Talafaasolopito o le Ekalesia
36 O le Mea Vaivai o Lenei Lalolagi


“O le Mea Vaivai o Lenei Lalolagi,” mataupu 36 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 2, Leai Se Lima Eleelea, 1846-1893 (2020)

Mataupu 36: “O le Mea Vaivai o Lenei Lalolagi”

Mataupu 36

O le Mea Vaivai o Lenei Lalolagi

fugalaauvao i luga o le laufanua

Ia Iulai 29, 1887, sa tutu Uilifoti Uitilafi faatasi ma Siaoasi Q. Cannon ma Iosefa F. Samita i le faamalama o le ofisa o le peresitene o le Ekalesia i le Aai i Sate Leki. Sa latou matamata faatasi atu a o alu lemu atu le solo faaaloalo o le maliu o Ioane Teila i le aai. Sa toatele tagata sa laina i alatetele a o faagasolo atu le sili atu nai lo le selau ituaiga o taavale solofanua eseese. Sa faailoa mai e Emeline Wells lagona o le toatele o le Au Paia ina ua ia tusia faapea o Peresitene Teila “o se tagata e mafai ona mautinoa e tagata i taimi uma o se taitai ma o se tasi e mafai ona latou mitamita moni ai.”1

Na o le taufaamata’u o le pueina na taofia ai Uilifoti ma isi aposetolo e toalua mai le la’a atu i fafo e faaaloalo i la latou uo ma perofeta. E pei o le toatele o lana korama, sa seāseā lava aliali Uilifoti i le lautele e aloese ai mai le pueina mo autaunonofo ma le nonofo faatasi lē faatulafonoina. Ina ua maliu lona faletua o Fipe i le 1885, sa i ai Uilifoti i tafatafa o lona moega. Ae sa le i auai o ia i lona falelauasiga i le tolu aso mulimuli ane, ona o le popole i pueina o ia. O lenei la, i le avea ai ma peresitene o le Korama a le Toasefululua ma le taitai sinia o le Ekalesia, sa atili ai le avea o Uilifoti ma sē sa mata’ituina e taitai faaletulafono.

E lei naunau lava Uilifoti na te taitaia le Ekalesia. Ina ua ia maua le tala o le maliu o Ioane, sa matua mamafa i ona luga le avega o lea tiutetauave. “E ofoofogia Ou ala, le Alii le Atua Silisiliese,” sa ia tatalo ai, “auā ua E tofia lava le mea vaivai o lenei lalolagi e faia Lau galuega i le lalolagi.”2

Sa faapotopoto e Uilifoti le Toasefululua i ni nai aso talu le falelauasiga ina ia talanoaina ai le lumanai o le Ekalesia. E pei o le tulaga sa i ai i le mavae o maliu o Iosefa Samita ma Polika Iaga, sa le i faatulagaina i le taimi lava lena se Au Peresitene Sili fou. Nai lo lena, i se faamatalaga lauaitele, sa faamaonia ai e Uilifoti faapea i le le i ai o se Au Peresitene Sili, sa i ai i le Au Aposetolo e Toasefululua le pule e taitai ai le Ekalesia.3

I masina na sosoo ai, e tele ni mea sa faataunuuina e aposetolo i lalo o le taitaiga a Uilifoti. E ui lava sa toeitiiti saunia le malumalu o Manti e faapaiaina, o le malumalu o Sate Leki e tele atu ma sili atu ona faigata sa mamao lava mai le faamaeaina. O uluai fuafuaga mo le malumalu sa faapea e lua potu tele mo faapotopotoga o le a aafia ai le fale aluga ma isi fale a lalo. Ae peitai, a o i ai Ioane Teila i fale a lalo i lalo o le palapala, sa mafaufau o ia i se ata fou o le fuafuaga o le a aveesea atoa ai lava le potu tele mo faapotopotoga i fale a lalo, ae faaavanoa ai mo potu o faaeega paia. O lea, sa feutagai ai Uilifoti ma le Toasefululua ma faufale i se auala sili e faatinoina ai nei fuafuaga. Sa latou faamaonia ai foi se talosaga e faamaea ia olo e ono o le malumalu i le maa paepae nai lo laupapa, e pei ona fuafuaina muamua.4

Sa saunia filemu lava Uilifoti ma isi taitai o le Ekalesia e faia se isi taumafaiga i le talosaga mo le avea o Iuta o se setete. Talu ai o taumafaiga e pueina taitai o le Ekalesia sa taofia ai le Au Paia mai le faia o le konefesi aoao i le Aai o Sate Leki mo le tolu tausaga, sa feutagai foi le Au Toasefululua ma taitai faaletulafono o le lotoifale ina ia faatagaina Uilifoti ma aposetolo o e e le i moliaina i le autaunonofo po o le nonofo faatasi lē faatulafonoina e o mai mai o latou lafitaga ma faia le konefesi i le aai.5

A o feiloai faatasi le au aposetolo, sa maitauina e Uilifoti le alia’i o feeseeseaiga i totonu o a latou fonotaga. O ni aposetolo fou sa valaauina i le korama talu le maliu o Polika Iaga i se sefulu tausaga i luma atu, e aofia ai Mose Thatcher, Faranisisi Lyman, Hipa Grant, ma Ioane W. Teila. O lea ua foliga mai o i latou taitoatasi ua i ai ni masalosaloga e uiga ia Siaosi Q. Cannon. Sa latou talitonu sa ia faia le tele o ni filifiliga lē lelei o se tagata faipisinisi, faapolotiti, ma taitai o le Ekalesia.

O se tasi o o latou popolega o le taulimaina lata mai e Siaosi o se mataupu faaleaoaiga na aafia ai lona atalii, o se taitai iloga o le Ekalesia o lē sa agasala i le mulilua. Sa latou lē fiafia foi faapea sa faia e Siaosi ni filifiliga na o ia mo le Ekalesia i le taimi o le toe gasegase o Ioane Teila. Sa latou lē fiafia foi faapea sa fautuaina e Siaosi ia Uilifoti e uiga i pisinisi a le Ekalesia, e ui lava sa soloia le Au Peresitene Sili ma sa toe foi Siaosi i lona nofoaga i le Toasefululua. I mafaufau o le au aposetolo fou, sa faia e Siaosi nei mea ona o lona manatu ia te ia lava ma lē faaaafia ai i latou i le faagasologa o faiga filifiliga.6

Peitai, sa talitonu Siaosi ua sese ona faamasinoina o ia. Sa ioeina e ia lona faia o mea sese laiti mai lea taimi i lea taimi, ae o tuuaiga faasaga ia te ia e sese ma faavae i faamatalaga le atoatoa. Sa malamalama Uilifoti i faigata e tele sa feagai ma Siaosi i nai tausaga ua mavae atu, ma sa ia faaauau pea ona faailoa atu lona faatuatuaga ia te ia ma faalagolago i lona poto ma aafiaga masani.7

Ia Oketopa 5, i le aso i luma mai o le konefesi aoao, sa faapotopoto faatasi ai e Uilifoti le au aposetolo e saili ai se faaleleiga. “Mai tagata uma lava i lalo o le lagi,” sa ia saunoa ai, “o i tatou e tatau ona lotogatasi.” Ona ia toe faafofoga ai foi lea a o toe faalaulau mai e aposetolo fou a latou faitioga. Ina ua uma a latou faitioga, sa saunoa atu Uilifoti e uiga ia Iosefa Samita, Polika Iaga, ma Ioane Teila, o e sa ia iloa lelei ma galulue felata’i faatasi. E ui o ni tagata maoae nei alii, sa ia tagai i o latou lē atoatoa. Ae o le a latou lē tali ia te ia, sa saunoa ai Uilifoti. O le a tali i latou i le Atua, o lo latou faamasino.

“E tatau ona tatou taulimaina Uso Cannon ma le manatu ia te ia,” sa saunoa ai Uilifoti. “E i ai ona lē atoatoa. Pe ana faapea e leai, semanu e lē faatasi o ia ma i tatou.”

“Afai ua ou faamanu’alia nisi o o outou lagona,” na saunoa ai Siaosi, “ou te talosaga ma le lotomaualalo mo la outou faamagaloga.”

Sa muta le fonotaga i le te’a o le vaeluaga o le po, ma le tatalo amata o le konefesi aoao ua na o ni nai itula le mamao. E ui i le talosaga a Siaosi mo se faamagaloga, sa talitonu pea Mose Thatcher ma Hipa Grant faapea e le i talafeagai ona tali o ia mo ona sese, ma sa laua ta’u atu i le usoga la te le i lagona se faaleleiga.

I lana tusi faamaumau, sa faamatala ai e Uilifoti le afiafi lea i ni upu pupuu se tolu: “E ese le tiga.”8


E tusa o le taimi lava lea, sa taiala atu ai e Samuela Manoa lona paopao i luga o le vai lanumoana o le Uafu i Pago Pago. I ona tua, sa iloa atu ai tumutumu o atu mauga e tele feeseeseai o Tutuila o o ae i luga agai i le vateatea. I luma atu, sa taula ai se vaa folau tele i le ulufalega o le uafu, o loo faatali mo se seila o le lotoifale e fesoasoani e pailate saogalemu atu le vaa i le aau.

Sa iloa lelei e Samuela le uafu ona o ia o se tagatanuu o le motu tuaoi o Aunu’u. Ina ua oo ina taunuu lona paopao i le vaa tele o loo faatali, sa valaau Samuela i le kapeteni ma ofo atu lana fesoasoani. Sa togi ifo e le kapeteni se apefai maea i le itu o le vaa ma faafeiloai atu Samuela i luga.

Sa mulimuli Samuela i le kapeteni i lona ofisa i le fola pito i lalo. O le taeao po lava, ma sa manatu le kapeteni pe manao Samuela e kuka se ham ma fuamoa mo ia lava a o le i folau atu i le uafu. Sa faafetai Samuela i ai ma sa tuuina mai ia te ia nusipepa tuai e tutu ai lana afi.

Sa mafai ona faitau e Samuela sina Igilisi ma sa ia iloa atu o se tasi o nusipepa e mai Kalefonia. A o ia tuu le pepa i le afi, sa iloa lelei atu ai se ulutala i le tau malamalama o le afi. O se faasilasilaga o se konefesi mo tagata O le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa oso le fatu o Samuela, ma ia se’i mai le pepa ma tape le afi.9

O le aso o le konefesi ua leva ona te’a, ae sa sili atu ona fiafia Samuela i le igoa o le ekalesia nai lo le mea na tupu. O le ekalesia lea o lana ekalesia, ma o lea, mo se taimi muamua i tausaga e tele, sa ia iloa ai o loo ola pea i le Iunaite Setete.

A o alii talavou i le vaitaimi o le 1850, sa papatiso ai Samuela e faifeautalai o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Hawaii. Peitai, i le 1861, sa faoa ai e Walter Gibson le pule o nofoaga o le Au Paia i Lanai ma ta’u atu ia Samuela ma isi faapea o le Ekalesia i Iuta sa faaumatia e le Autau a le Iunaite Setete. Ma lona le iloa o le pepelo o Walter, sa talitonu ai Samuela ia te ia ma lagolagoina lana taitaiga. Ina ua auina atu e Walter ia ma se isi o le Au Paia Hawaii, o Kimo Belio, i se misiona i Samoa i le 1862, sa ia taliaina le valaau.10

O Samuela ma Kimo o uluai faifeautalai o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Samoa, ma sa la papatisoina pe toalimasefulu tagata Samoa i o la tausaga muamua iina. Ae sa le faalagolagoina le auaunaga o meli feaveai , ma sa tauivi faifeautalai e tumau i fesootaiga ma le Au Paia i Hawaii.11 Talu ai e le i tuuina mai e taitai o le Ekalesia se valaau e tatala se misiona i Samoa, sa leai ni faifeautalai fou sa auina atu e fesoasoani ia Samuela ma Kimo, ma sa toe faaitiitia ai le faapotopotoga o le Au Paia i Samoa.12

Talu mai lena taimi sa maliu Kimo, ae sa tumau pea Samuela i Samoa ma avea ai ma ona aiga. Sa faaipoipo o ia ma amata ai se pisinisi. Sa faaauau pea ona iloa o ia e ona tuaoi o le faifeautalai o le Au Paia o Aso e Gata Ai mai Hawaii, ae o nisi o i latou sa amata ona masalosalo e uiga i le i ai o le ekalesia sa ia fai mai e fai ia ma sui.13

Ua leva lava ona masalosalo Samuela pe sa pepelo Walter ia te ia e uiga i le faaumatiaga o le Ekalesia i le Iunaite Setete.14 O lea, talu le luasefululima tausaga talu lona oo mai i Samoa, ua iu ona i ai se mafuaaga e faamoemoe ai faapea afai e tusi o ia i ofisa autu o le Ekalesia, o le a i ai se tasi e ono tali mai.15

Sa ia uumau le nusipepa, ma televave atu e sue le kapeteni o le vaa e fesili atu i ai mo se fesoasoani i le tusiina o se tusi i taitai o le Ekalesia i Iuta. I le tusi, sa ia talosagaina ai le auina atu o ni faifeautalai i Samoa i le vave e mafai ai. Sa faatali o ia mo ni nai tausaga, sa ia tusi ai, ma sa naunau e fia vaai o toe talai atu le talalelei i tagata Samoa.16


I le tautoulu o le 1887, sa nonofo Ana Widtsoe ma ona atalii e toalua, o Ioane ma Osborne, i Logan le taulaga o Iuta mo le toeitiiti fasefulu tausaga. O le uso o Ana o Petroline sa auai foi i le Ekalesia i Nouei ma o mai i Iuta, ma nonofo ai i le Aai o Sate Leki, e valusefulu maila i le itu i saute.17

Sa faigaluega Ana o se su’isu’i, ma tuu i totonu itula uumi ina ia lava ai se tupe e tausi ai si ana fanau tama. Sa manao o ia e avea ona atalii ma faiaoga, e pei o lo laua tamā ua mavae atu, ma sa ia tuua se faamuamua mo aoaoga i o laua olaga. Talu ai sa galue Ioane e sefululima tausaga i se faleoloa i le lotoifale e fesoasoani e maua ni tupe mo le aiga, sa lē mafai ona auai o ia i le aoga i le aso. Nai lo lena sa ia aoaoina ia te ia lava le numera i ona taimi avanoa ma auai i ni lesona sa aoao e se tasi o le Au Paia mai Peretania mo na o ia i le Igilisi ma le faaLatina. O Osborne e iva tausaga i le taimi lena, sa auai i le aoga maualalo i le lotoifale ma sa matuā faamanuiaina o ia i ana aoaoga.18

I ni nai tausaga a o le i taunuu atu le aiga o Widtsoe, sa foai e Polika Iaga se fanua mo se aoga i le eria e taitutusa ma lea sa ia faavaeina i Provo. Sa tatalaina le Kolisi o Polika Iaga i Logan i le 1878, ma sa finafinau Ana e auina atu ona atalii i ai i le vave lava la te saunia ai, e tusa lava pe o le a tuua ai e Ioane lana galuega i le faleoloa. Sa manatu nisi tagata e sese o ia i le faamamafa o aoaoga nai lo le galue i lima, ae sa talitonu o ia o le atinaeina o le mafaufau sa taua lava e pei o le atinaeina o le tino.19

Sa faamautinoa foi e Ana le auai o tama i polokalama ma sauniga o le Ekalesia. I aso Sa sa latou auai i sauniga faamanatuga ma le Aoga Sa. Sa auai Osborne i le Peraimeri a le uarota i le aluga o le vaiaso, ma sa auai Ioane i sauniga a le Perisitua Arona i afiafi o le Aso Gafua. I le avea o se tiakono, sa ia tata fafie mo tina ua maliliu a latou tane ma fesoasoani e tausi le tapeneko o le siteki, lea sa faia ai sauniga a le uarota. O lenei, i le avea ai o se ositaulaga, sa ia feiloai ma le auepikopo ma isi ositaulaga ma asiasi ni nai aiga i masina taitasi o se “faiaoga o le uarota.” Sa auai foi Ioane i le Asosi o le Faaleleia Faatasi o Alii Talavou MIA.

Sa auai Ana i fonotaga a le Aualofa i aso Tofi. O le Au Paia i Logan e mai nofoaga eseese i le Iunaite Setete ma Europa, ae o lo latou faatuatua i le talalelei toefuataiina sa fusia faatasi i latou. O se masani i fonotaga a le Aualofa i le lotoifale le faalogo i tamatai o lauga pe faasoa molimau i la latou lava gagana a o faaliliu e isi mo i latou. Sa aoao e Ana le Igilisi i le ola ai i Logan mo se tausaga, ae ona o le toatele o le Au Paia e mai Scandanavia i le eria, sa tele ona avanoa e tautala ai i le gagana Nouei.20

I ana sauniga o le Ekalesia, sa aoao ma malamalama ai Ana e uiga i le talalelei toefuataiina. Sa le i aoaoina o ia e uiga i le Upu o le Poto i Nouei, ma sa faaauau pea ona ia inuina le kofe ma le lauti i Iuta, aemaise lava pe a manaomia ona faigaluega i le leva o le po. Sa tauivi o ia mo le lua masina e tuu ia mea inu ae sa le faamanuiaina. Ae i se tasi aso sa savali vave o ia i ana kapoti, aumai i fafo ana pepa kofe ma lauti, ma togi i latou i le afi.

“E le toe faia lava,” sa fai mai ai o ia.21

Sa auai Ana ma ona atalii i galuega faalemalumalu. Sa molimauina e ia ma Ioane ia Peresitene Teila a o faapaiaina le malumalu i Logan i le 1884. I ni nai tausaga mulimuli ane, sa papatisoina ma faamauina Ioane mo lona tamā, o Ioane Widtsoe Sr., i le malumalu. I le aso lava e tasi, sa papatisoina foi ma faamauina o ia ma Osborne mo isi tagata o o latou aiga ua maliliu, e aofia ai tamā o o la tamā ma tamā o tamā o o la tamā. Sa o loa Ana ma lona uso o Petroline i le malumalu ma maua o la faaeega paia. Sa toe foi Ana ia papatisoina ma faamauina mo lona tina ma isi o ona aiga ua maliliu.

Sa avea le malumalu i Logan ma mea matuā taua ia te ia. Sa foliga sa tatala le lagi i le aso sa faapaiaina ai, ma tauia ai o ia mo osigataulaga uma sa ia faia e sau i Siona .22


Mo le tele lava o le 1887, sa fai ifo le soifua maloloina o Eliza Snow. Lea ua valusefulutolu nei ona tausaga, sa ola umi atu le tusisolo ma le peresitene aoao o le Aualofa peleina nai lo le toatele o le Au Paia o lana tupulaga, ma sa iloa e ia o le a oo mai le oti. “E leai sa’u filifiliga pe ou te oti pe ou te ola,” sa ia faamanatu ai i ana uo. “Ua matuā atoatoa lo’u naunautaiga ou te alu pe ou te nofo, e pei ona faatonuina e lo tatou Tamā Faalelagi. Ua ou i ai i Ona aao.”

Sa faateleina le leaga o le tulaga o Eliza a o faagasolo le tausaga. Sa tausia pea lava pea o ia e Zina Young ma isi uo e latalata ia te ia. I le ta o le sefulu ia Tesema 4,1887, sa asia o ia i tafatafa o lona moega e Peteriaka Ioane Samita i le Fale Leona i le Aai o Sate Leki. Sa ia fesili i ai pe na te iloa o ia, ma sa ataata o ia. “Ioe ou te manatua,” sa tali atu ai o ia. Sa tuuina atu e Ioane ia te ia se faamanuiaga, ma sa faafetai Eliza ia te ia. I le taeao po lava, sa maliu filemu ai Eliza ma lona tuagane o Lorenzo i ona tafatafa.23

I le avea ai o se taitai o tamaitai o le Au Paia o Aso e Gata Ai, sa faatulagaina ma auauna ai Eliza i Aualofa. I Asosi o le Faaleleia Faatasi o Tamaitai Talavou MIA, ma Peraimeri toetoe lava i nofoaga uma i le teritori. Sa pulefaamalumalu foi o ia i galuega a tamaitai i le malumalu i le Maota o Faaeega Paia i le sili atu nai lo tolusefulu tausaga. I nei faatulagaga uma, sa musuia e Eliza tamaitai e faaaoga a latou taleni e fesoasoani ai i le Atua e faasaoina le aiga o le tagata.

“O le tiute lava o i tatou taitoatasi le avea ma tamaitai paia,” sa ia aoao ai i latou i se tasi taimi. “E tatau ona tatou lagona ua valaauina i tatou e faia tiute taua. E leai se tasi e tuusaunoa mai ia i latou. E leai se tuafafine e matuā tuua toatasi, ma lana uunaiga e matuā utiuti, ae o le a mafai ona ia faia se galuega tele mo le atinaeina o le malo o le Atua i luga o le fogaeleele.”24

I le kopi o Tesema 15 o le Woman’s Exponent, sa faamamaluina o ia e Emeline Wells o le “Tamaitai Filifilia” ma le “Tusi Solo a Siona.” O Tuafafine Eliza sa lototele, malosi, ma maumaututu i tulaga uma sa ia umia,” sa tusia e Emeline. “O afafine o Siona e tatau ona faataitai i ana faataitaiga poto ma mulimuli i ona tulagavae.”25


Ia Aperila na sosoo ai, sa lagolagoina e le Au Paia ia le uo a Eliza o Zina Young e avea ma peresitene aoao fou o le Aualofa. E pei o Eliza, o Zina sa avea o se tasi o āvā e toatele a Iosefa Samita ma Polika Iaga.26 Ina ua avea Eliza ma peresitene aoao o le Aualofa i le 1880, sa ia tofia Zina e avea ma ona fesoasoani. I tausaga e tele, sa galulue, femalagaai, ma matutua faatasi ia tamaitai e toalua.27

Sa lauiloa Zina mo ana auaunaga alofa ma faaletagata lava ia ma ana meaalofa faaleagaga mamana. Mo le tele o tausaga sa pulefaamalumalu o ia i le Asosi Silika a Tesareta, o se tasi o polokalama felagolagomai a le Aualofa. O ia foi o se faatosaga poto masani o le sa auauna o le sui peresitene o le Maota Gasegase a Tesareta, o se falemai sa faagaoioia e le Aualofa i le Aai o Sate Leki. E ui sa taliaina e ia lona valaauga fou ma sina popolega, sa finafinau o ia e fesoasoani i le Aualofa ina ia ola e pei ona sa i ai i lalo o Eliza.28

Ina faatoa maua lava lona valaauga, sa faimalaga ai Zina i matu i Kanata e asiasi i lana tama teine e toatasi, o Zina Presendia Card. A o le i maliu Ioane Teila, sa talosaga o ia i le toalua o Zina Presendia, o Sale, e faatulaga se nofoaga faato’a i Kanata mo aiga toatele āvā o le Au Paia ua faaaunuua.29 O faama’i ma le tau malulu sa taofia ai Zina mai le asiasi atu i lana tama teine, seia oo mai i le taimi nei. Ae sa maitaga Zina Presendia, ma sa manao Zina e i ai i ona tafatafa.30

Sa taunuu Zina i Cardston, o le nofoaga faato’a fou i Kanata, ae faatoa amata lava ona totogo mai fugalaauvao. I le siomia ai i laufanua o vao uumi o loo sisiva i le matagi, sa foliga mai o le taulaga sa matuā atoatoa lona faatulagaina mo le faamanuiaina.31

Sa iloa atu e Zina o lana tama teine sa faamanuiaina foi, e ui i tausaga e tele o faigata. I le tuua ai o se fafine oti lana tane i le luasefulufa o ona tausaga, sa tausia e Zina lana fanau tama laiti e toalua na o ia mo ni nai tausaga a o le i maliu le tama laititi o Tomi, i le fula i le faai i le fitu o ona tausaga. Tolu tausaga mulimuliane, sa faaipoipo o ia ia Sale o se tasi o āvā toatele.32

E ui lava e le i masani Zina Presendia i le ola ai i tuaoi o nofoaga faato’a, ae sa faia e ia se aiga mafanafana i se tamai falelaau. Sa ia pupuniina le pito i totonu talatala o le falelaau i se ie mamoe māmā sa faia lava e ia, e eseese lanu o potu taitasi. Sa taunuu mai loa le tautotogo, sa ia taumafai foi ia i ai lava se teu fugalaau felesi i luga o le laulau i le potu ai.33

Sa faaalu se tolu masina o Zina Young i Cardston. A o i ai iina, sa feiloai soo o ia ma le Aualofa. Ia Iuni 11, sa ia aoaoina tamatai faapea o Cardston sa faasaoina mo le Au Paia a le Atua. Sa i ai se agaga o le lotogatasi i tagata, sa fai mai ai o ia, ma sa teuina faamanuiaga maoae a le Atua mo i latou.34

I le aso ina ua mavae lea fonotaga, sa faatigā loa ia Zina Presendia. Sa i ai Zina i ona tafatafa, o ia o se faatosaga o ia foi o se tina. Ina ua mavae na o le tolu itula o faatiga, sa fanau ai ia Zina Presendia se pepe teine putaputa, maloloina—o lana tama teine muamua.

O le tina o le pepe, tina o lona tina, ma le tina o le tina o lona tina sa igoa uma lava ia Zina. Ma sa foliga talafeagai foi le faaigoa o ia ia Zina.35


E o’o lava i le taimi ae le i taunuu le tusi a Samuela Manoa i le Aai i Sate Leki, sa galue le Agaga i taitai o le Ekalesia e faalautele taumafaiga faafaifeautalai i Samoa. I le amataga o le 1887, sa valaauina e le aposetolo o Franklin Richards ia Iosefa Dean e tolusefulutasi tausaga ma lona faletua o Florence e auauna i se misiona i Hawaii. Ina ua ia vaetofiaina i laua, sa ia faatonuina i laua e ave foi le talalelei i isi motu o le Pasefika, e aafia ai ma Samoa.36

Sa auina atu Iosefa i le Pasefika mo se isi itu ina ia puipuia o ia ma lona aiga mai taitai faaletulafono. Sa faataunuuina sana misiona i Hawaii ma lona faletua muamua, o Sally, i le sefulu tausaga muamua atu. Ina ua toe foi atu i Amerika, sa faaipoipo o ia ia Florence o se isi āvā faaopoopo ma mulimuliane tuli sona taimi i le falepuipui mo le nonofo faatasi lē faaletulafono. Sa faaauau pea ona tuliloaina e Loia Sili ia Iosefa seia oo na malaga ese atu i laua ma Florence mo Hawaii. I le taimi lena, sa tumau lava Sally i le Aai i Sate Leki ma le la fanau e toalima ma Iosefa.37

Sa tusi Iosefa ia Samuela i ni nai masina ina ua mavae le taunuu ai i Hawaii, ma sa vave ona tali mai Samuela, ma le naunautai e fesoasoani i le galuega.38 Ia Me 1888, i ni nai masina ina ua mavae le fanauina e Florence o se pepe tama sa la faaigoaina ia Jasper, sa auina atu e Iosefa se tusi ia Samuela, ma faailoa atu ia te ia faapea o ia ma lona aiga o le a malaga atu i Samoa i le masina e sosoo ai. I se taimi puupuu mulimuli ane, sa faia ai e Susa ma Iakopo Gates se pati faamavae mo le aiga o Dean, ma sa malaga ai loa Iosefa, Florence, ma le la atalii pepe mo Samoa ina ua maea.39

O le vaega muamua o le latou malaga 2,000-maila sa filemu lava, ae sa leai se fuafuaga a le kapeteni o le vaaafi e malaga i le motu o Aunu‘u, lea sa nofo ai Samuela. Nai lo lena, sa taofi le vaa e latalata i Tutuila, e tusa e luasefulu maila i sisifo o Aunu’u.

Sa le iloa e Iosefa se isi i Tutuila, ae sa ia saili ma le naunautai mo se taitai i tagata o e na o mai e faafeiloai le vaa. I lona vaai atu i se tagata o lē sa foliga o ia e pule, sa sii atu le lima o Iosefa ma fai atu se tasi o ni nai upu Samoa na te silafia: “Talofa!”

I lona faateia, sa faafoi mai e le tagata le faafeiloaiga a Iosefa. Ona taumafai loa le o Iosefa e ta’u atu ia te ia le mea o loo agai i ai o ia ma lona aiga, i lona tautala i le faaHawaii ma faamamafa upu “Aunu‘u” ma “Manoa.”

Sa faafuasei ona susulu mata o le tagata lea. “O oe o le uo a Manoa?” na ia fesili ai i le faaIgilisi.

“Ioe,” sa tali ai Iosefa, ma le faafetai.

O le igoa o le tagata lea o Tanihili. Sa auina atu o ia e Samuela e su’e Iosefa ma lona aiga ma avatu ma le saogalemu i latou i Aunu’u. Sa ia taitai atu i latou i se vaa laitiiti faatasi ma se auvaa e toasefululua isi alii Samoa. Ina ua uma ona i luga o le vaa le aiga o Dean, sa amata e alii e toasefulu ona alo le vaa agai atu i le sami a o taina e le isi toalua le vai ma faafoe e Tanihili le vaa. A o tauivi faasaga atu i matagi malolosi, sa tautaia e alii alofoe le vaa agai i luga ma ova atu i galu taufaamatau seia latou aumaia le vaa i le saogalemu i le uafu i Aunu’u.

Sa faafeiloaia e Samuela Manoa ma lona faletua, o Faasopo, ia Iosefa, Florence, ma Jasper i le matafaga. O Samuela o se tagata paee, e matua mamao ia Iosefa ma vaivai lava. Sa susū i loimata ona foliga ua leaga i le tau a o ia faafeiloai i latou i le faaHawaii. “Ua ou lagona le matuā faamanuiaina i le aumaia faatasi o i tatou e le Atua ma ua mafai ona ou feiloai i Lana auauna lelei iinei i Samoa,” o lana tala lea.

Sa uu e Fasopo le lima o Florence ma taitai atu o ia i le fale e tolu potu o le a latou nonofo faatasi ai. I le aso Sa na sosoo ai, sa tala’i atu e Iosefa lana uluai lauga i Samoa i se fale e tumu i tuaoi fiailoa. Sa ia saunoa i le faaHawaii, ae faaliliu e Samuela. I le aso na sosoo ai, sa toe papatisoina ma toe faamauina e Iosefa ia Samuela, e pei ona sa faia e le Au Paia i nisi o taimi i le taimi lea e faafouina ai a latou feagaiga.

O se tamaitai e igoa ia Malaea sa i ai ma i latou sa faapotopoto e matamata i le sauniga. Sa uunaia o ia e le Agaga, ma sa talosaga o ia ia Iosefa e papatiso o ia. Sa maea ona sui ona laei susū sa faia ai papatisoga i ona laei mo le faia o faamauga, ae sa ia toe faia ona laei susū ma ulufale atu i le vai.

I vaiaso na sosoo ai, e toasefulufa i si Samoa sa papatisoina. I le faatumulia ai i le faanaunauga faamoemoeina, sa tusi atu Iosefa ia Uilifoti Uitilafi ia Iulai 7 e faasoa i ai le aafiaga a lona aiga. “Sa ou lagona ou te vavalo i le suafa o le Alii o le a talisapaia e afe ma afe o tagata le upumoni,” sa ia lipoti atu ai. “O la’u molimau lena i le asō, ma ou te talitonu o le a ou ola ou te vaai o faataunuuina.”40