Te Aro & te Tautaeka
Iroun Unimwane Wilford W. Andersen
Man te Itingaun
Te Aro ao te tautaeka a mwakuri nakon te botoniango ae ti teuana ma e kakaokoro aroia ni mwakuriia. A rangi n uaana ao n nakoraoi ngkana a kataniia ao ni kaungaia imarenaia.
Kamatata n te korotamnei iroun David Stoker
Te Aro ao te tautaeka kaanga ai aroia taanga ake n tabetai a kakaokoro bwaai aika a boboto iai ke aia kouru, ma ngkana a kataia ni mwakuri temanna n akean are temanna ao e kanganga bwa e na tokanikai. Te Aro ao te tautaeka a uaia ni kainnanoa inaomataia bwa a aonga ni maiuraoi, ma rongorongo ake ngkoa a kaotia bwa te uamaeanako e aki karekea te maiuraoi iroun temanna ke temanna A uaia ni mwakuri nakon te botoniango ae ti teuana ma e kakaokoro aroia ni mwakuriia. A totokanikai ao n nakoraoi ngkana a kamanoia ao kaungaia i bon imarenaia.
Te tautaeka iai tibwangana ae e kakaawaki ni kamanoan ao ni kateimatoa inaomataia aro ao ni karikirakea tibwangaia irouia te botanaomata. Te kakukurei, a mwaiti tautaeka n te aonaaba n bong aikai a kina inaomataia aro ao a kakoaua nakoia kain te aba inaomataia n taromauri ao ni karaoi aia taromauri ni kaineti nakon are baireaki n oin aia kantaninga. Anne e aki ririki n tainako.
Roro aika a mwaiti a tia n matoatoa ni kabua te inaomata are e riki ngkana te tautaeka e tua bwa ti teuana te aro ae e na iraki. Tabeman a tia n rinanon te bwaka are e irianaki man ana totoko te tautaeka ni katabui aro ni kabane. Ti kakaitau bwa e rikirake mwaitin tuan aba n te aonaaba n tai aikai ake e kaotaki nakoia te botanaomata bwa aia koaua n te aro ao aroia n taromauri, e ngae ngke e kaokoro man te tautaeka, a riai ni kamanoaki ao ni kawakinaki man te bwainikirinaki.1
Karawa e kaungai nanoia tautaeka n aron are e kabarabwaraaki n ana Boki Moomon e anga te inaomata aei nakon ana koaua te aro ao wakinana irouia aia botannaomata:
“Ao ngkanne ngkana te aomata e tangiria bwa e na toro iroun te Atua, ao bon kabwaiana anne; ke, ngkana e kakoaua te Atua bon kabwaiana bwa e na beku irouna; ma ngkana e aki kakoaua ao bon akea te tua ae e na katuaeaki iai. …
“Bwa bon iai te tua are aomata a na motikaki taekaia n aron aia bure. Ma e ngae n anne, bon akea te tua ni kaitaraa ana koaua te aomata” (Aramwa 30:9, 11).
Aomata ngaira aika taan onimaki ti riai ni kakaitau ibukin kamanoakira iroun te tautaeka ngkai e anganiira bwa ti na kawakina ao ni kammwakura ara koaua n te aro n aron are ti tangiria.
Kakawakin ana Mwakuri te Aro
Tao e karako ataakina irouia tabeman bwa te aro ao aro aika riai iai tibwangaia ae moan te kakawaki ni kateimatoan ao boutokaan te tautaeka ae raoiroi man nakoraoi. Ti bwainaoraki aika koaua nakon kanganga aika a mwaiti aika korakora are e kaitaraaki n ara aonaaba ni bong aikai bon te maiu n tamnei, tiaki te tautaeka ke kaubwain te aba. Te kaokoroaki irouia reeti n aomata, kakeru, ao bure ake a karaoaki irouia aomata n irekereke ma te kairiribai, te katoto bon kanganga n te aro n tamnei, ao bwainaorakiaia ni koaua bon man te maiu n tamnei. E reirei Unimwane Dallin H. Oaks man te Kooram n Abotoro ake Tengaun ma Uoman:
“A mwaiti rikirake aika kakawaki n aba ake a taetae n Imatang ake a a tia ni kaungaaki man reirein aro ao n anaaki nanoia bwa a na butimwai iango aika boou ibukin kabwarabwara man te tabo n taetae. Katoto a karinaki iai kamaunaan iokinibwaiakiia aomata i Engiran ao Kainaomataakia aomata man te tautoronaki n ana tai Abraham Lincoln n 1862-1863 n te [United States]. E koaua naba aio ni Karekean te Inaomata nakoia taian Bootaki ni banen te itera n tienture ae nako.”2
Te botanaomata a katan ian mwakoron aro aika a bubura ao ekaretia ni katei tua aika tamaroa bwa a na iraki. Tautaeka a aki kona ni katei tabo ni kaikain aika e tau ni kamanoia taan iowawa ake a reke man te botanaomata aika akea irouia aroaro aika riai, anua, ao onimaki. Anua aikai a kaungaaki bwa a na katamaroaki n aia waaki aro nakon katean tuua n te tua ke kairoro mai irouia bureitiman. E aki kona te tautaeka n tiani taian anua, nano ao kantaninga ake a ueke man aia namakin te botanaomata. Ao bon aikai koraa ake a rikirake inanon ana waaki te tautaeka ake a riai ni katei.
Te tia koro rongorongo mai Buranti ao te aomata ae te tia kairiiri Alexis de Tocqueville e koroboki, “Te tia kairiiri ae motibuaka e kona n tautaeka n akea te onimaki, ma te inaomata e aki kona.”3 Ao aron naba te kairiiri ae motibuaka e aki kona n tautaeka n aki toki n akea te onimaki. Bwa n aron Boris Yeltsin, te moan beretitenti man te Tautaeka n Rutia, n ana nonori, “Ko kona ni katea te kaitokanuea ma te biti i tabon te kati, ma e na kanganga te tekateka iaona.”4
N te Kabwarabwara iaon te Maunga, Iesu e kabotaua te tua are e koreaki iaon boki ma te tua are e koreaki n te nano.
“Kam ongo bwa e atongaki nakoia ake ngkoangkoa, Ko na tai kamateia aomata; ba ane kamatea te aomata ao e ananga ni kabuakakaki iai n te botaki ni motiki-taeka:
“Ao ngai I taku nako imi, ba ane un nakon tarina ao e ananga ni kabuakakaaki iai n te botaki ni motikitaeka” (Mataio 5:21–22).
Ngkai tautaeka a kamatoai tua ake a koreaki ni booki, aro a reirei ao a kaunga te ongotaeka nakon tua aika koreaki n te nano. Naake a konai uotaia n taai aikai a na bon aki kona ngkana a tia n riaon te moan. Ngkai ti wareware n te Doctrine ao Covenants, Teuare e taekinaki bwa e kawakin ana tua te Atua, e aki riai bwa e na urua tuan te aba. (taraa D&C 58:21).
Ma ngkana te botanaomata aki butimwaea bwain te maiu n tamnei, a katei tua aika a bwainaki n te tautaeka ao ana tititem te tautaeka a na bon aki kona ni mwakuri raoi. Katei ni karinerine e na reke ngkana mwaitiia te botanaomata a karaoi bwaai aika raraoi ibukina bwa a kakoaua bwa a bon riai, tiaki ibukina bwa a kabaeaki n te tua ke man aia kairoro bureitiman.
Te tautaeka e tarai aroia ana botanaomata. E kataia ni kairiia bwa a na karaoi katei aika tamaroa ao aroaro aika raraoi. Te aro, n iterana teuana, e kataia ni kairiia bwa a na tangiria ni karaoi katei aika tamaroa ao aroaro aika raraoi. Beretitenti Ezra Taft Benson (1899–1994), te membwa n te kaebineti iaan U.S. Beretitenti Dwight D. Eisenhower, e reireia te bitaki ae moan te kakawaki aei:
“Ana mwakuri te Uea e waaki man te nano. Te aonaaba e mwakuri mai tinanikun te nano. Te aonaaba e anaia aomata ni kaotinakoia man te maeka n aki manena. Kristo e kanakoi namakin n aki manena ao n riribai mai irouia aomata, ao imwiina aomata a otinako ma namakinan ae iai manenaia. Te aonaaba e na kabuakakaia aomata man bitakin aia enuwaromenta. Kristo e bitiia aomata, antai ngkanne ake a bita aia enuwaromenta. Te aonaaba e na kateiraoa anuaia aomata, ma Kristo e kona ni bita aron te aomata.”5
N te tai ae rang maan ni kabane tautaeka aika inaomata n tokina a katan iaon mwakuri n anganano aika a tamaroa ao iaan aia boutoka ana botanaomata. N aron te tia kairiiri ae kinaaki ae tataekinaki ao te tia rabakau n te tua Edmund Burke e taku, “E katabuaki n te tua ae akea tokin bwaai, bwa aomata aika aki rau aia iango a aki kona n inaomata. Aia iango ni kaibwabwaru a riki bwa kabaean waeia aika taurekereke.”6
Ibukin anne, tautaeka aika raraoi a katani aro ao a boutokai inaomataia aro. Ao aro aika tamaroa e kaungaia ana botanaomata aika raraoi ao n raona te tua n aon te aba.
Te tautaeka ae tamaroa e aki riai n tei ibukin antai ana itera. E riai n aki tei ibukin te aro teuana ke n nanona te aro teuana nakon are teuana. Taan tei ibukina a riai n inaomata ni kakoaua ao n taromauriia te Atua ae moan te mwaaka ni kaineti ma aia iango. N aron naba anne, te aro ae raoiroi e riai n aki kariaia ke ni kaitarai bwatei n te tautaeka ke taan tei. Ao, naake a kakoaua a riai n inaomata ao ni kaungaaki n irii waaki inanon te tautaeka ao ni boutoka te bwatei ke naake a kan rineaki are a taku bwa te kabanea n tamaroa.
Kaota am Iango Nakoia Taan Karao Tua
Ngkai te Ekaretia, ngkai bon te bootaki, e a tia ni kakamatoa arona n tei i nuka, Aomata Aika Itiaki ni “Boong Aika Kaitira a kaungaaki bwa a na irii waaki inanon te tautaeka ake a karaoaki ao ni kaoti bwanaaia nakon te maroro ma te tautakea ibukin tuua ao kaetieti. Iai naba mwakoron ara onimaki bwa ti na riki bwa kain te aba aika tamaroa n tabo nako ake ti maeka iai.
Aeniboki 2: Babairean Aron Kairan te Ekaretia e taekinna, “Ngkai a irii tuan aia tautaeka are a mena inanona, membwa a kaungaaki bwa a na kabaei araia bwa a na rinerine, ni kamatebwai bwai aika riki ao n rinea aia tia tei ma te taratara raoi, ao n rinerine ibukiia aomata ake a kakoaua bwa a na beku ma te etieti ao te momotiraoi. Aomata Aika a Itiaki iai tibwangaia ae onoti n ukeuke nako, rinerine ibukin, ao ni kamatoaia taan kairiiri ake a kokoaua, tamaroa, ao a wanawana (taraa D&C 98:10).”7
N te bong teuana e na manga oki te Tia Kamaiu. Bon Tibwangana bwa e na tautaeka ao n riki bwa aia Uea uea ao n riki bwa te Kabanea n Rietata n Ibonga. Imwin te kanikina ni kaota te inaomata n tautaeka ao mwakan te nakoanibonga a na bootaki inanon tii teuana.
Ni karokoa te bong are e korakora, aro ao tautaeka a riai n rianna n ruo rikaaki ni kawain rongorongoia aomata n taubai—n uaia ni karinei inaomataia imarenaia, a na uaia ni kakaitau n aia itera nako aika kakawaki ake a tibwai.