VAHE 15

Ko e Kolo ‘i he feitu‘u Faka-hihifó

Na‘e me‘a ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē: “Kuo fakahā kiate au ‘e he ‘Otuá ko e feitu‘u ‘eni ke nofo ai ‘a e kakaí ni, pea ko e feitu‘u ‘eni te nau tu‘u mālie aí… . ‘I ha fakatahataha mai ‘a e Kāingalotú ki heni pea nau hoko ‘o mālohi fe‘unga ke ma‘u ‘a e fonuá, ‘e fakalaolao ‘e he ‘Otuá ‘a e ‘eá pea te tau langa ha kolo mo ha temipale ki he ‘Otua Fungani Mā‘olungá ‘i he feitu‘ú ni. Te tau langa hotau ngaahi koló ke mafola atu ki hahake mo hihifo, ki he tokelaú pea ki he tongá, pea te tau langa ha ngaahi kolo mo ha ngaahi kolo lalahi ‘e lau ngeau, pea ‘e tānaki mai ki ai ‘a e Kāingalotú ‘o lauafe mei he ngaahi pule‘anga ‘o e māmaní. ‘E hoko ‘eni ko ha hala lahi te ne fakafehokotaki e ngaahi pule‘angá? (JSB).

Ko e ngaahi akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko e fepaki ‘i ‘Ilinoí pea mo e hola ‘a e Kāingalotú ki he feitu‘u Fakahihifó.

‘Oku ‘ikai ke u fie ma‘u ‘e au ke pehē ‘e he kakaí na‘e ‘i ai ha‘aku kaunga ki he‘etau hiki mai ki hení [ki he Tele‘a Sōlekí], ko e fakahinohino ia ‘a e ‘Otua Māfimafí; ko e mālohi ‘o e ‘Otuá na‘e fakahoko ‘aki ‘a hono fakamo‘ui ‘o e kakai ní, he na‘e hala ‘atā pē ke u lava ‘e au ‘o fa‘ufa‘u ha fa‘ahinga palani pehē (DBY, 480).

Na‘e ‘ikai ke u fokotu‘u ‘e au ‘a e palani ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘a e ‘Eikí ki hono fakaava ‘a e hala ke ha‘u ai ‘a hono kakaí ki he ngaahi ‘otu mo‘ungá ni. Na‘e ta‘u lahi ha fakakaukau‘i ‘e Siosefa ‘a e hiki ko ‘eni ‘a e kāingalotú, ka na‘e ‘ikai ke lava ‘o a‘u mai ki heni (DBY, 480).

‘I he ngaahi ‘aho na‘e mo‘ui ai ‘a Siosefá, na‘e lau houa ‘ema nofo hifo ‘o talanoa mai ki he fonuá ni. Na‘e fa‘a pehē ma‘u pē ‘e Siosefa, “Kapau na‘á ku nofo pē au ‘i he ‘Otu Mo‘unga Maká mo ha kau tangata faitotonu ‘e toko teau, te u fiefia ai pē au, ‘o ‘ikai ke u toe tokanga ki ha me‘a ‘e hoko mai, pe ki he kau fakatangá” (DBY, 480).

Na‘a mau nofo ‘i ‘Ilinoi mei he 1839 ki he 1844, pea ko e taimi ko iá na‘e toe hanga ai ‘e he [ngaahi fili ‘o e Siasí] ‘o kamakamata ke fakatupu ‘a e laumālie ‘o hono fakatanga‘i ‘o Siosefa mo e Kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘a nau kaikaila ‘o pehē, Kau lavaki! Kau lavaki! Kau lavaki! mo ui kimautolu ko e kakai fakapō, kakai kaiha‘a, kakai loi, kakai fe‘auaki, pea mo e kakai kovi taha ‘i he māmaní… . Na‘a nau ‘ave ‘a Siosefa mo Hailame pea fuakava ‘a e Kōvana, ko Tōmasi Fōtí te ne malu‘i kinaua mei he kau fakatangá he na‘a nau fu‘u ‘ita lahi ‘aupito. Na‘e hanga ‘e he Kōvaná ia ‘o tuku kinaua ki he nima ‘o e kau fakatangá, ‘o nau hū atu kinautolu ki he pilīsoné ‘o fana‘i ai kinaua. Na‘e ‘i he fale pilīsoné foki mo Sione Teila, ‘a ia ‘okú ne ‘i heni mo kitautolu he ‘ahó ni, pea na‘a nau fana‘i foki mo ia, pea na‘e pau ke ne tokoto ai ‘i ha ngaahi māhina lahi. Hili hono fai ‘e he kau fakatangá ‘a e fakapō ko ‘ení, na‘a nau ha‘u kiate kimautolu ‘o tutu homau ngaahi ‘apí pea mo ‘emau kēleni. Ko e taimi na‘e ‘alu atu ai ‘a e kāingá ke tāmate‘i ‘a e afí, na‘e toitoi pē ‘a e kau fakatangá ia he lalo ‘aá, pea ko ‘ene po‘ulí hifo pē kuo nau hanga atu ‘o fana kinautolu (DBY, 473).

‘I he ta‘u 1845 na‘á ku fai ai ha ngaahi tohi ki he ngaahi Kōvana kotoa ‘o e ngaahi vahefonuá mo e ngaahi vahefonua īkí ‘o kole hūfanga ma‘á e Kāingalotú ‘i honau ngaahi kau‘ā fonuá. Na‘e ‘ikai ke nau tali ‘a e kole ko ‘ení pea nau fakalongolongo pē, ta‘e fai mai ha tali, pē mātu‘aki faka‘ikai‘i mai pē kimautolu. Na‘a nau loto taha kotoa he ‘ikai ngofua ke mau ofi ange ki honau ngaahi kau‘ā fonuá (DBY, 474).

‘I he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1845, na‘e ha‘u ai ha kau fakafofonga ‘e toko tolu ‘o e falealeá [ki Nāvū] ‘o talanoa mo e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo ha ni‘ihi kehe pē; na‘a nau loto ke mau mavahe leva mei ‘Amelika. Na‘a mau fakahā ange kuo fu‘u fuoloa ‘emau nofo mo kinautolú; na‘a mau fakahā ange te mau mavahe mei he Vahefonua ko ‘Ilinoí koe‘uhí ko hono fakatanga ‘i kimautolu ‘i he‘emau tui fakalotú pea kuo ‘ikai ke mau kei lava ke nofo melino. Na‘e pehē ‘e he kau tangatá ni na‘e fehi‘a ‘a e kakaí ‘iate kimautolu. Na‘a mau maheni mo e taha ‘o e kau tangatá ni, ko Sitīveni A. Takilesi hono hingoá. Na‘á ne pehē ‘e ia, “ ‘Oku ou ‘ilo‘i kimoutolu, ‘oku ou ‘ilo‘i ‘a Siosefa Sāmita; ko ha tangata lelei ia,” pea ko e kakai lelei ‘eni; ka koe‘uhí ko e ngaahi loto tāufehi‘a ‘a e kakai ta‘e tui ‘Otuá ni, na‘á ne pehē mai ai, “‘E kau tangata, he ‘ikai ke mou lava kimoutolu ‘o nofo mo ma‘u ha melino heni.” Na‘a mau loto lelei leva ke mau mavahe. Na‘a mau mavahe mei Nāvū ‘i Fēpueli ‘o e 1846 (DBY, 473).

Na‘á ku kolosi mai mo hoku kāingá ‘i he Vaitafe Misisipí ki he feitu‘ú ni, pea na‘e ‘ikai ke mau ‘ilo‘i he taimi ko iá pe ko ‘emau oó koā ki fē, ka na‘a mau tui lahi kuo fakatatali ma‘amautolu ‘e he ‘Eikí ha feitu‘u ‘i he ‘otu mo‘ungá ni, pea te ne tataki hangatonu pē kimautolu ki he feitu‘u ko iá (DBY, 482).

Na‘e fakamamahi‘i kimautolu ‘e homau ngaahi filí ‘aki ha ngaahi fakatanga lahi mei he tafa‘aki kotoa pē; na‘e hē holo pē ha ngaahi fāmili ‘e toko lauafe ‘a ia ne tuli fakamālohi‘i mei honau ngaahi ‘apí ‘o nau ‘alu kae tuku ‘enau koloá kotoa pē, ‘o nau masiva ‘aupito (DBY, 482).

Na‘e ‘ikai ke mau ‘ilo‘i pe ko ‘emau hikí ki fē, ka na‘a mau ‘ilo‘i pē ko ‘emau taumu‘á ke mau ‘alu mama‘o ‘aupito mei homau ngaahi filí. Na‘e ‘ikai ke toe ‘i ai hamau ‘api, tuku kehe pē ‘emau ngaahi saliote fakafalé pea mo homau ngaahi tēnití, pea ‘ikai foki mo ha me‘akai pe ha vala; ka na‘a mau tuku homau ngaahi fāmilí ‘i he ngaahi potu na‘e ‘ikai ke nofo‘í ke nau malu ai, ka mau ‘alu atu ki he lotolotonga ‘o homau ngaahi filí ke ngāue ai ke ma‘u ha pa‘anga ke kumi ‘aki ha me‘akai (DBY, 478).

Na‘a mau fononga fakahihifo ‘o mālōlō atu pē ‘i ha ngaahi feitu‘u kehekehe mo langa ai ha ngaahi kolo, pea na‘a mau tuku [fakataimi] ‘i he ngaahi kolo ko ‘ení ‘a kinautolu na‘e masiva, ‘o ‘ikai ke nau lava ‘o hoko atu fakataha mo e kaunga fonongá (DBY, 474).

Ko hono ui ‘o e Konga Kau ‘a e Kau Māmongá pea mo ‘enau fonongá.

‘I he‘emau fe‘unga tonu pē mo e lotolotonga ‘o e kau ‘Initiá ‘a ē ne mau fanongo ko e kakai anga fita‘a mo‘oní, na‘e ui ai ha kau tangata ‘e toko nimangeau ke nau ‘alu atu ki Mekisikou ke kau [‘i he Tau ‘a Mekisikoú, 1846–48] (DBY, 476).

Na‘á ku kau foki mo au he ‘alú, fakataha mo ha tokosi‘i ‘o hoku kāingá, ‘o mau ‘alu atu ‘i he vaha‘a ‘o e maile ‘e teau ki he uangeau ‘i he ngaahi hala lahí, pea mau mālōlō ‘i he ki‘i ‘apitanga kotoa pē ‘o feinga‘i ke ma‘u mai ha kau tangata ke kau ki he konga kaú, pea ‘i he ‘aho na‘e fie ma‘u ki aí [ko hono 16 ‘o Siulai ki Kauniseli Palafu ‘i ‘Aiouaá], ne kakato ‘a e tokolahi na‘e fiema‘ú; pea na‘e lava ke fai ‘eni ‘i ha ‘aho pē ‘e uofulu mei he taimi na‘e fakahā mai ai ke tānaki ‘a e konga kaú (DBY, 479).

Na‘e kamata ‘a e laka ‘a e konga kaú mei Footi Lēveniuefi ‘o nau fou atu ‘i Senitā Fei, pea nau fou atu ‘i he ngaahi hala na‘e toafa mo fakata‘elatá, ‘o nau a‘u mai ‘o ‘apitanga ‘i he tafa‘aki ki lalo ‘o Kalefōniá, pea ko ha me‘a fakafiefia ‘eni ki he kau ‘ōfisá kotoa pea mo e kau tangata ko ia na‘a nau loto mateakí. ‘I he‘enau a‘ú, na‘e ‘i ai ha ki‘i [faingata‘a‘ia] na‘e hoko kia Seniale [Sitīveni W.] Keni, pea na‘e hanga ai ‘e Kēnolo P. Sā. Siosi Kuki [ko e taki fo‘ou ia ‘o e konga kaú] ‘o fekau ke nau laka atu, peá ne pehē, “Kuo ‘i heni ‘a e kau tangatá pea ‘e lelei e me‘a hono kotoa.” Na‘e fai velenga ‘a e kau tangata ‘i he konga kaú ni ‘i honau fatongiá. ‘Oku ‘ikai ha taimi ia te u fakakaukau ai ki he kau tangata ko ‘ení ta‘e te u fakakaukau ‘o pehē,” ‘Ofa ke tāpuekina kinautolu ‘e he ‘Otuá ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata.” Na‘a mau fai kotoa ‘eni ke fakamahino‘i ki he Pule‘angá ko e kakai mo‘ui mateaki kimautolu (DBY, 477).

Na‘e ‘alu atu ‘emau konga kaú ke tau, ‘o ‘ikai ‘i ha ngaahi mohenga lelei pē ‘i ha ngaahi vaka fakamīsini, pe ‘i ha ngaahi māhina si‘i pē, ka na‘a nau fononga lalo ‘i ha maile ‘e uaafe tupu ‘i he ngaahi toafá pea mo e ngaahi potu lala na‘e ‘ikai ha hala aí, ‘a ia ko ha ta‘u ‘e ua na‘a nau mama‘o ai mo fetaulaki mo e ngaahi faingata‘á pea mo e ngaahi mamahi kehekehé, pea nau toki fe‘iloaki mo honau ngaahi fāmilí. Na‘e pehē pē hono toe fakahaofi kimautolu ‘e he ‘Otua poto ko ia ‘okú ne lava ke ‘afio‘i ‘a e ngata‘angá mei he kamata‘angá (DBY, 479).

Lolotonga … ‘a e ngaahi taimi ‘o e faingata‘á, na‘e fie ma‘u ai ke to‘o mei homau ngaahi ‘apitangá ha toko nimangeau ‘o homau kakai tangata sino mālohi tahá, kae tuku ‘a e kakai toulekeleká, fānau īkí, pea mo e kakai fefiné ke tokanga‘i mo fai poupoua ‘e kinautolu na‘a nau kei toé (DBY, 478).

Ko kimautolu na‘e nofó, na‘a mau ngāue mo tō ‘a e me‘a kotoa na‘e fie ma‘u ke mau ma‘u me‘atokoni mei ai ‘i he maomaonganoá. Na‘e pau ke mau totongi pē ‘e kimautolu ‘emau kau faiakó, tō e ngoué mo ta‘o ‘emau maá pea mo ngāue ke kumi‘aki hamau vala he ka ‘ikai, ko ‘emau hala ia ‘i he ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení (DBY, 476).

Na‘e fakahaofi ‘a e “ngaahi ‘apitanga ‘o e kau masivá” ‘e he ngaahi ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí.

Na‘e toe pē ha tokosi‘i ‘o e fa‘ahinga na‘e masiva, mahaki‘ia pea mo toulekeleká, pea na‘a nau toe fetaulaki pē mo ha fakamamahi mei he kau fakatangá; na‘e tā mo haha kinautolu, pea na‘e tutu hifo mo honau ngaahi falé foki(DBY, 473–74).

Ko si‘i kāinga [ko ‘ení] na‘a nau nofo hifo [he ve‘e vaitafe ‘i he tafa‘aki ki ‘olunga ‘o Monitolose, ‘Aiouaá,] na‘a nau fekuki mo ha masiva lahi pea mo e mamahí. Na‘á ku fanongo na‘e ‘i ai ha taimi ‘e taha na‘a nau meimei mate ai he fiekaiá ka ne ta‘e ‘oua hono ‘omi ‘e he ‘Eikí ha fanga kueili kiate kinautolu. Na‘e puna holo ‘a e fanga manupuna ko ‘ení ‘o tau ‘i he‘enau ngaahi salioté, pea na‘e mate ai honau ni‘ihi pea ninimo pē ‘a e ni‘ihi, pea ha‘u leva ‘a e kāingá ‘o tānaki atu kinautolu ‘o nau ma‘u me‘atokoni mei ai ‘i ha ngaahi ‘aho lahi ‘o a‘u ki he‘enau mavahe mei he ma‘oma‘onganoá. [Na‘e fekau‘i mai ‘e Pilikihami ‘Iongi ha kau tokoni ke nau ‘omai ‘a e Kāingalotu ko ‘ení ke fakataha mo honau ngaahi kāingá pea mo honau ngaahi kaungā-me‘a ‘i he ngaahi ‘apitanga na‘e ‘i mu‘a atú.] (DBY, 474).

Na‘e taki ‘e he kaungā fononga paionia ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘i he 1847 ‘a e fononga ki he Tele‘a Sōlekí.

‘I he taimi ‘e ni‘ihi na‘a mau fononga ai ‘i he ngaahi hala na‘e ‘alu‘i ‘e he kau ‘Initiá, pea taimi ‘e ni‘ihi, na‘a mau muimui pē ‘i he kāpasá. ‘I he‘emau mavahe mei he Vaitafe Mīsulí, na‘a mau muimui leva ‘i he [Vaitafe] Palaté. Pea ‘i he ngaahi feitu‘u ‘e ni‘ihi na‘a mau tāmate‘i ‘a e fanga ngata u‘u koná ‘aki ha afo; pea na‘a mau fa‘u ha ngaahi hala mo langa ha ngaahi hala fakakavakava ‘o a‘u ki he felāngaaki homau tu‘a. Ko e e feitu‘u ko ē na‘e ‘ikai ke mau lava ‘o langa ai ha ngaahi hala fakakavakava mei he kauvai ‘e tahá ki he kauvai ‘e tahá, na‘a mau ‘a‘alo leva ‘o fetukutuku kinautolu (DBY, 480).

‘I he‘emau fetaulaki mo e tangata ko ‘eni ko Misa Pilitisaá [na‘e ‘a‘ana ‘a Footi Pilitisā ‘i Uaiōmingí] ‘i he Vaitafe ‘One‘one Lahí [28 ‘o Sune 1847], na‘á ne pehē mai, “Misa ‘Iongi, te u ‘oatu ha pa‘anga ‘e tahaafe ‘o kapau te u ‘ilo‘i ‘e motu‘a [‘i he ‘otu mo‘ungá ni] ha fo‘i koane ‘e taha”. Na‘á ku pehē ange, “Ki‘i tatali ha māhina ‘e hongofulu mā valu pea te u faka‘ali‘ali atu kiate koe ha koane lahi.” Na‘á ku fai nai e lea ko ‘ení ‘i he ‘ilo? ‘Ikai, ka ‘i he‘eku tuí; ka na‘e ‘ikai ha me‘a ke fakalotolahi kiate kimautolu–koe‘uhí pē ko e anga ‘o natulá pea mo e me‘a na‘a mau ‘ilo ‘o kau ki he fonuá ni–‘a e kovi ‘a e kelekelé, ‘a ‘ene momokó mo e hahaú, ke mau lava ‘o tō ‘a e kēlení; he ko e hā hano maumau? Hala ‘atā ha maumau ai. Kapau na‘e ‘ikai ke mau ma‘u ‘a e tuí, ko e hā nai e me‘a na‘e mei hoko kiate kimautolú? Mahalo kuo mau mei fai hifo ‘i he ta‘e tuí, pea ‘ikai ke mau toe feinga ki ha ma‘u‘anga tokoni ke mau mo‘ui ai pea ‘ikai ke mau toe tō ‘e kimautolu ha fa‘ahinga me‘a ‘e taha (DBY, 481).

‘I he a‘u ‘a e kaungā-fononga Paioniá ‘i he [‘aho 30 ‘o Sune 1847 ki he Vaitafe Lanu-matá [‘oku maile ‘e 80 nai ki he tafa‘aki fakahahake ‘o e Tele‘a Sōlekí], na‘a mau fe‘iloaki ai mo Samuela Pelēnani pea mo ha ni‘ihi tokosi‘i mei [Seni Felenisisikou,] ‘i Kalefōnia, pea na‘a nau loto ke mau ō ki ai. Na‘á ku pehē ange, “Ka tau ō ki Kalefōnia, he ‘ikai ke tau lava ‘o nofo ai ‘o lōloa ange ‘i he ta‘u ‘e nima; tuku mu‘a ke tau nofo ‘i he ‘otu mo‘ungá, pea te tau tō ‘etau pateta pē ‘atautolú, mo tau kai; ko ‘eku fakafuofuá ke tau nofo pē heni.” ‘Oku tau kei ‘i he feitu‘u totonu pē, ‘a ia ‘oku ma‘u ai hotau iví mo hotau mālohí, pea ne tau fakataumu‘a ke nofo pē heni, pea he ‘ikai lava ‘e heli kotoa ‘o fai ha me‘a ki ai(DBY, 475).

Na‘á ku fou mai au mo ha ni‘ihi ‘i he feitu‘u ko ‘eni na‘a mau ui ko ‘Emikuleisoni Kēnioní; na‘a mau kolosi mai ‘i he ‘Otu Mo‘unga Lalahi mo e ‘Otu Mo‘unga īkí, pea hifo mai he tele‘á ‘i ha vahe fā ‘e tolu ‘o ha maile ‘i he tafa‘aki fakatonga ‘o e feitu‘u ko ‘ení. Na‘e hū mai ‘a [‘Oasoni Palati mo ‘Elasitasi Sinou ki he Tele‘a Sōlekí ‘i he ‘aho 21 ‘o Siulai 1847. Na‘e tū‘uta hake ‘a e kaungā fononga na‘e ‘alu mu‘omu‘á pea mo e kulupu na‘e tokolahi tahá ‘i he ‘aho 22 ‘o Siulaí, pea na‘e kau heni ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, pea na‘á ne lolotonga puke he mofí.] Na‘a mau ‘ilo ‘a e feitu‘ú, pea mau vakavakai takai holo, pea na‘e iku ‘o mau ha‘u ‘o ‘apitanga ‘i he vaha‘a ‘o e manga vai Siti Kilikí, ‘a ia na‘e lele fakatonga hihifo ‘a e taha pea fakahihifo ‘a e taha. Na‘a mau fokotu‘u heni ‘emau fuká ‘i he tu‘u‘anga ko ‘eni ‘o e temipalé mo e konga kelekele ‘i ‘olunga aí; na‘a mau fokotu‘u heni homau ngaahi ‘apitangá ‘o mau fakapapau‘i ko e feitu‘u ‘eni te mau nofo aí (DBY, 474).

Na‘e iku‘i ‘e he Kāingalotú ‘a honau ngaahi faingata‘a‘ia ‘i he Feitu‘u Fakahihifó koe‘uhí pē ko ‘enau tui ki he ‘Otuá.

Na‘a mau a‘u mai ki heni, ‘o mau sio ai ‘i ha … kau ‘Initia tokosi‘i, fanga ulofi mo e fanga lāpisi tokosi‘i pē, pea mo e fanga he‘e; ka na‘e ‘ikai ke mau sio ai ha fu‘u ‘akau ‘oku lau pe ha fu‘u ‘akau fua, pe ko ha musie lanu-mata pē ā, tuku kehe ha ngaahi fu‘u vavae pea mo ha ngaahi fu‘u uilou na‘e tu‘u ‘i he ve‘e vai ko ‘eni ko Siti Kilikí. Ko ‘emau ‘omi ē ‘a e ki‘i nga‘oto‘ota kotoa pē na‘a mau ma‘ú ‘i ha maile ‘e 1200 pe 1300 nai ki he feitu‘ú ni. Ko e taimi na‘a mau mavahe mai ai mei homau ngaahi ‘apí, na‘a mau ‘omai ‘a ‘emau fanga hōsí, fanga pulú mo e fanga pulu mui na‘e ‘ikai kaiha‘asi ‘e he kau fakatangá, pea ko ha ni‘ihi ‘o e kakai fefiné na‘a nau angi pē ‘a ‘enau ngaahi salioté ‘o a‘u ki heni. Na‘e ‘i ai ‘enau pāuni mahoa‘a ‘e 365 ‘i he taimi na‘a nau mavahe mai ai mei he vaitafe Mīsulí, ka ko e vahe ua ‘e taha ‘o kinautolu na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ha vahe ua ‘e taha ‘o e mahoa‘a ko ‘ení. Na‘e fie ma‘u ke mau ‘omai ‘emau ngaahi tenga‘i kēlení, mo ‘emau ngaahi me‘a ngāue ki tokangá, ngaahi toloá, ngaahi tesí, ngaahi sea sofá, pianó, me‘a ngaohi-kai sio‘atá, ngaahi seá, kāpetí, ngaahi huo sāvoló pea mo e ngaahi nāunau fale faka‘ofo‘ofa kehé, ngaahi nāunau ‘o e loki talanoá, ngaahi sitoú, mo e hā fua, pea na‘e pau ke mau ha‘u mo e ngaahi me‘á ni ‘o fakaheka fakataha pē kinautolu mo e kakai fefiné pea mo e fānaú, ‘o fulihi kehekehe pē hono fakaheká, pea ko e fanga hōsí ne a‘u ki he makafokafó … fanga pulu ‘e ni‘ihi na‘e ve‘e tolu pē, pea mo ha fanga pulu ‘e ni‘ihi na‘e huhu taha pē. Ko e me‘a pē ‘eni na‘e lava ke fai ‘aki ‘emau fonongá, pea kapau na‘e ‘ikai ke mau ‘omai ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení mo kimautolu, na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘amau me‘a ‘e ma‘u he na‘e ‘ikai ke ma‘u ha me‘a ia heni(DBY, 480).

Na‘e masiva ‘a e Kāingalotú ‘i he taimi na‘a nau a‘u mai ai ki he tele‘á ni (DBY, 475).

Na‘a nau ma‘u ha ngaahi kili‘i pulu, kili‘i tia, kili‘i sipi, kili‘i pulufalō ‘o ngaohi ‘aki ha ngaahi talausese tu‘a, ngaahi sū, pea mo ha ngaahi pulupulu. Na‘e ‘i ai ha sipi kafu ‘o ha ni‘ihi, pea hala ‘atā ‘a e ni‘ihi; na‘e ‘i ai e sote ‘o e ni‘ihi, pea ‘oku ou tui na‘e hala pē mo e ni‘ihi ia. Na‘e fakahā mai ‘e ha tangata kiate au na‘e ‘ikai pē ke ‘i ai hano sote ‘o‘ona pē ko hono fāmilí (DBY, 475–76).

Te u fakahā atu pē ‘eni, ko e taimi na‘a mau a‘u mai ai ki he tele‘á, ko e tokotaha mei he toko fā kotoa pē ‘i homau fāmilí na‘e ‘ikai ke ‘i ai hanau sū (DBY, 476).

‘Oku mau ma‘u ‘a e tuí, ‘oku mau mo‘ui‘aki ‘a e tuí; na‘a mau ha‘u ki he ngaahi ‘otu mo‘ungá ni ‘i he tui. ‘Oku ou fa‘a lea ma‘u pē ‘o pehē, na‘a mau ha‘u ki heni ‘oku mau telefua mo ta‘e sū, pea mahalo ‘e ongo ngali ta‘e faka‘apa‘apa ‘eni ki ha ni‘ihi, ka ko e mo‘oní ‘eni (DBY, 481).

Na‘a mau lotua e fonuá, ‘o mau fakatapui ia ki he ‘Eikí fakataha mo e vai pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē na‘e ‘i aí, pea na‘e malimali mai ‘a langi ki he funga ‘o e fonuá, pea mahu ia, pea ‘oku tau ma‘u mei ai he ‘ahó ni ha ngaahi kēleni, fua‘i‘akau mo e vesitapolo lelei tahá (DBY, 483).

Ko e me‘a ko ia ‘oku mau ‘iló, na‘e ‘ikai ha fo‘i tokotaha ‘i he kakai kaka mo‘ungá pea mo kinautolu ne nau fononga‘ia mai ‘a e feitu‘u ní na‘e tui ‘e lava ke motu‘a heni ha fo‘i koane ‘e taha, tuku kehe ‘a e taimi na‘e a‘u mai ai ki heni ‘a e Kāingalotú. ‘Oku mau ‘ilo ‘e ma‘u ha koane mo ha uite lahi heni, pea ‘oku mau ‘ilo‘i ko e vahefonua lelei ‘eni ke tauhi ai ‘a e fanga pulú, fanga hōsí, pea mo e fanga manu kehekehe kotoa pē te mau fie ma‘ú (DBY, 485).

Talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he taimí ni, kuo te‘eki ai ha fonua kuo tāpuekina lahi ange ‘o hangē ko hono tāpuaki‘i ‘e he‘etau Tamai Hēvaní ‘a e fonuá ni; pea ‘e kei lahi ange pē ‘a hono toutou tāpuekiná ‘o kapau te tau faitotonu mo loto fakatōkilalo, pea tau fakafeta‘i ki he ‘Otuá koe‘uhí ko e uité, mo e koané, mo e ‘oaté, ‘a e fua‘i‘akaú, mo e vesitapoló, fanga pulú, pea mo e me‘a kotoa pē kuó ne foaki mai ma‘atautolú, mo tau feinga ke tau faka‘aonga‘i kinautolu ki hono langa hake ‘o hono Pule‘angá ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 483).

Ko e kau paionia kitautolu ‘o e fonua ko ‘ení (DBY, 474).

Na‘a mau paaki ‘a e fuofua nusipepá, tuku kehe pē ha nusipepa ‘e ua, tō ‘a e ngaahi fuofua ngoue‘anga ‘akau fuá, tō mo e fuofua ngoue uité, tauhi mo e ngaahi fuofua ‘apiakó, pea fakahoko mo e ngaahi ‘uluaki fakalakalaka ‘i he‘emau mo‘ui fakapaioniá ‘o lahi ‘aupito, ‘o kamata pē mei he vaitafe Misisipí ‘o a‘u ki he ‘Ōseni Pasifikí; pea ko ‘eni kuo fāifai ‘o mau a‘u mai ki heni, ‘o mama‘o mei he kakai kotoa pē, kapau ‘e lava. Na‘a mau fakakaukau te mau ‘alu ki he mama‘o taha te mau lavá mei he kakai kotoa pē; na‘a mau fie ma‘u ke mau ‘alu ki ha fonua muli ‘o hangē ko ‘Ēpalahamé, ha fonua he ‘ikai ke mau fai ai ha fehālaaki ki ha tahá (DBY, 476).

‘Oku mau faka‘amu ange ‘e mahino ki he kakai sola maí, na‘e ‘ikai ko ha‘amau fili ke mau ha‘u ki hení, ka koe‘uhí na‘a mau fie ma‘u ke mau ‘alu ki ha feitu‘u, pea ko e feitu‘u lelei taha pē ‘eni na‘a mau ma‘ú. Na‘e ‘ikai lava ke mo‘ui ha taha heni tuku kehe pē ‘o kapau na‘á ne ngāue mālohi mo fekuki mo e ngaahi ‘elemēniti ‘o natulá, ‘a ia ko ha feitu‘u fika ‘uluaki ‘eni ke ‘o hake ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, pea ‘e tāpuekina kimautolu ‘o kapau te mau nofo heni, pea te mau ngaohi ia ke hoko ‘o hangē ko e Ngoue ko ‘ītení; pea ‘e ‘ātakai‘i ‘e he ‘Eiki Māfimafí ‘a ‘ene Kāinga Mā‘oni‘oní, pea malu‘i mo fakahaofi kinautolu ‘o kapau te nau fai ki hono finangaló. Ko e me‘a pē ‘e taha ‘oku ou manavasi‘i ki aí na‘a ‘ikai ke mau faitotonu; kapau te mau fai [totonu] te mau hoko ‘o hangē ko ha kolo ‘oku tu‘u ‘i he funga mo‘ungá, pea ‘e ‘ikai ke fakapuliki ‘emau māmá (DBY, 474).

Ko e ta‘u pē ‘eni ‘e fitu mei he‘emau mavahe mai mei Nāvuú, pea kuo mau ‘osi mateuteu ‘eni ke langa ha toe temipale ‘e taha. Na‘á ku fiefia ‘i he‘eku vakai atu ki he‘emau ngaahi ngāue ‘i he kuo hilí. Ko ha kakai ‘eni ‘e laungeau mo lauafe na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie na‘e ma‘u ‘e homau ni‘ihi. Mahalo pē te mou fehu‘i mai pe ko e ngaahi faingamālie hā? ‘A hono toutakao holo kitautolú mo ‘etau hao mei he ngaahi fakatu‘utāmakí. Na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘e kinautolu ‘a e faingamālie ke kaiha‘asi mo ‘ave fakamālohi meiate kinautolu ‘enau koloá, pe te nau ‘i he lotolotonga ‘o ha kau fakatanga pea mo e maté, ‘o hangē ko ia kuo a‘usia ‘e hatau tokolahi (DBY, 482).

‘Oku mou fehu‘i mai pe te mou nofo ‘i he ngaahi ‘otu mo‘ungá ni. Ko ‘eku tali ki aí ko e ‘io, ‘o kapau te mau fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua ko ‘etau Tamai ‘oku ‘i he Langí. Kapau ‘oku mau fiemālie pē kimautolu ke si‘aki ‘a e ngaahi fekau mā‘oni‘oni ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e ‘Isileli fuoloá, ‘o tafoki ‘a e tangata takitaha ki hono hala ‘o‘oná, ‘e fakamovetevete pea tu‘usi atu ‘a kimautolu, pea ‘e tukuange atu kimautolu ‘i he ‘ao ‘o homau ngaahi filí mo fakatanga‘i kae ‘oua pē kuo mau ako ke mau manatu‘i ‘a e ‘Eiki ko homau ‘Otuá pea mau fie ‘a‘eva ‘i hono ngaahi halá (DBY, 483).

‘E tokolahi ha fa‘ahinga te nau fehu‘i mai, “Ko e hā hono fuoloa ‘o ‘etau nofo hení?” Te tau nofo heni ‘i he fuoloa ‘oku totonu ke tau nofo ai hení. “ ‘E tuli kitautolu mei heni ‘i he taimi ka tau ka ō aí?” Kapau te tau mo‘ui fiemālie ‘i he me‘a ‘oku tau ma‘ú, pea ‘oua na‘a tau tuli pē kitautolu mei hotau ngaahi ‘apí, he ‘ikai ‘aupito teitei tuli kitautolu mei ai. Fekumi ki he poto lelei taha te mou ala ma‘ú, ako ke mou faka‘aonga‘i ‘a homou pōto‘i ngāué, langa ha ngaahi fale lelei, ngāue‘i ha ngaahi faama lelei, tō ha ngaahi ngoue ‘akau fua ‘e tupu ‘āfa‘afa heni hangē ko e ‘āpelé, pea mo e ngaahi ‘akau fua kehé, pea pehē ki he fuamelie mo e lasipelí, tō ‘a e ngoue situloapelí, pea mou langa hake mo teuteu‘i ha kolo ‘oku faka‘ofo‘ofá(DBY, 483–84).

Faka‘ilonga‘i ‘a homau ngaahi koló he maile ‘e onongeau ‘i he ngaahi ‘otu mo‘ungá ni, ‘osi ko iá pea faka‘ilonga‘i mo e hala na‘a mau ha‘u ai ki hení, ‘emau langa ‘a e ngaahi hala-fakakavakavá mo fa‘u e ngaahi hala tu‘usi ‘i he ngaahi toafa musié, ngaahi ‘otu mo‘ungá, pea mo e ngaahi tele‘a lalahí! Na‘a mau ha‘u ki heni ‘i ha ngaahi saliote motu‘a pea hala ha pa‘anga, pea na‘e tala mai ‘e homau ngaahi kaume‘á … ke “ ‘ave ‘a e me‘a kotoa pē te mou lava ke ‘avé; koe‘uhí he ‘ikai ke mou toe ma‘u ha me‘a ‘e taha! ‘Ave ‘a e tenga‘i kēleni kotoa pē te mou ala ‘avé, koe‘uhí he ‘ikai ke mou toe ma‘u ha tenga‘i ‘akau ai!” Na‘a mau fai ‘eni, pea na‘e toe fakalahi atu ki ai ‘emau tātānaki mai ‘a e kakai kotoa pē na‘e masivá, pea kuo tuku kimautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi tele‘á ni mo ne tala‘ofa mai te ne fufuu‘i taimi si‘i kimautolu heni kae ‘oua kuo mavahe mei he ngaahi pule‘angá ‘a hono houhaú. Te mau falala nai ki he ‘Eikí? ‘Io (DBY, 475).

Na‘e fakaivia kimautolu mei langi ke mau lava‘i ‘a e ngaahi faingata‘a kotoa ko ‘ení, pea ‘oku mau lava ke fakatahataha heni he ‘ahó ni ‘i he malumalu ‘o e ‘otu mo‘ungá ni, ‘a ia h‘e ‘ikai ke mau toe manavahē ai ki ha taha, pea mama‘o meiate kinautolu ‘oku nau fakatanga‘i kimautolú, pea mama‘o mai mei he ngaahi moveuveu pea mo e ngaahi puputu‘u ‘o e maama motu‘á (DBY, 482).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Ko e fepaki ‘i ‘Ilinoí pea mo e hola ‘a e Kāingalotú ki he feitu‘u Fakahihifó.

• Ko hai na‘e fakalāngilangi‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ko ia na‘á ne palani ke hiki ‘a e Kāingalotú ki he ‘Otu Mo‘unga-maká pea ki he Tele‘a Sōlekí?

• Ko e hā e ngaahi me‘a na‘e hoko ‘o fakatupu ai ‘a hono tuli ‘o e kāingalotú mei ‘Ilinoí? Na‘e ‘ilo‘i fēfē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e feitu‘u ke tataki atu ki ai e Kāingalotú?

Ko hono ui ‘o e Konga Kau ‘a e Kau Māmongá pea mo ‘enau fonongá.

• Ko e hā hono ‘uhinga na‘e poupou‘i ai ‘e he kau taki ‘o e Siasí ‘a e kau tangata ‘e toko 500 ke nau kau ki he Konga Kau ‘a e Kau Māmongá pea ke nau tuku ‘a honau ngaahi fāmilí ‘i he ngaahi taimi faingata‘a ko ‘ení he lolotonga ‘enau fononga ki he feitu‘u fakahihifó?

• Na‘e ‘ikai ke kau ‘a e Konga Kau Māmongá ia he taú he na‘a nau a‘u atu kinautolu kuo ‘osi ‘e taú. Ko e hā e me‘a na‘e faingata‘a‘ia ai ‘a e Kāingalotú ‘i hono ui ko ‘eni ‘e he pule‘angá ‘a e konga kaú? ‘Oku mou pehē ko e hā hono ‘uhinga na‘e mahu‘inga ai ke nau fai ‘a e feilaulau ko iá? Ko e hā ‘a e ngaahi lelei na‘e ma‘u mei he me‘a ko ‘eni na‘e hokó?

Na‘e fakahaofi pē ‘a e “ngaahi ‘apitanga ‘o e kau masivá” ‘e he ngaahi ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí.

• Na‘e tokoni‘i fēfē nai ‘e he ‘Eikí ‘a e fiekaia ‘a e Kāingalotú ‘i he vaha‘a taimi na‘e hoko aí? Kuo tokoni‘i fēfē nai koe ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi taimi na‘á ke fie ma‘u ai ha me‘á?

Na‘e taki ‘e he kaungā fononga paionia ‘a Pilikihami ‘Iongi he 1847 ‘a e fononga ki he Tele‘a Sōlekí.

• ‘Oku fakamatala ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 136 “ ‘a e folofola mo e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘o kau ki he ‘Apitanga ‘o ‘Isilelí ‘i he‘enau ngaahi fononga ki he Faka-Hihifó” (veesi 1). Na‘e fai ‘a e fakahā ko ‘ení kia Palesiteni ‘Iongi ‘i he Nofo‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Momokó ‘i he ‘aho 14 ‘o Sānuali, 1847. Ko e hā mo ha toe fale‘i na‘e fai ki he Kāingalotu na‘a nau fononga fakahihifo ‘o tānaki atu ki he fokotu‘utu‘u ko ia ‘oku fakamatala‘i ‘i he vahe ko ‘ení?

• Ko e hā e me‘a na‘e fakahā ange ‘e Simi Pilitisā kia Palesiteni ‘Iongí? Ko e hā e me‘a na‘e makatu‘unga ai ‘a e tali fefeka ko ia na‘e fai ange ‘e Palesiteni ‘Iongi kia Misa Pilitisaá? Kuó ke a‘usia nai ha fa‘ahinga me‘a na‘e lava lelei tupu mei hono ngāue‘aki ‘ata‘atā pē ‘o e tuí?

• Ko e hā hono ‘uhinga na‘e fili ai pē ‘e Palesiteni ‘Iongi ke ne nofo ‘i he ‘Otumo‘unga Maká kae ‘ikai ke hoko atu e fonongá ki Kalefōniá?

Na‘e iku‘i ‘e he Kāingalotú ‘a honau ngaahi faingata‘a‘ia ‘i he Feitu‘u Fakahihifó koe‘uhí pē ko ‘enau tui ki he ‘Otuá.

• Ko e hā e ngaahi founga na‘e fekumi ‘a e Kāingalotú ke veteki‘aki honau masivá?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongí, “Talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he taimí ni, kuo te‘eki ai ha fonua kuo tāpuekina lahi ange ‘o hangē ko hono tāpuaki‘i ‘e he‘etau Tamai Hēvaní ‘a e fonuá ni.” Ko e hā e me‘a ‘oku fie ma‘u ke fai ‘e he Kāingalotú ke fakapapau‘i ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘enau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá, ‘o tatau ai pē pe ko e fē ha feitu‘u ‘oku nau nofo ai? ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e mo‘ui‘aki ‘a e tuí? Ko e hā te tau fai ke tau toe mo‘ui kakato ange ‘aki ai ‘a e tui kia Sīsū Kalaisí?

• Ko e hā e me‘a na‘e lava‘i ‘e he Kāingalotú ‘i he‘enau hoko ko e kau paionia ‘o e ‘Otu Mo‘unga Maká? Ko e hā e me‘a te ke lava ‘o fai ke ke langa hake ai ‘a e Siasí ‘i he feitu‘u ‘okú ke nofo aí?

• Na‘e fai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e lea ko ‘ení pea na‘e hangē ne ongo faikehé nai, “Ko e kakai ‘eni ‘e laungeau mo lauafe na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘e kinautolu ‘a e ngaahi faingamālie na‘e ma‘u ‘e homau ni‘ihi … Na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘e kinautolu ‘a e faingamālie ke kaiha‘asi mo ‘ave fakamālohi meiate kinautolu ‘enau koloá, pe te nau ‘i he lotolotonga ‘o ha kau fakatanga mo e maté, ‘o hangē ko ia kuo a‘usia ‘e hotau tokolahi? ‘Oku mou pehē ko e hā ‘ene ‘uhingá? Ko e hā hono ‘uhinga na‘e hoko ai ‘a e Tele‘a Ano Māsimá ko ha “feitu‘u fika ‘uluaki ke ‘ohake ai ‘a e Kāingalotú?” Kuo tāpuekina fēfē ho‘o mo‘uí ‘e he ngaahi faingata‘á? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fetongi ‘aki ‘a e ‘ahi‘ahi faingata‘a tahá ke hoko ia ko ha faingamālie ke fai ai ha tupulaki?

‘I he 1848, na‘e ha‘u ai ha fanga he‘e ke maumau‘i e ngoue ‘a e Kāingalotú. Na‘e tuku mai ‘e he ‘Eikí ha fanga tala ke ta‘ofi ‘a e fanga he‘é, ko ha tali ia ki he lotu fakamātoato na‘e fai ‘e he Kāingalotú, ‘o hangē ko ia ‘oku hā ‘i he tā-valivali ko ‘ení.

Hangē ko ia ‘oku faka‘ali‘ali mai ‘e he tangata tā-valivali ko ‘ení, na‘e taki fakahihifo ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotú ‘i he 1847 “ki he feitu‘u lelei taha te nau lava ke ma‘ú”. Na‘e ‘ikai lava ke mo‘ui ha taha heni tuku kehe pē ‘o kapau na‘á ne ngāue mālohi … ‘a ia ko ha feitu‘u fika ‘uluaki ‘eni ke ‘ohake ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí (DBY, 474).