Sa tatou tuua le lalolagi, ae o loo ua sau le lalolagi ia i tatou,” sa ia saunoa ai. O le Aoga Sa, Aoga a Perofeta, ma le Aualofa sa faatulagaina ina ia lagolago ma faamalosia le Au Paia. Ae pe ua lava ea mea sa faia e ia ma lana tupulaga e saunia ai le autalavou mo le mea o le a oo mai?

“O le a lē i ai ia i latou ituaiga o tofotofoga lava e tasi ia sa ui mai ai o latou tamā ma tinā,” sa ia saunoa ai. “O le a tofotofoina i latou i le faamaualuga ma sesē ma fiafiaga o se lalolagi agasala.” Afai e le i fesoasoani lana tupulaga i tagata talavou e atinae le faatuatua ia Iesu Keriso, o le a taitai seseina i latou e faaosoosoga a le lalolagi.⁵⁰

Mulimuli ane, sa faatuatuaina e Polika o le talalelei a Iesu Keriso o le a faaauau pea ona aumaia faatasi ma puipuia le nuu o le Atua, e aofia ai ma le autalavou.

O le talalelei toefuataiina, sa ia tomanatu ai i le amataga o le 1869, “ua auina atu ana faiaoga i tuluiga o le lalolagi, ua faapotopotoina toetoe lava o gagana uma ma tautinoga uma i lalo o le lagi, o aoaoga sili ona eseese ma aganuu sili ona faafeagai, ma faafesootaia i latou ia tasi le leo malie atoa.”

“O se Ekalesia e mafai ona aumaia vaega eseese uma o tagata ma faia ia avea i latou ma tagata fiafia, faamalieina, ma lotogatasi,” sa ia saunoa ai, “o loo i ai le mana i totonu e laitiiti le iloa i ai a atunuu. O lena mana o le mana o le Atua.”⁵¹

---

Ia Mati 1869, sa lolofi atu tagata o le taulaga o Ogden i luga o mapuepue ina ia iloa atu le aufaigaluega o le auala o nofoaafi. Ua iu lava ina oo mai le auala i le fatu o le teritori, tasi le nonoa ma fasi uamea i le taimi. Ua vave lava ona oo mai nofoaafi, o loo feula atu le asu uliuli ma le ausa faa’efu’efu i le vateatea.⁵²

Sa asia e Polika ia le Au Paia i nofoaga faato’a i le itu i saute mulimuli ane i lena tausaga. Ua i ai nei Aoga Sa, Aoga a Perofeta, ma le Aualofa i le tele o taulaga sa asiasi i ai. I lana talosaga, sa tatalaina foi e le Au Paia ia faleoloa fou, e taua o “faleoloa felagolagoma’i” e atinae ai le galulue faatasi faaletamaoaiga nai lo le faatauvaga i totonu o le Au Paia. Sa finagalo Polika ia i ai se faleoloa felagolagomai i taulaga uma lava e maua ai e le Au Paia mea faavae faigofie latou te manaomia i se tau taugofie.⁵³

I le amataga o Me, sa ia fautua atu i le Au Paia i Iutā ogatotonu ia ola i upu uma a le Atua. “E lē faamaonia faapea o tagata o le au paia a le Atua auā ua nonofo i latou i nei vanu,” sa ia saunoa ai. “Afai tatou te mananao e faamaonia i le Atua po o tagata o i tatou o le au paia, ona tatau lea ona tatou ola mo le Atua ae le o se isi lava mea.”⁵⁴

O laina o le auala o nofoaafi i sasae ma sisifo ua iu lava ina feiloai i le aso e sosoo ai, o Me 10, 1869, i se vanu i sisifo o Ogden. Sa noanoaina e kamupani o auala o nofoaafi ia uaea telekalafi i samala ia sa tuituia fao mulimuli i le laina. O ta taitasi o le samala sa auina atu le eletise ola i totonu o le uaea telekalafi agai atu i le Aai i Sate Leki ma isi aai i le atunuu atoa, ma folafola atu o se auala nofoaafi ua fesootai ai nei ilititai o le Atlantic ma le Pasefika o le Iunaite Setete o Amerika.⁵⁵

Sa faailogaina e le Au Paia i le Aai o Sate Leki lea mea na tupu i le tapeneko fou i le poloka o le malumalu. I lena afiafi, sa faamumu pea moli o ofisa ma nofoaga lautele i itula uumi o le po e faamalamalama ai le aai. I luga o se mapuepue i matu o le taulaga sa tutuina ai e le Au Paia se afi tele e mafai ona iloa mamao mai i le tele o maila.⁵⁶

1. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [3]; Gates, “Mother used to say,” i le Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 1–2. Autu: Susa Young Gates

2. Gates, “Lion House,” 1–2; Gates, “Life in the Lion House,” 20; tagai foi i le Plewe, Mapping Mormonism, 114.

3. Gates, “Lion House,” 2; Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [6]–[7]; Gates, “Lucy Bigelow Young,” 69–70; Grant, Gospel Standards, 223–24; 1870 U.S. Census, Salt Lake City Ward 18, Salt Lake County, Utah Territory, 701. Autu: Heber J. Grant

4. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [4]; Gates, “Mother used to say,” i le Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 2; Gates, “Life in the Lion House,” 19, 32; Gates, “Family Life among the Mormons,” 339, 341.

5. Gates, “Brigham Young and His Nineteen Wives,” 1; Jessee, “Brigham Young at Home,” 30; “Plural Marriage and Families in Early Utah,” Gospel Topics, topics.ChurchofJesusChrist.org.

6. Gates, “Aunt Clara Decker,” i le Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [16] (“unfinished fragment”), 1–2; Gates, “Mother used to say,” in Gates, “My Recollections,” box 1, folder 2, item 11, 1–2; Gates, “Brigham Young and His Nineteen Wives,” 7, 10–11; Gates, “Life in the Lion House,” 26; Gates, “Alonso was a fine representative,” i le Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [48], 4; Gates, “As the families of my Aunts increased in size,” box 1, folder 5, item [14], 2.

7. Gates, “Alonso was a fine representative,” i le Gates, “My Recollections,” box 11, folder 2, item [48], [7]; Gates, “Life in the Lion House,” 39–40. Autu: Eliza R. Snow

8. Brigham Young, Discourse, July 13, 1865, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

9. Brigham Young, Discourse, June 18, 1865, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

10. Brigham Young, School of the Prophets, Jan. 3, 1868, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

11. Gates, “My Father as His Forty Six Children Knew Him,” [4]; Dougall, “Reminiscences,” 594; Gates, “And while father is ever deliberate,” box 1, folder 5, item [18], 64; Heber J. Grant, i le Eighty-Ninth Annual Conference, 7; tagai foi i le Gates, “Family Life among the Mormons,” 341–42.

12. Whitney, History of Utah, 2:223–26; tagai foi i le “The Completion of the Pacific Railroad,” Deseret News, Me 19, 1869, [6].

13. Arrington, Great Basin Kingdom, 236–37; Union Pacific Railroad Accounts, Cash Book, 1868–72; Brigham Young to John W. Young, Feb. 5, 1867, Letterbook, voluma 9, 340–43, Brigham Young Office Files, CHL; “Remarks,” Deseret News, Sept. 16, 1868, [3]; “Governor’s Message,” Deseret News, Ian. 23, 1867, 1; Roberts, “Life Story of B. H. Roberts,” 30; tagai foi i le “Remarks,” Deseret News, Aug. 7, 1867, [2]–[3]; Brigham Young, in Journal of Discourses, June 16, 1867, 12:63; ma le Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84, 188.

14. Brigham Young to Karl G. Maeser, May 20, 1865, Letterbook, voluma 7, 629, Brigham Young Office Files, CHL; Gates, “I saw just one step cut,” box 1, folder 5, item [17], [2]–[3]; Young, Autobiographical Notes, [2]–[3]; Young, “Some Unpublished Letters of President Brigham Young,” 10–11; tagai foi i le Gates, “Life in the Lion House,” 19; ma le Maeser, Karl G. Maeser, 48.

15. Gates, “I saw just one step cut,” box 1, folder 5, item [17], [2]–[3]. Ua faasa’oina upusii mo le manino o le faitauina; uluai tusiga o loo i ai le “la’u faiaoga pele sa faamafanafanaina a’u i le fai mai ia te a’u a o le i faia le vasega faapea na o i latou o e i ai le lototele e faia mea sese e aoaoina lesona ma upumoni taua.”

16. Dorius, “Sketch of the Life,” 62–64; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 29–30; Dorius, Dorius Heritage, 105, 109–10.

17. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 33; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 102–3, 112–13.

18. Brigham Young to Orson Hyde, June 18, 1864, Letterbook, voluma 7, 224, Brigham Young Office Files, CHL; tagai foi i le Brigham Young to George Catlin, June 27, 1870, Letterbook, voluma 12, 212, Brigham Young Office Files, CHL; ma le Peterson, Utah’s Black Hawk War, 103.

19. Brigham Young to George Catlin, June 27, 1870, Letterbook, voluma 12, 214, Brigham Young Office Files, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 3, 99–100, 104–5, 108, 110, 112–13; Coates, “George Catlin, Brigham Young, and the Plains Indians,” 114–15; “Indian Hostilities,” Deseret News, Set. 9, 1865, [6].

20. Peterson, Utah’s Black Hawk War, 139–44; Brigham Young to “Orson Hyde and the Bishops,” Apr. 17, 1865, Letterbook, voluma 7, 567–68, Brigham Young Office Files, CHL; “Indian Massacre,” Deseret News, Iuni 7, 1865, [6]; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 140–44.

21. Proceedings of a Council Held by O. H. Irish with Utah Indians at Spanish Fork, June 7, 1865, Utah American Indian Digital Archive, Main Collection, J. Willard Marriott Library, University of Utah, Salt Lake City; Indian Treaty, June 8, 1865, Federal and Local Government Files, 1844–76, Brigham Young Office Files, CHL; “Indian Treaty,” Deseret News, Iuni 14, 1865, [6]; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 153–59; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 148–55, 161–78.

22. Dorius, “Sketch of the Life,” 63–64; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 33; Kuhre, Journal, 58; Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 169–76; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 178–81. Autu: American Indians [Initia Amerika]

23. George A. Smith to Orson Hyde, Oct. 22, 1865, Historian’s Office Letterpress Copybook, voluma 2, 506–9; Orson Hyde to George A. Smith, Oct. 29, 1865, George A. Smith, Papers, CHL; “Conclusion of President Young’s Trip to Sanpete,” Deseret News, Iulai 26, 1865, [2]; tagai foi i le Peterson, Utah’s Black Hawk War, 180–82.

24. Gottfredson, History of Indian Depredations in Utah, 176–79; Larsen, “Biographical Sketch of the Life of Oluf Christian Larsen,” 45, 47; William J. Allred to George A. Smith, May 5, 1866, George A. Smith, Papers, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 189–90, 245–48; Winkler, “Circleville Massacre,” 4–21.

25. Brigham Young, Discourse, Set. 9, 1866, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL. Ua faasa’oina upusii mo le faigofie ona faitauina; o le uluai punavai o loo i ai le “Ou te manatu a savali mai i fafo se tagata ma sana laaumalosi ma fanaina i lalo se Initia e le i faia se mea sese ua agasala o ia i le fasioti tagata.”

26. Brigham Young, Discourse, Iulai 28, 1866, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; tagai foi i le Brigham Young, in Journal of Discourses, July 28, 1866, 11:263; “President Young’s Trip to Utah County,” Deseret News, Auk. 2, 1866, [4]–[5]; Woodruff, Journal, July 26–29, 1866; ma le Brigham Young to Orson Hyde and others, Letterbook, voluma 7, 746–48, Brigham Young Office Files, CHL. O le vaega lua o le upusii ua faasa’oina mo le manino o le faitauina; “sa tatau i ai muamua” i le uluai tusiga ua suia i le “sa tatau ona i ai muamua.”

27. Larsen, “Biographical Sketch of the Life of Oluf Christian Larsen,” 45–46; Brigham Young to Orson Hyde, July 23, 1867, Letterbook, voluma 10, 317–19, Brigham Young Office Files, CHL; Jesse N. Smith to George A. Smith, Aug. 13, 1867, George A. Smith, Papers, CHL; “Black Hawk,” Deseret News, Auk. 28, 1867, [5]; Reddick N. Allred to Robert T. Burton and William B. Pace, Aug. 13, 1867, William B. Pace Collection, CHL; Peterson, Utah’s Black Hawk War, 340–42, 348–49.

28. Walker, “Salt Lake Tabernacle,” 198–240; Grow, “One Masterpiece,” 170–97.

29. Tagai i le “Governor’s Message,” Deseret News, Ian. 23, 1867, 1; “Lee’s Surrender,” National Intelligencer, Ape. 16, 1865, [3]; Arrington, Great Basin Kingdom, 270; ma le “To the Leaders of the Mormon Church,” ma le “Reply,” Deseret News, Ian. 2, 1867, [7].

30. Doctrine and Covenants 38:27–30; 78:1–16.

31. Polika Iaga, i le Talafaamaumau o Saunoaga, Oke. 8, 1868, 12:298; “O le Alafapeta a Tesareta,” Tala a le Tesareta, Aok. 19, 1868, [2]. Autu: Alafapeta a Tesareta

32. Tagai i le Arrington, Brigham Young, 294–95, 344–46. Autu: Cooperative Movement [Taumafaiga Felagolagoma’i]

33. “Remarks,” Deseret News, Auk. 7, 1867, [2]–[3]; Arrington, Great Basin Kingdom, 235, 240–41, 247–49; Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84. Autu: Railroad [Auala o Nofoaafi]

34. Jubilee History of Latter-day Saints Sunday Schools, 9–17; George Q. Cannon, Journal, Oct. 9 ma le Dec. 17, 1899; “Salutatory,” 3; tagai foi i le Bitton, George Q. Cannon, 146–47. Autu: Sunday School [Aoga Sa]; Church Periodicals [Mekasini a le Ekalesia]

35. Brigham Young, School of the Prophets, Tes. 2, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; Doctrine and Covenants 88:127, 137 (Revelation, Jan. 3, 1833, at josephsmithpapers.org); tagai foi i le Au Paia, voluma 1, chapter 15; ma le “Remarks,” Deseret News, Tes. 11, 1867, [7].

36. Brigham Young, School of the Prophets, Tes. 2 ma le 23, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL; tagai foi i le “School of the Prophets,” Deseret News, Dec. 4, 1867, 1; “Remarks,” Deseret News, Tes. 11, 1867, [7]; “Names of Members of the School of the Prophets Organized Decr 9th 1867,” i le Roster of Members, Undated Minutes, and Attendance Roll, 1867–68, School of the Prophets Salt Lake City Records, CHL; ma le Arrington, Great Basin Kingdom, 245–49.

37. Brigham Young, Discourse, Dec. 8, 1867 (Excerpt); “Part 3: 1867–1879,” i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 248–52, 236–39; tagai foi i le Cowan, “Steel Rails and the Utah Saints,” 183–84. Autu: Relief Society [Aualofa]

38. Eliza R. Snow, “Female Relief Society,” Apr. 18 and 20, 1868; Eliza R. Snow, Account of 1868 Commission, as Recorded in “Sketch of My Life,” Apr. 13, 1885 (Excerpt), i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 270–72, 266–69; tagai foi i le Nauvoo Relief Society Minute Book; Brigham Young, Discourse, Dec. 8, 1867 (Excerpt); ma le Brigham Young, Discourse, Apr. 8, 1868 (Excerpt), i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 23–131, 248–52, 262.

39. Eliza R. Snow, Account of 1868 Commission, as Recorded in “Sketch of My Life,” Apr. 13, 1885 (Excerpt), i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 266–69.

40. Eliza R. Snow, “Female Relief Society,” Apr. 18 and 20, 1868, i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 271–73.

41. Thirteenth Ward, Ensign Stake, Relief Society Minutes and Records, Apr. 30, 1868; Nauvoo Relief Society Minute Book, Mar. 17 and 24, 1842; Apr. 28, 1842; Salt Lake City Thirteenth Ward Relief Society, Minutes, Apr. 18, 1868, i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 30, 38, 53, 276–79.

42. Walker, “Rachel R. Grant,” 21–28; Walker, Qualities That Count, 27–29; tagai i le Grant, “How I Became a Mormon,” [2].

43. Thirteenth Ward, Ensign Stake, Relief Society Minutes and Records, Apr. 30, 1868.

44. Sarah M. Kimball and Eliza R. Snow, “Duty of Officers of F R Society,” circa May 1868, i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 285–89; tagai foi i le Nauvoo Relief Society Minute Book, Mar. 17, 1842, i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 30.

45. Eliza R. Snow, Letter to Augusta B. Smith, circa May 7, 1868, i le Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 280–84; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 88–92; Third Ward, Liberty Stake, Relief Society Minutes and Records, Sept. 30, 1868; tagai foi i le “Female Relief Society,” Deseret News, Ape. 22, 1868, 1.

46. Tagai i le “Editorial Correspondence,” Deseret News, Oke. 7, 1868, [2]; and Brigham Young, School of the Prophets, Tes. 2, 1867, Church History Department Pitman Shorthand Transcriptions, CHL.

47. School of the Prophets Provo Records, Ape. 15, 1868; Woodruff, Journal, Jan. 31 ma le Feb. 10, 1868; Smith, Life of Joseph F. Smith, 230.

48. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 465, 482–83, 485–88, 506; “Demise of President Heber C. Kimball,” Deseret Evening News, Iuni 22, 1868, [2].

49. Cannon, “Change Engulfs a Frontier Settlement,” 16–17; Skinner, “Civil War’s Aftermath,” 307; White, Railroaded, 31, 296; Union Pacific Railroad to Brigham Young, Contract, May 20, 1868, Union Pacific Railroad Contract Files, 1868–72, Brigham Young Office Files, CHL; “Contract for Grading Railroad,” Deseret News, Me 27, 1868, [4]; “Advantages of Two Through Lines,” Deseret News, Mati 10, 1869, [7]; Brigham Young to Horace S. Eldredge, Apr. 11, 1871, in Latter-day Saints’ Millennial Star, Me 9, 1871, 33:300; tagai foi i le Arrington, Great Basin Kingdom, 258–65.

50. Dougall, “Reminiscences,” 594; tagai foi i le “Discourse,” Deseret News, Tes. 9, 1868, [2].

51. Brigham Young to the “Editor of the Religio Philosophical Journal,” Jan. 7, 1869, Letterbook, voluma 11, 283–86, Brigham Young Office Files, CHL.

52. Joseph Hall, “Railway Celebration at Ogden,” Deseret News, Mati 17, 1869, 1.

53. Historical Department, Office Journal, July 22, 1868; Woodruff, Journal, Aug. 22, 1868; Sept. 20 ma le 23, 1868; May 5 and 9, 1869; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 88–89; “A Great Movement Fairly Inaugurated,” Deseret News, Mati 17, 1869, [6]; Arrington, Great Basin Kingdom, 298–301; Whitney, History of Utah, 2:282–87. Autu: Cooperative Movement [Taumafaiga Felagolagoma’i]

54. Woodruff, Journal, May 9, 1869.

55. Whitney, History of Utah, 2:255–56; “Proceedings at Promontory Summit,” and “Completion of the Pacific Railroad,” Deseret News, Me 19, 1869, 1, [6].

56. Brigham Young to Heber Young, May 15, 1869, Letterbook, voluma 11, 527–28, Brigham Young Office Files, CHL. Autu: Railroad [Auala o Nofoaafi]