Rokon ana Boki Moomon
Aio te kauoua n rongorongo inanon uoua mwakoro aika ireiti ibukin taekan te Burabeti Iotebwa Timiti. Te moan rongorongo, “The Path to Palmyra,” e kaoti inanon Tuun 2015 n te rongorongo man te Riaona.
N ai aron Iotebwa Timiti, ko aki kainnanoia ni maiuakina te maiu ae kororaoi bwa ko aonga n riki bwa te bwai ni mwakuri ae korakora inanon bain te Atua.
Tamnein mweengan Iotebwa Timiti ao te aono are e katobibiia i Harmony, Pennsylvania, iroun George Edward Andersen
N aron kawain Iotebwa Timiti nako Palmyra ae bati iai te kanganga ao te nanokawaaki ao te kakataaki, ai aron naba ana kekeiaki ni kaotinakoa ana Boki Moomon—te mwakuri, n te taina, e a uotia nakon te bwarannano ae korakora.
N tairiki Tebetembwa 21, 1823, e a bon aki rau Iotebwa. Ai teniua te ririki man te tai are e a tia iai n noora te mii ni burabeti ae kakannanto, n noora te Atua te Tama ao Natina, Iesu Kristo, n itaramata ni kaekaan ana bubuti ae nano ni kan ataia bwa e ngaa te ekaretia ae eeti. Man te bong arei, e a tia ni bati ana tai ni [bwaka] inanon kaairua aika burababa, ao ni kaoti mamaaran te roronrikirake, ao kaairuana n rikina n aomata (Joseph Smith—History 1:28).
N atai kabwakana aikai, Iotebwa ae te 17-ana ririki e bubuti ibukin kabwaraan ni kabane [ana] bure n aki iango raoi (Joseph Smith—History 1:29). Ni kaekaana, te anera e kaoti irarikin ana kainiwene, e ribootinna Iotebwa, “ao e taku te Uea e a tia ni kabwarai au bure.”1
Te anera, are e aranna bwa Moronaai, e tuangnga Iotebwa bwa te boki “ae koreaki iaon bwaatua aika koora” ao kanoana ae “bwaninin te Euangkerio ae akea tokina” e a tia ni katukaki n te tabuki irarikin mweengana i Palmyra, New York. Ma te boki anne bon uoua atiibu aika tirewa aika baoua ao atiibu aikai, a kanimwaki nakon te biti ae te raurau, ao bwaai aikai a aranaki bwa te Urim ao Tummim, are e a tia ni katauraoia te Atua ibukin rairan te boki (Joseph Smith—History 1:34, 35).
Uoua riki te tai n te tairiki anne Moronaai e kawara ao ni karikirakea mimiin te kairake ni mwaane aio, ni karaua ni kaokaokii bwaai ni kabane ake e a tia n taekini mai imwaaina. Ni katoaa te tai, e reitia ma te taeka ni kauring, n tuangaIotebwa bwa Tatan e na kataia ni kaririia ibukin aroia ana utu tamana ni maiu ni kainnano, ni karekei bwaatua ibukina bwa a aonga n rikirake ni kaubwai mai iai. Aio are e a katabua Iotebwa, n taekinna bwa e na akea riki ana iango ae e na iangoia ni karekean bwaatua aikai ma n tii kamoamoa te Atua, ao n aki rootaki man iango riki tabeua nakon are tii ibukin katean abanueana; bwa rimwi ao N na aki kona ni karekei” (Joseph Smith—History 1:46).
Ngke e a nakon mweengana Iotebwa ni motirawa man ana mwakuri n te oniman, Moronaai e kawaria n te kaaua n tai.
Iotebwa Timiti e Kawaraki iroun Moronaai inanon te Marae, iroun Gary E. Smith
Te bong are imwiina Iotebwa ai bon akea korakorana man te bwai are e rinanona n te tairiki are imwaaina. Ana karo e kainaomata man ana mwakuri man te tabo ni man, ao ngke Iotebwa e a kaineta mweengana ni motirawa, e kawaria Moronaai te kaaua n tai. Te anera e anga te kaetieti nakon Iotebwa bwa e na oki rikaaki nakon tamana ao n tuangnga te mii ni burabeti, are karaoia Iotebwa. Imwiina e a nakon te tabuki ae e kaan (taraa Joseph Smith—History 1:49–50).
Imwiin rokona n te tabuki, Iotebwa e kabongana te kai ni kaumwa ni kauka te bwaoki n atibu are e taunaki ake a wene inanona bwaatua ao ni karina baina n anai. Ao ngke e karaoia, te tiaoki ae korakora e a karenakoa rikaaki man anaa korakorana ni kabane. Ngke e tang n takarua, n titiraki bwa bukin tera e aki kona ni karekei bwaatua, Moronaai e tuangnga, “Ibukina bwa ko aki kawakin ana tua te Uea.”2
N aki tabe ma ana kauring te anera ae bebete man mataata, Iotebwa e kawakinii iango bwa bwaatua a kona ni katoki ana kangaanga ana utu n te mwane.3 N tokina, Moronaai e bairea aua te ririki maanna ni kataa Iotebwa Timiti bwa e na ikawai ao n tauraoi nanona ao ana iango nakon weteana ma te nano ae itiaki ibukin te mwakuri ae tabu.
Bwaai aika totoko nakon te Raitaeka
Aua te ririki imwiina Iotebwa e a bon tauraoi. Totoko nakon rairan taian bwaatua, a bon, rangi ni korakora. Ngkai e a tibwa mare, Iotebwa e kainnanoia bwa e na mwakuri ni karekei bwaai ibukin Emma ao boni ngaia, ao n ikotaki naba ma kaain ana utu, ake a teimatoa n rangi n onimakina ana buoka. Tao ae e rangi ni korakora riki ana katikitiki, Iotebwa e a kaitaraaki ma aia totoko te botanaomata ao te mataai ae korakora are e na karika kaotan ma buan taian bwaatua.
Ngke te koraki ni iowawa i Palmyra a tangira bwa Iotebwa e na kaoti nakoia taian bwaatua ke e na kabiraki n te koorotaa ao n rabunaki ma buraen te man, e ataia bwa e a riai n nako.4 Ai ngaia are, inanon banen 1827, Iotebwa e katikui bwaatua inanon te bukibuki ni biin, e katuraoi tabeua ana bwai, ao n tangoa $50 mai iroun raoraona ao te tia onimaki ngkoa ae Martin Harris, ao ni uota buuna ae bikoukou n raka iaon 100 te maire (161 kiromita) imaiakin Harmony, Pennsylvania, ni maeka ma ana karo Emma. E kantaningaia bwa te bitaki e na kabebetea aia mwakuri ni katoabong ao ni kainaomataia man korakoran te mataai ao te kairiribai are are e kaona aon Palmyra.
Iai te rikirake ae tamaroa ae tau are e riki n te winta anne are e a kona iai Iotebwa n rairi tabeua rongorongoia aomata n ana Boki Moomon. Inanon Eberi, Martin Harris e mwaing nako Harmony ni buoka Iotebwa bwa te tia koroboki, ao te mwakuri ibukin te rairairi e moanna ni kakorakoraaki. Inanon nuukan Tuun—tao nimaua te ririki man te bong are e korakora mwiina ngke Iotebwa e moan tuangaki bwa e na nakon te Tabuku are Kumora ni karekei taian bwaatua—a tia n rairii 116 iteraniba aika tuai ni boretiaki.5
N te tai aio Martin e butiia Iotebwa ibukin ana kariaia ni uotii beeba aika tuai ni boretiaki nako Palmyra ni kaotia nakon buuna, Lucy, are ti kona n ataia ae bon tangiria n norii tabeua kakoaua bwa tera ae e a tia ni kabanea ana tai iai buuna ao kaubwaina. Ma, imwiin kakaean nanon te Uea, Iotebwa e tuangaki uoua te tai bwa e na aki angan Martin taian beeba ake a tuai ni boretiaki.6
N rangi n tangiria ni karaua nanon ana aki kakoaua ao rikiraken ana kairoro buuna, Martin e a manga kaumaka riki Iotebwa. Inanon te korakai ae korakora, Iotebwa e nakon te Uea te kateniua n tai. Ni kaekaana, te Uea e tuanga Iotebwa bwa e kona Martin ni uotii beeba ngkana e na kaotia tii nakoia niiman aomata aika a rineaki ao imwiina ni kawaekoaa ni kaokii. N aki kukurei, Iotebwa e anga beeba nakoina, ma tii imwiin Martin ngke tiainaa te berita ae koreaki ni karaoa are e a tia te Uea n taekinna.7
Aio are e moana rikin bwaai aika a ireiti are e na karika te nanokaawaki ao ni kakeaa te kukurei nakon Iotebwa n aron are e na kona n riki nakoina. E aki maan imwiin nakon Martin, Emma e a bungiia te teei te mwaane. Neiei ma Iotebwa a arana aia moan nati bwa Alvin, te mwakuri ni karaunano nakon tarin Iotebwa ae tangiraki are e a tia ni mate, are e mate nimaua te ririki imwaaina. Ni karika riki te nanokawaaki ae bati, n onean mwiin are bua, e a kabuubura riki te ataei ae Alvin ngke e a mate n te bong are e bungiiaki iai, ae Tuun 15, 1828.
N ai aron ae e aki tau aron taobaraakina, imarenan te kua ae e maan ao te korakai ni bung ae korakora ao rotakin te iango ni buan natina, Emma e a kuri naba ni mate. Inanon uoua te wiiki Iotebwa e raraomaeakina Emma, n tararuaia ni kaoka aron marurungina e ngae ngke e mwakuri rinanon te nanokawaaki ae bati iaon natina ae Alvin. Ngke Emma e a kaoti kanikina n te marurung ae teimatoa, ana iango Iotebwa e a oki nakon Martin ao beeba.8
N namakina ingaingan Iotebwa, Emma e kaungaa bwa e na oki nakon Palmyra n tuoa Martin ao beeba. Ma noorakin namakin aika ingainga ao n nanokawaaki n akea te kukurei, e a tokara te kaa are e a titikaki irouia aoti n nako meang. N aki kona n amwarake ke ni matu iaon mwanangana, Iotebwa e a roko ni mweengaia ana karo—n rianna inanon 20-te maire (32 kiromita) rinanon roon te bong man te tabo are e karuoaki iai—tii man bain n ibuobuoki raona ni bwatintia ae raraoma irouna (te “ianena”) are e nanoangaia.9
Imwiin rokon Iotebwa ao n amwarake teutana, e a weteaki Martin. E na kaingabong ma te utu are te Smiths ma e aki roko n te kaoti ni karokoa te tawanou. Ni karaurau n nakonako, e tei n te mataroa nakon te mweenga, n toka iaon te oo, ni katika bwarana iaon matana, ao n tii tekateka ikekei.10
“A Bane ni Bua!”
N tokina, Martin e a roko inanon te mweenga. N akea te taeka ae e taekinna, e anai ana bwai n amwarake bwa e na amwarake. Ma imwaain ae e tenaa kanana, e takaarua, “O, I a tia ni kabuaa tamneiu!”11
Man aio, Iotebwa e kibarake ao n takaarua: “Martin, ko a tia ni kabuai beeba akanne? [K]o a tia n uruaka am berita, ao ni karuoa te kabuakakaaki iaon atuu, ao iaon atuum naba?”
Martin e kaeka ma nanona ae nanokaawaki, “Eng, a akea, ao I aki ataia bwa a mena iaa.”12 (Martin e a tia ni kaoti beeba nakoia tabeman irarikiia naake niiman, “ao man te babaire ni kamwane,” Iotebwa e taekinna imwiina, “a anaaki mairouna.”13)
Iotebwa e takarua n tang, n taekina: “A bane ni bua! [A]bane ni bua! Tera ae N na karaoia? I a tia ni bure—boni ngai ae I kaririia unin te Atua ae korakora.” Ma aio, “n tang ni karongoaa ao ni karaoa te bwaana ae maan man nano ibukin te maraki, ao te bwaebwaeti ae rangi ni kammaraki e kaona te auti,” Iotebwa e kaota te kabanea n nanokawaaki ae korakora ibuakoia ni kabane.14
Te mwakuri n rairairi e toki ibukin tabeua te tai, ao taian bwaatua ao taan raitaeka a anaaki mai iroun Iotebwa ni karokoa Tebetembwa 22—te kauring ae kammaraki ibukin ana tai ni kataaki mai imwaaina. E korakai naba man te kataetaeaki ae matoatoa mai iroun te Uea:
Are e kauringnga bwa ai mwaitira ae e tia ni karaoa te bure nakon ana taeka ao ana tua nako te Atua, ao n tia n nako ni kairoroaki irouia aomata
Ao bwa e riai n aki maaka riki te aomata nakon maakan riki te Atua. E ngae ngke aomata a aki iangoa ana taeka n reirei te Atua, ao n ribai aana taeka—
Ma e riai n rangi ni kakaonimaki ao E na arora baina te Atua ni boutokaia ni kaaitarai ni kabane kanoan ana kainikatebe teuare e buaakaka; ao e na memena irarikin Iotebwa inanon taai ni kaangaanga (taraa D&C 3:6–8).
Iangoa kaangaangan karekean te aekaki ni kaotioti aio. Iotebwa e a tibwa tia ni bua ana moan nati te mwaane. E kuri ni bua kaainabana. Ao ana babaire n angan Martin beeba e bon riki man kani buokan raona are e buokia inanon te mwakuri ae tabu. Eng, e ngae ngke e aki rangi ni kukurei Iotebwa, ao e ngae ngke e onimakina Martin n aron are e iangoia, e a tia ni kabuaa teuana te bwai are e kantaningaia te Atua mairoun Ana reirei: onimakina te Uea n taainako ao n aki onimakina te iriko. Nakon tamaroan Iotebwa ae akea tokina, e reiakina te reirei aio n te kawai ae nano man nakoraoi n te aro are e aki manga karaoa te kaairua aio riki ao, n aki rangi ni maan imwiina e a karekei bwaatua ao taan raitaeka, e moana butin te mwakuri n te aro n aron ae e tuai man nonoraki n te aonaaba man te tai are e karaoa iai ana mwakuri Iesu Kristo iaon te aba. Ni moanaki man te tiburing n 1829, ngkai e a mwakuri ma Oliver Cowdery, Iotebwa e raira 588 ma te kamiimi iteranibaan ana Boki Moomon inanon, te kabanea n rawata, 65 te bong ni mwakuri.15 Aio bon te koaua ae e rangi ni kamiimi birimwaakana ngkana e kabotauaki ma ana kekeiaki ake mai imwaaina. E rangi ni kakaongora naba ataakina bwa rairan te King James Bible a kabanea 47 aomata aika a katanieiaaki aika a reirei, ni mwakuri inanon taeka aika a kaman ataia, itiua te ririki ni katiaakina.16
Inanon rairan ana Boki Moomon, Iotebwa ao Oliver a kabwarabwara, karekei ao n rekootini kaotioti, ao a bwabetitoaki.
Ana Kabwarabwara Iotebwa Timiti, iroun Sam Lawlor
N reitaki ma are e a tia n taekinaki, ibuakon te mwakuri ni karaobwai ae korakora aio, Iotebwa ao Oliver a anga naba taeka n reirei, ni karekei ao n rekootini kaotioti, ni mwakuri ni kaokan te Nakoanibonga ae te Aaron ao te Merekitereka, a bwabetitoaki, a karaoi aia mwakuri n te mweenga, ao ni mwaing nako Fayette, New York, ni boreeti beeba ake a rairaki. Ma te kabanea ni kakai ibuakon aikai ni kabane e aki kuneaki bwa birimwaakara bwaai ake a katiaaki ma inanon matoatoan ataakin te bwai are e karaoaki inanon te tai ae bati bwaai aika tangiraki iai.
Te Booki ae Kamiimi, ni Matoa Arona
N aron teuana te taeka ae kakimototoaki mai iroun te tia rabakau ngkai naba, aio are e karaoia raoi Iotebwa inanon 65 te bong ni mwakuri n rairairi: “Tiaki ae tii e raka iaon teuana te ngaa te ririki n rongorongon ngkoa [inanon ana Boki Moomon] iai inanona tabeua uabubua araia aomata ao ni kaania tebubua taabo aika kaokoro, ma te kabwarabwara ibukin bwaai aika a riki n tii ngaia e bon kaotaki bwa aia mwakuri teniman eteta/taan koro rongorongo ni kawai aika rangi ni kakaawaki—Nibwaai, Moomon, ao Moronaai. Waare aikai, i bon irouia, a taekinna bwa a kabotoa aia rongorongo iaon rekootin rimoa aika e raka iaon te tatin. Te bwai ae e otinako bon te rengarenga ae rawata mwakorona are a bootaki iai aekaki ni koroboki aika bati n aron rongorongon bwaai aika a mataata raoi nakon taeka ni kabwarabwara aika karinaki ao reeta nakon kamataata aika koreaki ni booki aika tabu ao boem. E kainnanoa te taotaonannano ae bati ni mwakuriia taekan raoi rikin bwaai ma taia, tiaokurabi, te katei riki, ao bwaai n ibuobuoki ibukin rekooti, ma ana Boki Moomon e rangi ni kamiimi bwa e boraoi iaon aio. Tain bwaai aika riki a bon karaoaki n akea te kaairua, e ngae ngke a rawata bwaai aika a riki mai imwaaina ao rongorongon taekan bwaai aika a aki teimatoa n riki n tii te taina; … ao taan taekina te karaki a teimatoa ni kawakin aron rikina ao te reitaki n utu imarenaia uangaun ma onoman taan kawakin rekooti irouia Niibwaite ao angaun ma temanna uean Iaretaite (n ikotaki ma aitaraia). Arona ae matoatoa iai ataakina bon aei bwa temanna e na iangoia bwa te tia korea te boki e na mwakuri ma taian tamnei ao mwaabe, ma buun Iotebwa Timiti … e kamataata ni kakewea ae iai te bwai ae e kaman koreia ao bwa e bon aki kamatenanoa ke ni karekea te taeka n reirei ngke e rairairi, ao n te koaua e taekinna bwa Iotebwa e moana ana tetere n taetae n aki taraa te beeba ke ni warekaki nakoina te kabanea n tiekitin n te koroboki.”17
Ao n taekinan aio, akea n taai aikai ae rang kangaanga aika iai n tein te koroboki ao aroia aika katiteuanaaki ma katei ni kawai ao tein te reitaki n te taetae, ibuakon bwaai riki tabeua, ake a irekereke ma te boki ao rairana.18
Ni kaitaraa te kakoaua aio, temanna e na kona n tii titiraki, e na kanga te aomata—ai morarariki temanna ae bon akea ana reirei—ni karaoa te mwakuri aio? Nakoiu, Iotebwa Timiti e aki karaoia n ana iango ana Boki Moomon bwa ibukina bwa e bon aki kona ni karaoia. Ma te kawai ni kabwarabwara aio, ae kaanga e rang korakora n taraakina, e bon aki, ni kabaneana, te babaire ni kakoauaan koauan te boki; ao e aki naba tei bwa aan au kakoaua. Tera ae e karaoia e bon anga te kamatoatoa are e a tia n reireinai te Tamnei n te tai ae aki rangi ni maan nako n au tai ni mitinare ae bwanin au tai. Inanon ruun te Tienta ni Kataneiai ibukiia Mitinare i Provo aika tabu ao iaon tabuki aika iai aroka aika boou man kiriin ao mwanono i Scotland, I rinanon kakoauaan te tamnei teuana imwiin teuana bwa Iotebwa Timiti e bon weteaki iroun te Atua, bwa bon Ana bwai ni mwakuri inanon boong aika kaitira aikai, ao bwa e uota te boki are e a kaman riki imwaain bungiiana, te boki ae e koaua ao n aki kona ni kabotauki—te atibu ae rangi ni kakaawaki n te maiu n atua n te kukurei.
I katanoata naba bwa maiun Iotebwa Timiti bon te kakoaua ae e rangi ni korakora n aron are e na kona n riki bwa te rongorongo ni katiteuanaaki man te boki n tii ngaia. Ngke e a kaukaki ana Boki Moomon, Nibwaai e katanoataa, “Ma taraia, ngai, Nibwaai, N na kaotia nakoimi bwa e teimatoa ana nanoanga te Uea iaoia ake e a tia n rineia, ibukin aia onimaki” (1 Nibwaai 1:20; e kairaki ma katuruturuana). Ngke e a kainaki ana Boki Moomon, Moronai e bubutii, “Taraia, N na anai nanomi bwa ngkana kam na wareki bwaai aikai … bwa kam na uringnga bwa e a tia n nanoanga te Uea nakoia natiia aomata, man te tai are karikaki iai Atam nakon te tai are kam na karekei bwaai aikai” (Moronaai 10:3; e kairaki ma katuruturuana).19
Mai moana nakon tokina, ana kakoaua ana Boki Moomon ao rongorongona e kaotia bwa te Atua e ingainga ni kan mwakuri ma, te kamaiu, ao ni kakabwaiaia te koraki ake—e ngae ma aia bure ao aia aki kororaoi—a rairaki Nakoina inanon te nanokaawaki ao te onimaki ae koaua.
Katuka Am Onimaki iroun te Atua
N ai aron Iotebwa Timiti, ko aki kainnanoia bwa ko na maiuakina te maiu ae kororaoi bwa ko aonga n riki bwa ana bwai ni mwakuri ae korakora inanon bain te Atua. Kaairua, te aki konabwai, ao te mangaongao bon mwakoron maiun ao ana mwakuri Iotebwa, ao a na riki bwa mwakorom naba. Ma tai nanokaawaki. Tai kaririiaki n iangoia bwa “a bane ni bua.” Ni kabane a aki bua ao a na bon aki bua ibukiia te koraki ake a taraa te Atua n nanoanga ao ni maiu.
Iai Tarim ae tararuaiko, ae tauraoi ni kamaiuko ao ni karikirakea am mwakuri n ibuobuoki ma anganibai aika korakora riki nakon anganibaim—n rangi ni korakora riki, ni koauana, nakon anganibai ni kabane n te iriko aika bootaki. Anganibai akekei a mena ikekei ni kamatoako ao ni kakabwaiako, “ni katoaa tain te kaangaanga” (taraa D&C 3:8), n aki tabe ma maroa ao bwarannano are ko na kona n namakinna. Ai ngaia are, ngkana ko waaki nako ma maium, onimakinii anganibai akanne ao “kam na korakora ao kam na ninikoria, tai maku, ao a na tai bwara nanomi irouia … bwa Iehova ae Atuam, boni Ngaia ae airi ma ngkoe; E na bon aki kakiko, ao e na bon aki kitaniko” (Te Tua-Kaua 31:6).
E kunea aio Iotebwa ao e bita te aonaaba. Ko kona naba ngkoe.
Martin Harris e tei ni mataroan mweengan te Timiti, e toka iaon te oo, katika bwarana iaon matana, ao n tii tekateka ikekei.
Iotebwa ao Oliver a iira waakin kaokakin te Nakoanibonga ae te Aaron inanon te Susquehanna Valley n te tiburing n 1829.
New York
Pennsylvania
Palmyra
Harmony