Lēsoni 5
Ko Hono Ako ʻo e Folofolá
Talateú
ʻE tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke ako ʻe he kau akó ʻi hono ako e founga ke mahino lelei ange kiate kinautolu ʻa e kakano mo e kaveinga ʻo e folofolá, ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí pea mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi he folofolá, pea moʻui ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ko iá. ʻI he ʻilo mo moʻui ʻaki ʻe he kau akó e ngaahi moʻoni taʻengata ʻi he folofolá, ʻe lava ke tōloloto ange e ongoongoleleí ki honau lotó. Fakakaukau ki ha ngaahi founga ke toe vakaiʻi e fakamatala ʻi he lēsoni ko ʻení ʻi he lolotonga e taʻú.
Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí
Ko e taumuʻa ʻo e ako folofolá
Kimuʻa pea kamata ʻa e kalasí, tuku ha meʻa angamaheni hangē ko ha peni vahevahe, pepa, pe tohi himi ʻi he lokiakó ʻe lava ke sio lelei ki ai e kalasí. Fili ha feituʻu ʻe ʻasi angamaheni ai e meʻá ni pe ʻe faingofua hono fakatokangaʻi ʻe he kau akó. Kamata e lēsoní ʻaki haʻo talaange ki he kau akó kuo mole meiate koe ha meʻa pea ʻoku fie maʻu ke nau tokoni hono kumi iá. Kole ange ke nau fekumi ʻi he lokí, kae ʻoua ʻe talaange e meʻa ʻoku nau fekumi ki aí. Hili ha taimi nounou ʻo e ʻikai ola lelei e fekumi ʻa e kau akó, fakamatalaʻi ange e meʻa ʻoku totonu ke nau kumí, pea kole ange ke nau toe ʻahiʻahi kumi.
-
Ko e hā naʻe faingofua ange ai ke maʻu e meʻa ne ke fekumi aí ʻi hoʻo feinga hono uá?
Hiki hake hoʻo folofolá. Fakamahinoʻi ange ʻoku hangē ko e faingofua ange ke kumi ha meʻa ʻi he taimi ʻoku tau ʻilo ʻa e meʻa ʻoku tau kumi ki aí, ʻe lava ke toe mahuʻingamālie ange ʻetau ako folofolá ʻi he taimi ʻoku tau ʻilo ai e meʻa ke tau fekumi ki ai ʻi heʻetau akó.
Ke tokoni ke ʻilo ʻe he kau akó ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau fekumi ki ai ʻi he taimi ʻoku tau ako folofola aí, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Melioni G. Lomenī ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Kimuʻa pea lau ʻa e tokotaha akó, kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki ha meʻa ʻoku totonu ke nau maʻu maʻu pē ʻi he folofolá ʻo kapau ʻoku nau fekumi ki ai. (Te ke lava ʻo ʻoange ha tatau ʻo e meʻá ni ki he kau akó mo ha ngaahi fakamatala fakaepalōfita kehe ʻi he lēsoni ko ʻení.)
“He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo ako fakamoʻomoʻoni e folofolá taʻe te ne ako e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí he kuo tohi e ngaahi folofolá ke fakatolonga e ngaahi tefitoʻi moʻoní” (“The Message of the Old Testament” [address to CES religious educators, Aug. 17, 1979], 3, LDS.
-
Makatuʻunga ʻi he fakamatala ʻa Palesiteni Lomenií, ko e hā ʻoku totonu ke tau fekumi ki ai ʻi heʻetau ako e folofolá?
-
Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni?
Fakapapauʻi pe fakalahi atu ki he ngaahi tali ʻa e kau akó ʻaki hano kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kimuʻa pea lau ʻa e tokotaha akó, kole ki he vaeua ʻe taha ʻo e kalasí ke nau fakafanongo pe ko e hā ʻa e tefitoʻi moʻoni. Kole ki he vaeua ʻe tahá ke nau fakafanongo pe ko e hā ʻoku matuʻaki mahuʻinga ai ke fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní.
“Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní ko ha moʻoni, ʻoku fakataumuʻa ke fakaʻaongaʻi ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe. Ko e tefitoʻi moʻoni ʻoku moʻoní ʻokú ne ʻai ke faingofua ange hano fakahoko ʻo ha fili ʻo aʻu pē ki he ngaahi tūkunga puputuʻu mo faingataʻa tahá” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” Ensign, Nov. 1993, 86).
-
Fakatatau kia ʻEletā Sikoti, ko e hā ha tefitoʻi moʻoni? Ko e hā ʻoku matuʻaki mahuʻinga ai ke fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi he folofolá?
Fakamatalaʻi ange ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e ngaahi moʻoni taʻefeliliuaki, ʻa ia ʻokú ne ʻomi ha fakahinohino ki heʻetau moʻuí. Ko e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻa e meʻa naʻe fakataumuʻa ʻa e ʻEikí mo ʻEne kau palōfitá ke tau ako mei he ngaahi fakahaá, malangá, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he folofolá.
Ke tokoni ki he kau akó ke nau ʻiloʻi ha sīpinga ʻo ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi mai ʻi he folofolá, fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukau ki he ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá. ʻEke ange pe ʻe lava ke nau ʻiloʻi ha foʻi moʻoni mahinongofua te tau lava ʻo ako mei he meʻa ne aʻusia ʻe Siosefa Sāmitá. Mahalo ʻe ʻilo ʻe he kau akó ha ngaahi tokāteline mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe. Ko ha sīpinga ʻe taha ʻa e moʻoni ko ʻení: Kapau te tau lotu ʻi he tuí, ʻe tali ʻe he ʻOtuá ʻetau ngaahi lotú.
Ko hono maʻu e mahino ki he kakano mo e kaveinga ʻo e folofolá
Fakaʻaliʻali ha konga fuaʻiʻakau kuo pau ke fohi kimuʻa pea toki lava ke kai (fakatātā ʻaki ʻeni, ko ha foʻi siaine pe ha foʻi moli).
-
Ko e hā kuo pau ke ke fai kimuʻa peá ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení ki he meʻa ne fakataumuʻa ki aí? (Fohi hono kilí.)
-
Kapau ʻoku ʻi loto ʻa e konga mahuʻinga mo ʻaonga ʻo e meʻa ko ʻení, ko e hā e taumuʻa ʻo e kofukofu ʻi tuʻá? (Ke fakatolonga mo ʻave holo e meʻa ʻi lotó.)
Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke fakatatau ʻa e fua ʻi loto ʻi he kilí ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he folofolá. ʻE lava ke fakatatau e kili ʻi tuʻá ki he ngaahi meʻa naʻe hokó, kakai, mo e malanga ʻa e folofolá. Hangē ko hono fakatolonga mo tokoni e kilí ki hono feʻaveaki ʻa e fuaʻiʻakau ʻoku ʻi lotó, ʻoku fakamatalaʻi mai ʻe he ngaahi folofola ko ʻení ha ngaahi tokāteline mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi ha founga ʻoku tokoni kiate kitautolu ke mahino, manatuʻi, mo moʻui ʻaki kinautolu.
Kole ki he kau akó ke nau vahevahe e meʻa ne nau fai ke tokoniʻi kinautolu ke maʻu ha mahino lelei ange ki he ʻātakai, talanoa, ngaahi meʻa naʻe hokó, mo e ngaahi fakaikiiki kehe ʻo e folofolá. (Te ke lava ke hiki ha niʻihi ʻo ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi he palakipoé.) Hili hono vahevahe ʻe he kau akó ha ngaahi fakakaukau, fakamatalaʻi ʻa e ngaahi taukei ako folofola ko ʻení ki he kalasí pea toʻo ha kiʻi taimi ke ʻahiʻahi fakahoko kinautolu.
ʻĀtakai fakahisitōliá: Fakamatalaʻi ange ʻoku kau ʻi he vahe takitaha ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha talateu ki he vahé ʻa ia ʻokú ne fakamatalaʻi e ngaahi hohaʻa, fehuʻi, pe ngaahi meʻa fakahisitōlia ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e fakahā ʻi he vahe ko iá. ʻE lava ke tokoni hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi fakaikiiki ko ʻení ke mahino kiate kitautolu ʻa e fakahaá.
Ke fakatātaaʻi ʻa e founga ʻe lava ke fakatupulaki ai ʻetau mahino ki ha fakahā ʻi hono ʻiloʻi ʻo e fakamatala fakaikiikí, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 121:1–8. Hili iá, kole ki he kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e talateu ʻo e vahé, ʻo kumi ha ngaahi fakamatala te ne tokoniʻi ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi veesi ko ʻení.
-
ʻOku tokoni fēfē hono ʻiloʻi naʻe tuku pōpula ʻa Siosefa Sāmita ʻi ha ngaahi māhina ʻi he Falepōpula Lipetií ke mahino lelei ange kiate kitautolu e ngaahi vēsí ni?
Ngaahi fakaʻuhinga leá: Fakamahinoʻi ange ʻoku ʻi ai ha ngaahi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá ʻoku ʻikai ke angamaheni. ʻE ala tokoni ʻa e Bible Dictionary, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, ngaahi futinouti ʻo e folofolá, mo e tikisinale angamahení ke ʻiloʻi e ʻuhinga ʻo e ngaahi leá mo mahino kiate kitautolu honau ʻuhingá.
Ke fakahaaʻi ha sīpinga, fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:2 . Fakamatalaʻi ange ko e foʻi lea ko e nofó ʻe lava ke ʻuhinga ia ke fakatoloi pe taʻofi.
-
ʻOku tokoni fēfē hono ʻiloʻi ʻo e fakaʻuhinga ko ʻení ke toe mahino ange ʻa e veesi ko ʻení?
Ko hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní
Fakamatalaʻi ange ko e taimi pē kuo tau maʻu ai ha mahino lahi ange ki he kakano mo e kaveinga ʻo ha potufolofola, ʻoku tau mateuteu ai ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻi aí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki he ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau faí ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoní ʻi heʻetau ako e folofolá.
“ʻI hoʻo fekumi ki he ʻilo fakalaumālié, fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní. Fakamavahe‘i fakalelei kinautolu mei he ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolú. … ʻOku mahuʻinga ke te feinga mālohi ke fokotuʻutuʻu fakalelei ʻa e moʻoni ʻoku tau tānakí ke hoko ia ko ha ngaahi fakamatala faingofua ʻo e tefitoʻi moʻoní” (“Acquiring Spiritual Knowledge,” 86).
-
Ko e hā e ngaahi kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Sikoti ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e founga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻi he folofolá? (“Fakamavahe‘i fakalelei kinautolu mei he ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolú”; “fokotuʻutuʻu ʻa e moʻoni ʻoku tau tānakí ke hoko ia ko ha ngaahi fakamatala faingofua ʻo e tefitoʻi moʻoní.”)
-
ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke “fokotuʻu ʻa e moʻoní” ʻoku tau ako mei ha potufolofola ki ha fakamatala mahinongofua ʻo e tokāteliné pe tefitoʻi moʻoní?
Fakamahinoʻi ange ʻoku faingofua ke ʻiloʻi ha ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻe niʻihi ʻi he folofolá koeʻuhí ʻoku fakamatalaʻi fakahangatonu mai pē ia. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:7-88 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko ia ʻoku fakamatalaʻi fakahangatonu ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau kātakiʻi lelei ʻa hotau ngaahi ʻahiʻahí, ʻe hakeakiʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá mo tokoni ke tau ikunaʻi ʻa hotau ngaahi filí.
Fakamatalaʻi ange ʻoku lahi e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻoku ʻikai fakamatala‘i hangatonu ʻi he folofolá ka ʻoku fakatātaaʻi pe fakamatalaʻi ia ʻi ha ngaahi veesi. Ke ʻiloʻi e faʻahinga tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻoku fie maʻu ʻa hono ʻiloʻi e ngaahi moʻoni ʻoku fakahaaʻi atu ʻi he potufolofolá mo fakahaaʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko iá ʻi ha founga mahino mo faingofua. Ke tokoniʻi e fānau akó ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai fakahā fakahangatonu maí, fokotuʻu ange ke nau fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko e “Ko e hā te u lava ʻo ako mei he meʻá ni?” “Ko e hā e pōpoaki pe ʻuhinga ʻo e ngaahi veesi ko ʻení?” pe “Ko e hā e meʻa naʻe finangalo e ʻEikí ke u ako mei he meʻá ni?”
Fakaafeʻi e kau akó ke nau ʻahiʻahi feinga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi hono toe vakaiʻi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:1–8. Kole ki he kau akó ke nau hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ha moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻe lava ke tau ako mei he lotu ʻa Siosefá mo e tali ʻa e ʻEikí ki he lotu ko iá. Hili hono ʻoange ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke lau ʻa e tokāteline pe tefitoʻi moʻoni ʻoku nau ʻilo mei he ngaahi veesi ko ʻení. ʻE ala kau ʻi he ngaahi tali ʻa e kau akó ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení:
ʻOku fanongo mai ʻa e ʻOtuá ki heʻetau lotú.
Kapau te tau ui ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi taimi faingataʻá, ʻe lava ke Ne foaki mai ha nonga.
Ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi heʻetau moʻuí
Toe vakai ki he konga fuaʻiʻakau ne aleaʻi ʻe he kalasí ʻi he konga kimuʻa ʻo e lēsoní.
-
Ko e hā e mahuʻinga ʻo e fuaʻiʻakaú kapau ʻoku ʻikai ke fakaʻaongaʻi hili hono fohí?
-
Kapau ʻe lava ke fakatatau e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau ʻiloʻi ʻi he folofolá ki ha konga fuaʻiʻakau kuo tau fohi, ko e hā ʻoku totonu ke tau fai ʻi he taimi ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi moʻoni ko iá? (Fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻetau moʻuí.)
Fakamatalaʻi ange ʻi he fakaʻau ke tau ongo‘i hono moʻoni mo e mahuʻinga ʻo e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo tau ʻiloʻi ʻi he folofolá, te tau ongoʻi ha holi ke fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi heʻetau moʻuí. Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe mo ha taha ʻa e founga te nau lava ʻo fakaʻaongaʻi ai ha taha ʻo e ngaahi moʻoni kuo nau ʻilo ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 121:1–8.
Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kau akó ke nau muimui ki ai pea talamai ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻoku mahuʻingamālie kiate kinautolú.
“Kapau te [mou] maheni mo e ngaahi fakahaá, ʻoku ʻikai ha toe fehuʻi — fakatāutaha pe fakasōsiale pe fakapolitikale pe fakangāue — ʻe taʻe lava ke tali. ʻOku ʻi ai e kakato ʻo e ongoongolelei taʻengatá. ʻOku tau maʻu ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻoní ʻa ia te ne fakaleleiʻi ʻa e puputuʻú, palopalema mo e faingataʻa kotoa pē ʻe fehangahangai mo e fāmili ʻo e tangatá pe ha taha fakafoʻituitui ʻi ai” “Teach the Scriptures” [lea ki he kau faiako fakalotu ʻa e CES, Oct. 14, 1977], 3–4, LDS.org).
-
Ko e hā e ngaahi kupuʻi lea naʻá ne maʻu ho tokangá? Ko e hā hono ʻuhingá?
Fakaʻosi e lēsoní ʻaki haʻo vahevahe ʻa e founga kuo faitāpuekina ai hoʻo moʻuí ʻi hono ʻiloʻi mo moʻui ʻaki e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻo moʻoni ʻi he folofolá. Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke nau vahevahe ha tokāteline pe tefitoʻi moʻoni kuo nau ʻilo ʻi he folofolá mo e founga ʻokú ne tāpuekina ʻenau moʻuí. Poupouʻi e kau akó ke nau fekumi faivelenga ki he ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení ʻi heʻenau ako e folofolá pea fakaʻaongaʻi kinautolu ʻi heʻenau moʻuí.
Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá
Ko hono ʻiloʻi mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní
Naʻe fai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e fakahinohino ko ʻení ʻo kau ki he ako folofolá:
“Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha te ke lava ʻo fai … ko e fakaʻutumauku ʻi he folofolá. Lau faivelenga kinautolu. Keinanga ʻi he ngaahi folofola ʻa Kalaisí. Ako ʻa e tokāteliné. ʻIloʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu aí” (“The Power of the Word,” Ensign, May 1986, 81).