Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí–Ako e Folofolá (ʻIuniti 1)

Nāunau ʻOku Teuteu maʻá e Faiako Ako ʻi ʻApí

Fakanounou ʻo e Lēsoni Ako ʻi ʻApi Fakaʻahó

Ko e ngaahi meʻá ni ko ha fakamatala fakanounou ia ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó, ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne ako ʻe he kau akó ʻi heʻenau fakakakato e ngaahi lēsoni ʻe fā maʻá e fānau ako mei ʻapí ki he ‘iuniti 1. ʻE tokoniʻi koe ʻi hoʻo ʻilo ʻa e meʻa kuo ako ki ai ʻa e kau akó ke ke mateuteu ki he kalasí. Ko e fakamatala fakanounoú ʻoku ʻikai ko ha konga ia ʻo e lēsoní pea ʻoku ʻikai fakataumuʻa ia ke vahevahe mo e kau akó. Koeʻuhí ʻoku nofotaha pē ʻa e ngaahi lēsoni te ke akoʻi ʻi he ʻiuniti 1 ʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní, mahalo te ke ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ke vakaiʻi pe aleaʻi ha niʻihi kehe ʻo fakatatau ki he ueʻi ʻa e Laumālié pea mo e fie maʻu ʻa hoʻo kau akó.

ʻAho 1 (Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí)

Naʻe tokoni ki he kau akó ʻenau ako e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiafiá ke nau ʻilo ai ko e taumuʻa ʻo e palaní ke ʻomi ha founga ke tau maʻu ai ʻa e moʻui taʻe-faʻamaté mo e moʻui taʻengatá. Naʻe ʻilo ʻe he kau akó naʻe ʻomi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ki he māmaní ke tau maʻu ha sino pea ke maʻu ha ngaahi ʻausia mo tupulaki.) ʻOku fakaʻatā kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau ikunaʻi e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá mo e maté.

ʻAho 2 (Ko e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako fekauʻaki mo e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní, naʻe tokoni e kau palōfita mo e kau ʻaposetoló talu mei he kamataʻanga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki hono tauhi e Siasí ke maʻá, ʻaki hono akoʻi e tokāteline totonú. ʻIkai ngata aí, ʻe fie maʻu e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kií ke maʻu e ngaahi fuakava mo e ouau ʻo e fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku maʻu kotoa ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku hoko ʻa e hē mei he moʻoní ʻi he tafoki ʻa e kakaí mei he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea fakasītuʻaʻi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí kuo fakamafaiʻí. Naʻe fie maʻu ke fakafoki mai e moʻoní mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kií ki hono ikunaʻi e ngaahi nunuʻa ʻo e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní.

ʻAho 3 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1)

Naʻe ako ʻe he kau akó mei heʻenau ako ki he talamuʻaki ʻa e ʻEikí ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ʻEne ngaahi fakatokangá ʻo fakafou ʻi Heʻene kau ākonga kuo filí pea ko e Siasi pē ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e siasi moʻoni mo moʻui ʻi he funga ʻo e māmaní. Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻoku totonu ke tau fekumi ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻa ia kuo foaki maí, ʻe fakakakato e ngaahi folofola kotoa ʻa e ʻEikí, pea ʻoku moʻoni e ngaahi folofola ʻa e ʻEikí neongo pe ko ia ʻokú Ne folofola ʻakí pe ko ʻEne kau tamaioʻeikí.

ʻAho 4 (Ako ʻo e Folofolá)

Naʻe ako ʻe he kau akó mei he lēsoni ko ʻení naʻe hiki e ngaahi folofolá ke tauhi e ngaahi moʻoni taʻengata ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní. Naʻa nau ʻilo ʻoku mahuʻinga ke ʻuluaki mahino kiate kinautolu e puipuituʻa mo e kakano ʻo e folofolá kae lava ke nau maʻu e ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení. Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ko e mahino pē kiate kinautolu e ngaahi meʻa ko ʻení, ʻe lelei leva ke nau fakahaaʻi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻooni ne nau ʻiló, ʻi ha ngaahi fakamatala mahino ʻo e moʻoní. Naʻe ako leva ʻe he kau akó ʻoku maʻu ʻa e mahuʻinga totonu ʻo e ako e folofolá mei hono moʻui ʻaki e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ne nau ʻiloʻi mei he folofolá.

Talateú

ʻE fakafeʻiloaki ʻe he lēsoni ko ʻení e kau akó ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻo fakaʻaongaʻi e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e vahe 1. ʻE ako e kau akó ʻoku faʻu ʻaki e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá “ha ngaahi tala fakahā fakalaumālie naʻe fai mai ki hono fokotuʻu mo hono puleʻi ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí” (talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá). ʻE lava ke fakamālohia e ngaahi fakamoʻoni ʻa e kau akó kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Hisitōlia ʻo e Siasí.

Fakatokangaʻi ange: Koeʻuhí ko e fuofua kalasi fakataha ʻeni ʻa e kau akó, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau ʻeke ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e founga ako mei ʻapí pea mo e founga ke ako lelei ai e folofolá ʻiate kinautolu peé.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Hisitōlia ʻo e Siasí.

ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha ngaahi fakahā naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e niʻihi ne nau fetongi iá

ʻE lava ke ke kamata ʻaki e kalasí hono ʻeke ki he kau akó pe ko e tohi fē ʻoku nau pehē ʻe lelei ke lau mei ai e māmaní kotoa pea ko e hā hono ʻuhingá. (ʻE lava ke ke ʻomi ha ngaahi tohi te ke fie fokotuʻu ange.) Hili e tali ʻa e kau akó, kole ki ha tokotaha ako ke ne lau e fakamatala ko ʻeni mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea fakaafeʻi e kalasí ke nau fanongo ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he Palōfitá fekauʻaki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

“[Ko e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e] fakavaʻe ʻo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni, mo ha meʻa ʻaonga ki he māmaní, ʻo fakahā ai ko e ngaahi kī ki he ngaahi meʻa lilo ʻo e puleʻanga ʻo hotau Fakamoʻuí kuo toe tuku ki he tangatá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 222

Poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fekumi lolotonga e lēsoni ʻo e ʻaho ní ki ha ngaahi founga ʻe ʻaonga ai ki he māmaní mo ʻenau moʻuí hono ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá

Kole ki he kau akó ke fakaava ki he peesi talamuʻaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Fakamatalaʻi ange ke hoko ʻo ʻaonga ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá , kuo pau ke tomuʻa mahino kiate kitautolu pe ko e hā e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi fuakavá. Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e peesi talamuʻakí. ʻEke ki he kau akó ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e foʻi lea tokāteliné?
Ko e hā ʻa e fuakavá?
Ko e hā ʻa e fakahā?

ʻO ka fie maʻu, fakamatalaʻi ange ko e tokāteliné ko ha moʻoni mahuʻinga mo taʻefeliliuaki ia ʻo e ongongolelei ʻa Sīsū Kalaisí; ko e fuakavá ko ha aleapau toputapu ia ʻi he vā ʻo e ʻOtuá mo ʻEne fānaú, ʻoku fokotuʻu ai ʻe he ʻOtuá e ngaahi tūkunga ʻo e ngaahi talaʻofa kuo faí; pea ko e fakahaá ko e fetuʻutaki ia mei he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. ʻE lava ke ke fokotuʻu ange ke tohi ʻe he kau akó e ngaahi ʻuhinga ko ʻení ʻi he peesi talamuʻakí.

Kole ki he kau akó ke nau kumi hake e palakalafi hono valu ʻo e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (ʻoku kamata ʻaki e “ ʻi he ngaahi fakahaá …”). Fakamatalaʻi ange ʻoku lisi ʻe he palakalafi ko ʻení e ngaahi sīpinga ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi tefito fakatokāteline ʻoku maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e sētesi ʻuluakí pea kumi ha tefito fakatokāteline ʻe taha pe lahi ange ʻoku nau fie ako lahi ange ki ai. Hili iá pea fai ange ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

Ko e tefito fakatokāteline fē ʻokú ke fie ako lahi ange ki aí?
ʻE ʻaonga fēfē hoʻo ʻilo mo e mahino ange kiate koe e ngaahi tokāteline ko iá?

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e sētesi fakaʻosi ʻo e palakalafi fika valú (ʻoku kamata pehē “Ko hono fakaʻosí, ko e fakamoʻoni kuo fai …”), pea fakaafeʻi e kalasí ke nau kumi e meʻa ʻokú ne ʻai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke fuʻu mahuʻingá. Hili iá pea fai ange ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

Ko e hā ʻokú ne ʻai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke “ mahuʻinga lahí”?
Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí?
ʻOkú ke pehē ko e hā ʻe hoko ki hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá?

Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI hono ako e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻe lava ke ke fakatupulaki hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he founga ʻe liliu ai ʻe ha fakamoʻoni ʻoku mālohi ange ki he Fakamoʻuí, ʻenau moʻuí. Fakakaukau ke vahevahe ʻa e founga kuo fakamālohia ai hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ʻuluaki palakalafi ʻo e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, kae muimui ki ai e toenga ʻo e kalasí. Fehuʻi ange leva: ʻI heʻetau ako ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko e leʻo ʻo hai te tau ongoʻí?

Hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻe lava ke tau fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí. Lau leva ki he kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:34–36.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e palakalafi hono tolu ʻo e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai pea kumi ha ngaahi foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi e leʻo ʻo e Fakamoʻuí. (Mahalo te ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú.) Hili iá pea fai ange ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

Ko e hā e ngaahi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e leʻo ʻo e Fakamoʻuí?
Ko e hā ha ngaahi lelei te ke maʻu mei hoʻo fanongo mo ʻiloʻi Hono leʻó?

Fakaʻaliʻali ha tā ʻo ha niʻihi ʻo e kakai naʻe fakataumuʻa ki ai e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 87, 88, 93, 94, 95; vakai foki, LDS.org). Fakamatalaʻi ange ki he kau akó ʻi hoʻo fakaʻaliʻali e ngaahi fakatātā ko ʻení, ʻe ako e kau akó fekauʻaki mo e kakai ko ʻení ʻi heʻenau ako ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ongo ʻuluaki sētesi ʻo e palakalafi hono ono ʻo e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (ʻoku kamata pehē “ … ʻa e ngaahi fakahā toputapu ko ʻení”). Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai ʻo kumi e ngaahi tūkunga naʻe maʻu ai e ngaahi fakahaá. (Mahalo te ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú.)

Ko e hā e ngaahi kupuʻi lea ʻi he ngaahi sētesi ko ʻení ʻoku nau fakamatalaʻi e ngaahi tūkunga naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi fakahā ko ʻení?

Fakaʻaliʻali ki he kau akó ha laʻipepa kuo tohi ai e foʻi lea Ko Koe Fakamahino ange ʻoku tau hangē pē ko ha niʻihi fakafoʻituitui ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí, ʻoku tau foua foki ha ngaahi tūkunga ʻoku tau fie maʻu ai ha tataki fakalangi.

Kapau ʻoku fie maʻu ke tau muimui ʻi he ngaahi sīpinga ʻo e Kāingalotu ko ʻeni ʻi he kuonga muʻá, ko e hā kuo pau ke tau fai ke maʻu e tataki fakalangi ko iá? (Lotu pea fekumi ki ai)

Fakamatalaʻi ange ko e founga ʻe taha ke fekumi ai ki he tataki fakalangaí ko hono ako e ngaahi folofolá. Kole ki he kau akó ke nau vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:37–38, ʻa ia ko ha veesi fakataukei folofola. Fakamanatu ange naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí e fakahā ko ʻení ko ʻEne talamuʻaki ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Kole ki he kau akó ke nau lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:37–38 kae muimui ki ai e kalasí ʻo kumi e fekau ʻa e ʻEikí kiate kitautolu fekauʻaki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Ko e hā ʻoku fekauʻi mai ʻe he ʻEikí ke tau fakahoko ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau ʻilo ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku totonu ke tau fekumi ki he ngaahi fekau kuo foaki mai ʻe he ʻEikí.)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau vahevahe e founga ne ʻaonga ai kiate kinautolu ʻenau fekumi ʻi he folofolá lolotonga e uike ako ko ʻení. Toe vakaiʻi e ngaahi taumuʻa naʻe fokotuʻu ʻe he kau akó ke nau ako fakaʻaho e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá lolotonga e taʻu fakaakó. ʻEke ange fekauʻaki mo ʻenau palani ke muimui ʻi he fekau ʻa e ʻEikí ke “fakatotolo ʻi he ngaahi fekau ko ʻení” (T&F 1:37). ʻE lava ke ke fakaʻosi ʻaki haʻo vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he mahuʻinga ʻo e fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí mo maʻu ha fakahinohino meiate Ia ʻaki hono ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻIuniti Hokó (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 2)

ʻOku fanongo mai e ʻOtuá mo tali ʻetau ngaahi lotú. Naʻe hoko ʻa e ʻUluaki Mata meʻa-hā-maí ko ha ola ʻo e lotu fakatōkilalo ʻa Siosefa Sāmitá. Hili ha kiʻi taimi nounou, naʻe fakahinohinoʻi ʻe ha ʻāngelo ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi hono ʻomai ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo hono toe fakafoki mai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Hili e hā ʻa Sione Papitaiso kia Siosefa Sāmita mo ʻOliva Kautelé, naʻe tohi ʻa ʻOliva Kautele ʻo pehē, “Toe fakakaukau ʻo kiʻi fuofuoloa siʻi, ki hono lahi fau ʻo e fiefia naʻe fakafonu homa lotó … ʻi heʻema maʻu ʻi hono nimá ʻa e Lakanga Fakataulaʻeiki Toputapú” (fakamatala ki he Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:71).