Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 1: Ko e Ngāue ‘a Pilikihami ‘Iongí

Vahe 1

Ko e Ngāue ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko Pilikihami ‘Iongí ko e Palesiteni ia hono ua ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko e tokotaha ia na‘á ne fokotu‘utu‘u mo langa ha nofo‘anga lahi mo‘ó e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he Feitu‘u Fakahihifo ‘o ‘Ameliká, pea ko ha husepāniti mo ha tamai mo‘ui lī‘oa mo‘oni ia. Ko ha ākonga mo ha ‘Aposetolo faitōnunga ia ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Na‘á ne fakamo‘oni ‘o pehē, “Ko Sīsū ‘a hotau ‘eikitaú mo hotau takimu‘á,” (JD, 14:118). Pea na‘á ne toe fakamamafa‘i pē ‘a ‘ene lea ko ‘ení ‘i he‘ene pehē, “ ‘Oku tuku ‘a ‘eku falalá ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, pea ko e ‘ilo ‘oku ou ma‘ú, ko e ha‘u ia meiate Ia,” (JD, 3:155). Na‘e tukutaha ‘a ‘ene mo‘uí ki hono langa mo hono poupou‘i ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘i he funga ‘o e māmaní.

Ko e Ngaahi Me‘a Na‘e Hoko ‘i he Mo‘ui ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko e ako ‘o fakafou ‘i he ngāue mālohí

Na‘e fanau‘i ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘i Veamoni ‘i he 1801, ko e fika hiva ia ‘i he fānau ‘e toko 11 ‘a Sione mo ‘Apikale Hau ‘Iongí. Na‘á ne tupu hake ‘o a‘u ki he‘ene fu‘u tangatá ‘i ha ngaahi potu fonua ‘akau‘ia ‘o e vahefonua ‘o loto Niu ‘Ioaké, pea na‘e hoko pē ‘a e ‘api ‘o hono fāmilí ‘i aí pea mo hono ‘ātakaí ko hono loki ako (vakai, JD, 4:312). Na‘á ne fakamatala ki mui ‘o pehē, “Na‘e masiva ‘a ‘eku ongomātu‘á. ‘I he‘emau tupu haké na‘e ‘ikai ma‘u ha faingamālie ke u ako, ka ko ha monū ia na‘a mau ma‘u ke mau ngāue vali, tā ‘akau, teka‘i ‘a e ngaahi kupu‘i ‘akaú, ngāue ki hono tokanga‘i ‘o e ngaahi ‘akau na‘e kei tupú, pea mo hono fai ‘o e ngaahi ngāue na‘e mamulumulu ai homau va‘é, hivi‘i va‘é, pea mo homau louhi‘i va‘é” (JD 5:97). Na‘e ngāue mālohí ‘a e talavou ko ‘eni ko Pilikihamí ke tokoni ‘i hono faka‘ata‘atā mo fakamaau ‘a e kelekelé, mo hono ngoue‘í, peá ne tokoni foki ‘i he ngaahi ngāue faka‘apí. Na‘e ‘ikai teitei ngalo ‘iate ia ‘i ha taimi ‘a e akonaki mamafa na‘e fai ‘e he‘ene tangata‘eikí fekau‘aki mo e ‘ulungaanga ma‘á pe ko hono ako‘i ko ia ‘e he‘ene fine‘eikí ‘a ‘ene fānaú he taimi kotoa pē ke nau faka‘apa‘apa‘i‘a e huafa ‘o e Tamaí mo e ‘Aló, peá ke ‘apasia ki he Tohi Tapú. He na‘á ne pehē, “Mou lau ia, tauhi ki hono ngaahi akonakí, pea faka‘aonga‘i kinautolu ‘i ho‘omou mo‘uí ki he lahi taha te mou ala lavá: fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘a ia ‘oku leleí, ‘oua na‘a mou fai ha me‘a ‘oku kovi, pea ka mou mamata ki ha kakai ‘oku nau faingata‘a‘ia mou tokoni kiate kinautolu ‘i he ngaahi me‘a ‘oku nau fie ma‘ú: (JD, 6:290). Na‘e mālōlō ‘a e fine‘eiki ‘a Pilikihamí ‘okú ne kei ta‘u 14.

‘I he ta‘u 16 ‘a Pilikihamí kuó ne ‘osi hoko ia ko ha tokotaha tufunga akoako mo ngāue fakasanisani, tangata vali, mo ha tangata tutu‘u sio‘ata mo ngāue ki he ngaahi me‘a fakasio‘atá. Na‘á ne laukau‘aki ‘a e ngāue na‘á ne faí, pea na‘á ne pehē ‘e ia, “ko ha konga pē ia ‘eku tui fakalotú” ke u “faitotonu, mo fai ‘a ia te u lava ‘o fakahokó ke fakalāngilangi‘i ai ‘a kinautolu ‘oku ou ngāue ki aí” (Brigham Young to George Hickox,10 Feb. 1976,(DYB).

Na‘á ne mali mo Meliame ‘Eniseline Uekisī ‘i hono ta‘u 23. Na‘á na ma‘u ha ongo fānau fefine ‘e toko ua. Na‘e tauhi mo tokoni‘i ‘e Pilikihami hono fāmilí ‘aki ‘ene fakalelei‘i ‘o e ‘ū seá, ‘ū tēpilé mo e ‘ū kōpate kuo maumaú pea mo hono fokotu‘u ‘o e ‘ū matapā sio‘atá, matapā lalahí, sitepú pea mo e ngaahi teuteu takai ko ia ‘i he ‘ū tafu‘anga afi ‘i falé. Na‘á ne langa hono ‘apí pea mo ha ki‘i fale ngāue fakatufunga ‘i he faama ‘a ‘ene tangata‘eikí ‘i Monitana ‘i Niu ‘Ioake, ‘o ofi atu pē ki ha ki‘i vaitafe, pea na‘á ne faka‘aonga‘i ha ve‘eteka vilo he vaí ke ma‘u mei ai ‘a e ‘uhilá ke ngāue‘aki ‘i hono falengāué.

‘I he taimi na‘e mo‘ua ai ‘a Meliame ‘i he mahaki fatafatá na‘e fai ‘e Pilikihami ‘a e konga lahi ‘o ‘ene ngaahi ngāué fakataha mo hono ngaahi fatongia pē ‘o‘oná. Pea ‘i he faka‘au ke si‘i ange ‘ene toe lava ke mavahe mei hono mohengá, na‘e hanga leva ‘e Pilikihami ‘o teuteu‘i ma‘u pē ‘a e me‘atokoni pongipongi ‘a e fāmilí, teuteu‘i hono ongo ‘ofefiné, fakamaau ‘a e falé, peá ne “fua ‘a hono uaifí ‘o fakatangutu ‘i he sea luelue ‘i he ve‘e tafu‘anga afí ‘o tuku ai ia kae ‘oua kuó ne toki foki mai ‘i he taimi efiafí” ‘o teuteu‘i e me‘atokoni efiafí, sio kuo mohe hono fāmilí, peá ne faka‘osi leva ‘a e ngaahi ngāue faka‘apí (LSBY, 5). Na‘á ne ako ha me‘a lahi ‘aupito ‘o fekau‘aki mo e fengāue‘aki fakafāmilí pea mo e tauhi-‘apí mei he ngaahi me‘a na‘e hoko kiate ia ‘i he‘ene kei tupu haké mo e taimi na‘á ne toki mali atu ai ‘o tokanga‘i e fānaú mo fakalele hono ‘apí. ‘I he ‘osi ha ngaahi ta‘u lahi mei ai, na‘á ne akonaki ki he Kāingalotú ‘o fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ko ‘ení pea na‘e hū ai ‘ene ki‘i fiehua ‘o ne pehē te ne lakasi ‘e ia “ha kakai fefine tokolahi ‘i [he] koló he tauhi-‘apí” (JD, 5:97).

Ko hono ma‘u ‘o ha fakamo‘oni ‘a e Laumālié.

Na‘e kau ‘a Pilikihami mo Meliame ki he Siasi Metotisí ‘i he ta‘u pē ko ia na‘á na mali aí, ka na‘e kei lahi pē ‘a e ngaahi fehu‘i na‘e ma‘u ‘e Pilikihami fekau‘aki mo e lotú. He na‘á ne fekumi ia ki ha siasi ko ē “ ‘oku fokotu‘utu‘u ‘o fakatatau ki he sīpinga na‘e tuku mai ‘e Sīsuú” (JD, 14:112), pea fakatatau mo e Fuakava Fo‘oú “ ‘o ‘i ai hono ngaahi ouaú” (JD, 11:254) pea “kātoa ai ‘a e ngaahi me‘a-foaki pea mo e ngaahi ‘alo‘ofa ‘o e Ongoongoleleí” (JD, 14:112). ‘I ‘Epeleli ‘o e 1830, na‘e ma‘u ai ‘e he fāmili ‘o Pilikihami ‘Iongí ha tatau ‘e ua ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ko e hili pē ia ha māhina ‘e taha mei hono paaki ‘o e tohí, pea na‘e tupu ‘eni mei he ngāue fakafaifekau na‘e fai ‘e Samuela ko e tokoua ‘o Siosefa Sāmitá. Na‘e ma‘u ‘a e tohí ni ‘e ha ni‘ihi ‘o e ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘o Pilikihamí pea na‘a nau fakahā ‘a hono mo‘oní ka na‘e te‘eki ai pē ke tali ia ‘e Pilikihami (vakai, LL, 33). “ ‘Oku ou pehē. … ‘Ke ‘oua leva angé. Ki‘i tatali si‘i angé; ko e hā ‘a e akonaki ‘oku ‘omi ‘e he tohí, pea mo e ngaahi fakahā kuo tuku mai ai ‘e he ‘Eiki? Tuku mu‘a ke u ki‘i fakakaukau loto ki he ngaahi me‘á ni’ … Na‘á ku vakai‘i fakalelei ‘a e me‘a ni ‘i ha ta‘u ‘e ua peá u toki fakapapau‘i ke u tali ‘a e tohí ni. Na‘á ku ‘ilo‘i ko e tohi mo‘oni ia ‘o hangē pē ko ‘eku ‘ilo‘i ko ia ‘oku ou lava ke mamata‘aki ‘a hoku ongo matá, pe ke u ongo‘i ‘i he‘eku ala ‘aki ‘a hoku ngaahi louhi‘inimá, pe ko ‘eku ‘ilo‘i ‘a e ngāue ‘a ha taha pē ‘o e ngaahi ongo ‘oku ou ma‘ú. He kapau na‘e ‘ikai ke pehē, he ‘ikai pē ke u tali ia ‘o a‘u ki he ‘ahó ni.” (JD, 391).

Na‘e fiema‘u ‘e Pilikihami ‘Iongi ke ne ‘ilo‘i ‘eni ‘iate ia pē. Na‘á ne toki akonaki ia ki mui ki he Kāingalotú ‘o pehē, “ ‘Oku ‘ikai ko e finangalo ia ‘o e ‘Otuá ke “tataki ‘ata‘atā pē kitautolu ‘e ha tokotaha kehe, ‘o ‘ikai ke tau faka‘aonga‘i ‘a ‘etau mahino ‘a tautolú, pea fakafalala ‘etau tuí ki he tui ‘a ha tokotaha kehe” (AJD, 1:312). Na‘á ne fakahā ange kiate kinautolu, “Ko hoku fatongia ke u ‘ilo‘i ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘o fekau‘aki mo aú” (JD, 18:70). “Ko ho faingamālie mo ho fatongia ke ke mo‘ui ‘o ‘ilo‘i ‘a e taimi ‘oku lea‘aki atu ai kiate koe ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí pea mo e taimi ‘oku fakahā atu ai kiate koe ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí” (JD, 18:72).

‘I he 1831 na‘e fou mai ai ha kau faifekau mei ha kolo pē ‘o e Siasí ‘i Kolomupia, Penisilivēnia ‘i Monitana ‘o nau malanga‘i ‘o pehē kuo fakaava ‘a e langí pea kuo toe fakafoki mai ‘a e ongoongoleleí mo e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ‘o fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmita. Hili ha ‘a‘ahi ‘a Pilikihami mo e kau mēmipa kehe pē ‘o hono fāmilí pea mo hano ngaahi maheni ki he Kolo ko Kolomupiá na‘á ne tui kuó ne ma‘u ‘a e tui fakalotú ko ia kuo fuoloa ta‘u ‘ene fekumi ki aí, ka na‘á ne fiu fifili pe te ne lava nai ‘o feilaulau‘i ‘a e me‘a kotoa koe‘uhí pē ko ‘ene tui fakalotu ko iá. Pea ‘i hano fakahoko ‘e ha taha ‘o e kau faifekaú ‘a ‘ene fakamo‘oní, “na‘e ha‘u mei he tokotahá ni ‘a e Laumālie Ma‘oni‘oní ‘o ne fakamaamangia ‘a e mahino na‘á ku ma‘ú, pea na‘e ‘i mu‘a ‘iate au ‘a e māmá, nāunaú pea mo e mo‘ui ta‘e fa‘amaté. Na‘e kāpui mo fakafonu au ‘e he ngaahi me‘á ni, pea na‘á ku ‘ilo ‘iate au pē na‘e mo‘oni ‘a e fakamo‘oni ‘a e tangatá ni”, ko ‘ene manatu ia ki he me‘a na‘e hokó, (JD 1: 90). ‘I he ‘aho momoko mo sinou ko ‘ení, ko hono 15 ‘o ‘Epeleli ‘o e 1832 na‘e papitaiso ai ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘i he ki‘i vaitafe pē hono ve‘e fale ngāué, pea na‘e hilifakinima mo fakanofo ai pē ia ko e kaumātu‘a (vakai, JD, 9:219). Ko ‘ene fakamatala ‘eni ‘i he‘ene manatu ki aí, “Na‘á ku ongo‘i ha laumālie ‘o e loto fakatōkilalo ‘o hangē ha tamasi‘i si‘í, ‘a ia na‘á ne fakamo‘oni kiate au kuo fakamolemole‘i ‘eku ngaahi angahalá, ‘o hangē ko e ngaahi folofola ‘a e Fakamo‘uí” (MHBY-1, 3). Hili pē mei ai ha uike ‘ e tolu na‘e papitaiso mo Meliame (MHBY-1, 3). Na‘e papitaiso kotoa mo e fāmili tonu ‘o Pilikihami ‘Iongí, pea na‘a nau mateaki‘i ‘a e Siasí ‘i honokotoa ‘o ‘enau mo‘uí.

‘I he konga ki mui ‘o e fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1832, na‘e nofo pē ‘a Pilikihami ‘o tauhi mo tokanga‘i ‘a Meliame ‘i he ngaahi uike faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, hili ia ‘ene foki mai mei he‘ene ‘alu ‘o ngāue fakafaifekau ‘i he ngaahi konga fonua ofi maí. Na‘e si’i mālōlō ‘a Meliame ‘i Sepitema ‘o e 1832.

Ko e feilaulau ke langa mo malu‘i ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá

Na‘e tuku ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘a ‘ene tokangá kakato mo hono mālohí ki he ngāue ‘i he Siasí. Pea koe‘uhí ko ‘ene fu‘u vēkeveke ke fe‘iloaki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, na‘á ne ‘alu he taimi pē ko iá mo hono tokoua ko Siosefá pea mo hano kaungāme‘a ofi ko Hiipa C. Kimipoló ki Ketilani, ‘Ohaiō. Na‘a nau a‘u atu ‘oku fai ha tā-fefie ‘a Siosefa mo hono ngaahi tokouá. “Na‘e kakato ‘a e fiefia ‘a Pilikihamí ‘i he faingamālie na‘á ne ma‘u ke ne lulululu ai mo e Palōfita ‘a e ‘Otuá” peá ne ma‘u ai ‘a e “fakamo‘oni pau ‘i he Laumālie ‘o e kikité ko ha Palōfita mo‘oni ia ‘o hangē ‘oku lava ke tui ki ai ha tangata pē” (HBY-, 14). Ko e kamata‘anga ‘eni ‘o e taha ‘o e ngaahi fetu‘utaki mahu‘inga taha ‘i he vā ‘o Pilikihami ‘Iongí mo ha taha. ‘I he‘ene foki hake ki Niu ‘Ioaké, na‘á ne foaki ‘a e konga lahi ‘o e ngaahi koloa na‘á ne ma‘ú peá ne holoki ‘o si‘isi‘i ‘ene ngāue fakapisinisi na‘e fakalelé koe‘uhí ke lahi ange ‘a hono taimi ke fakamoleki ki he Siasí. ‘I he‘ene fakapapau‘i ko ia ‘e lava lelei pē ‘e he hoa ‘o Hipá, ‘a Vilate Kimipolo, ‘o tokanga‘i hono ongo ‘ōfefiné; na‘á ne ‘alu leva ‘o ngāue fakafaifekau. Na‘á ne fakahoko ha fanga ki‘i fakataha‘anga mo fai papitaiso ‘i he kau‘ā fonua takai pē ‘o Monitaná. Na‘á ne fononga atu foki ki he feitu‘u lulunga ‘o Niu ‘Ioaké mo ‘Onitelioó; pea mo kamata ke malanga‘aki e ongoongoleleí pea ke fakamo‘oni‘i ko Siosefa Sāmitá ko e palōfita ia ‘a e ‘Otuá.

Na‘e fie ma‘u ‘e Pilikihami ‘Iongi ke ne talangofua ki he fale‘i ‘a e Palōfitá ke ‘alu ‘o fakataha mo e Kāingalotú, ko ia na‘á ne mavahe atu ai mo hono fāmilí ‘i Sepitema ‘o e 1833 mei Monitana ki Ketilani. Na‘e ma‘u heni ‘e Pilikihami ha faingamālie ke ne fanongo ki he ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá mo fiefia ‘i he feohi mo e Kāingalotú, mo kei ngāue mālohi pē foki ‘i he fa’ahinga ngāue na‘á ne fai ki mu‘á” (MHBY 1, 7). Na‘á ne tokoni ‘i hono langa ‘o e ngaahi ‘api nofo‘angá, mo e Temipale Ketilaní, pea mo ha ngaahi fale lahi kehe.

I he ‘aho 18 ‘o Fēpueli 1834, na‘e mali ai mo Mele ‘Ana ‘Enisolo; pea na‘e fanau‘i mai ha fānau ‘e toko ono ki hona fāmilí ‘i he ta‘u ‘e hongofulu hoko aí. Na‘e hiki ‘e Pilikihami ‘o pehē, “na‘e ngāue faitōnunga” ‘a Mele ‘Ana “ma‘a hoku fāmilí pea ma‘á e Siasí” (MHBY 1, 8).

Lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u na‘e ‘i Ketilani ai ‘a Pilikihami (1833-1838) na‘á ne ‘ilo‘i ai ‘oku fie ma‘u ‘a e talangofuá mo e feilaulaú, ki hono langa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Pea ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1834, na‘á ne loto fiemālie ai ke ne fononga mo e ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘a ia ko ha kau tangata ia ‘e toko 205 na‘e tātānaki fakataha mai ‘e Siosefa Sāmita ke nau ‘ave ‘a e tokoni mo e me‘akai ki he Kāingalotu ko ia na‘e tuli mei honau ngaahi ‘api ‘i Siakisoni ‘i Mīsulí. “Na‘a mau lue lalo ‘i ha maile ‘e uaafe ‘i he fononga ko ‘eni na‘e faí” ko e manatu ia ‘a Pilikihami ki he me‘á ni (JD, 4:101). Ko e me‘a na‘á ne manatu‘i ai ‘ení he na‘e lahi ‘aupito ‘a e faingata‘a‘iá mo e puké pea “na‘e ‘i ai mo ha ni‘ihi ‘i he kaungā fononga ko ‘ení na‘a nau lāunga.” Na‘e pehē ‘e Pilikihami na‘e fu‘u fie ma‘u lahi ke ako‘i ‘a e kau tangatá ni ‘i he fa‘a kātakí mo e ngāue fakatahá, ko ia ai “na‘e hanga ‘e Siosefa ‘o tataki, fale‘i pea mo fakahinohino‘i kinautolu,” kae fakatautautefito ki he kau tangata ko ia na‘a nau ma‘u ‘a e “laumālie ta‘e fiemālié, ta‘e fieauna mo hoha‘á” (JD, 10:20). Na‘e hanga ‘e he fononga faingata‘a ko ‘ení ‘o toe fakamālohia ange ‘a hono mateaki‘i ‘e Pilikihami ‘a Siosefa Sāmitá pea ko e ako mo‘oni ia kiate ia ‘i he talangofua ki he ‘Otuá pea ki Hono palōfitá. (vakai, JD, 2:10).

Na‘e fili ha toko hiva mei he ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘o kau ai ‘a Pilikihami ‘Iongi ki he konifelenisi makehe na‘e fakahoko ‘i he ‘aho 14 ‘o Fēpueli ‘o e 1835, ke nau hoko ko e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo Toko Hongofulu Mā Uá (vakai, T&F 18:26–32). Na‘e hilifaki nima ‘a Pilikihami ‘Iongi pea tāpuaki‘i ia “ke ne ‘alu atu ‘o tānaki mai ‘a e kakai kuo filí ko e teuteu atu ki he ‘aho lahi ‘e hā‘ele mai ai ‘a e ‘Eikí.” ‘I Mē ‘o e 1835, na‘á ne mavahe atu ai mo ha kau mēmipa kehe ‘o e kōlomú “kuo uiui‘i ke nau malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní” (HC, 2:196) ke ngāue fakafaifekau māhina ‘e fā ki he ngaahi vahefonua fakahahaké. Lolotonga ‘a e fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1836 pea mo e 1837, na‘á ne toe foki atu ai ki he ngaahi vahefonua fakahahaké ke ngāue fakafaifekau.

Ko ‘Eletā ‘Iongi na‘á ne tokanga‘i ‘a hono vali mo hono faka‘osi‘osi ‘o e Temipale Ketilaní. Na‘á ne ‘i ai foki ‘i he taimi na‘e ‘uluaki fakahoko ai ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘a e ngaahi fuofua ouaú, pea na‘á ne ‘i ai he lolotonga ‘o hono tāpuaki‘i fakatapui ‘i Mā‘asi ‘o e 1836, fakataha mo ha Kāingalotu ‘e lau-ngeau ne nau fakahoko ha ngaahi feilaulau lahi ke langa ‘a e fuofua temipale ‘i he kuonga ko ‘ení (vakai, MHBY-1, 12; HC, 2:428).

‘I he te‘eki ai ke ma‘u kakato ‘e ‘Eletā ‘Iongi ‘a e fakalata mo e ma‘uma‘uluta ko ‘eni ‘o e nofo uouangataha na‘e tupu mei he ngaahi feilaulau pehení, na‘e ‘i ai ha kau ta‘e loto fiemālie ia na‘a nau lea mo fakahāhā ‘a ‘enau fakafetau ki he Palōfitá pea na‘a nau feinga ke to‘o meiate ia ‘a e tu‘unga fakatakimu‘a ki he Siasí. Na‘e lea ki he fa‘ahingá ni ‘a ‘Eletā ‘Iongi ‘i Sānuali ‘o e 1838 ‘i loto he Temipale Ketilaní: “Na‘á ku tu‘u hake ki ‘olunga peá u fakahā kiate kinautolu ‘i he founga mahino mo mālohi, ko Siosefá ko e Palōfita ia, na‘á ku ‘ilo‘i ia, pea tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ‘o ‘enau lau‘i kovi‘i mo lea kovi ki aí, ka he ‘ikai ke nau lava kinautolu ke faka‘auha ‘a hono uiui‘i ko e Palōfita ‘a e ‘Otuá, he ko honau mafaí pē ‘oku nau lava ke faka‘auhá, mo tu‘usi ‘a e afo ‘okú ne ha‘iha‘i kinautolu ki he Palōfitá mo e ‘Otuá pea toho hifo ai kinautolu ki heli” (MHBY-1, 16).

Ko e fua ‘o e fatongiá

Na‘e manatu ‘a Pilikihami ‘Iongi ki he ngaahi pō lahi na‘á na fa’a nofo ai mo Siosefa Sāmita ‘o tatali ki he kau fakatanga na‘a nau fekumi ke to‘o e mo‘ui [‘a e Palōfitá]” (JD, 18:361). Na‘á ne poupou‘i e Palōfitá ‘i he ta‘e toe veiveiua mo‘oni peá ne pehē na‘e tupu heni ha “fakamanamana mai” ‘a e kau fakatangá “te nau faka‘auha au” (MHBY-1, 23–24). Na‘á ne hola leva ki Ketilani peá ne ‘alu ki he feitu‘u fakahihifo ‘o Mīsulí ‘a ia na‘e ‘i ai ‘a Siosefa Sāmita pea mo e kau taki kehe ‘o e Siasí he na‘e fakamanamana‘i foki mo ‘enau mo‘uí. Ka na‘e tokolahi ha Kāingalotu na‘a nau kei hiki atu ki he tafa‘aki fakahihifo ‘o Mīsulí, pea na‘e manavasi‘i ‘a e kakai na‘a nau nofo aí, telia na‘a tu‘u hake ‘a e Kāingalotú ‘o pule‘i kinautolu ‘i he tafa‘aki fakapolitikalé pea mo faka -‘ekonōmiká. Na‘e hā meiate kinautolu ha tailiili mo ongo‘i manavasi‘i ‘i he fa‘ahita‘u māfana mo fakatōlau ‘o e 1838, pea ko hono tumutumú ‘a hono fekau‘i atu ‘e he kōvaná ‘a e kau sōtiá ke nau faka‘auha pe tuli ‘a e Kāingalotú mei he vahefonua ko iá. Na‘e hoko hono fakahū pilīsone ‘a Siosefa Sāmitá mo e Kau Taki kehe ‘o e Siasí, fakataha pea mo e hē mei he mo‘oní pe mate ‘a e ni‘ihi ‘o e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ke toe lahi ange ai ‘a e ngaahi fatongia fo‘ou na‘e hilifaki atu kia Pilikihami ‘Iongí, ‘a ia na‘a ne lolotonga hoko ko e Palesiteni ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu mā Uá. Ko ia pē mo e ‘Aposetolo ko Hiipa C. Kimipoló ‘i he ngaahi kōlomu pule ‘o e Siasí na‘e faingamālie ke na tataki mo tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ‘i he fononga faingata‘a ko ia na‘a nau fai ‘i he taimi momokó mei Mīsulí. ‘I he tataki ‘a e ongo tangatá ni, na‘e fuakava ai ‘a e Kāingalotú te nau tokoni‘i ‘a e masivá, pea ‘ave ‘a e Kāingalotu kotoa pē mei he vahefonuá ni, pea mo teuteu ke toe tānaki fakataha mai ‘a e kāingalotú.

Na‘e langa ‘e he si‘i Kāingalotu ko ‘eni kuo tuli mei honau ngaahi ‘apí ha kolo fo‘ou ‘i Kōmeesi, ‘Ilinoi, pea na‘a nau toki ui ia ki mui ko Nāvū. Ka neongo ‘eni, na‘e nofo pē ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i ha ngaahi māhina si‘i koe‘uhí he na‘e ma‘u ‘e he Palōfita ko Siosefá ha fakahā ‘o ui ai ‘a e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ke nau ‘alu atu ‘o ngāue fakafaifekau ‘i ‘Ingilani. ‘I he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1839, na‘e mavahe atu ai ‘a Palesiteni ‘Iongi mei ‘Ilinoi ke fua ‘a e fatongia fo‘ou ko ‘ení, neongo na‘e ‘ikai ke ne fu‘u mo‘ui lelei mo hono fāmilí. Na‘á ne toki fakamatala ki mui ai ‘o ne pehē na‘e ‘ikai ke ne lava ke lue ‘o fu‘u mama‘o ta‘e tokoni‘i ia ‘e ha taha, pea kole ai ‘a hono tuofefine ko Fané ke ‘oua mu‘a te ne ‘alu. Ko ‘ene talí ‘ení: “ ‘E Fane, ‘oku ou ongo‘i lelei ‘aupito pē au.’ Na‘e ‘ikai ke toe afe ‘a Fane ka ne sio fakamama‘u mai pē kiate au mo kamata ke ne fakatē lo‘i mata ‘o ne pehē mai, “Okú ke loi.’ Na‘e ‘ikai ke u lea au ka na‘á ku ‘osi fakapapau‘i pē kuo pau ke u ‘alu ki ‘Ingilani, pea kapau te u mate ai, te u kei feinga pē. Na‘á ku fakapapau‘i ‘i hoku lotó te u fai kotoa ‘a ia na‘e fie ma‘u ke u fakahoko ‘i he Ongoongolelei ‘o e mo‘uí pea mo e fakamo‘uí, pe ko ha’aku mate ‘i he‘eku feinga ke fakahoko iá (JD, 13:211).

Lolotonga ‘a e ta‘u 1840 mo e 1841, na‘e ngāue fakafaifekau ai ha toko valu mei he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ki he ‘Otu Motu ‘o Pilitāniá, pea na‘e tokanga‘i kinautolu ‘e Pilikihami ‘Iongi he ko e Palesiteni ia ‘o e Kōlomú. Ko ha ta‘u mahu‘inga mo‘oni ‘eni ‘i he lavame‘a ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘I he teuteu ke mavahe atu ‘a Palesiteni ‘Iongi mei Livapulu ‘i ‘Epeleli ‘o 1841, na‘á ne fakakaukau ki he ‘Otuá ‘i he lotohounga‘ia mo‘oni “koe‘uhí ko ‘ena fengāue‘akí pea pehē ki he kau ‘Aposetoló ‘i he ta‘u ‘e taha kuo maliu atú … He ko e mana mo‘oni ia ‘a ‘eku vakai atu ki he faikehekehe ‘o e taimi na‘a mau tū‘uta atu ai ki Livapulú pea mo e taimi na‘a mau mavahe mai aí. Na‘a mau tū‘uta atu ki ai ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1840, ko e kau ‘āuhē ‘i ha fonua muli pea ‘ikai ha‘amau pa‘anga, ka koe‘uhí ko e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá na‘e lava ke ma‘u ai hamau ngaahi kaume‘a, pea mau fokotu‘u ‘a e Siasí ‘i he meimei kolo lalahi kotoa pē ‘i Pilitānia Lahi, mo mau papitaiso ha kakai ‘i he vaha‘a ‘o e toko fituafé ki he valuafé, paaki ha tatau ‘e 5,000 ‘o e Tohi ‘a Molomoná, Ngaahi Tohi Himi ‘e 3,000, voliume ‘e 2,500 ‘o e nusipepa ko ia ko e Millennial Star, ngaahi tohi tufa ‘e 50,000, pea ‘oatu ki Saione ha ngaahi laumālie ‘e lau afe. … pea kuo ‘osi fakatō ki he loto ‘o e toko lau afe ‘a e ngaahi tenga ‘o e mo‘oni ta‘e ngatá, ‘a ia ‘e ma‘u mei ai ‘a e fua ke fai hono fakalāngilangi’i ‘o e ‘Otuá, kae lolotonga iá na‘e kei ma‘u pē ha me‘a ke mau kai, inu mo vala: pea ‘oku ou pehē ‘oku hā ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení” (MHBY-1, 96–97)

Na‘e ‘ikai ke ngata pē ‘i hono fakalahi ‘e Palesiteni ‘Iongi pea mo e kau ‘Aposetolo na‘a nau kaungā-ngāué ‘a ‘enau ngaahi lavame‘a fakatāutahá ‘i he‘enau fua kakato ‘aki honau lotó ‘a e ngaahi fatongia fo‘ou na‘e ‘oange kiate kinautolú, ka na‘e toe malava ke lahi ange ‘a e ngāue fakataha mo lelei ‘a e kōlomú ma‘á e Siasí. Na‘e falala ‘a Siosefa Sāmita ki he‘enau “fakataha‘i ko ‘eni ‘a e poto na‘a nau ma‘ú” ‘o ne fakahā ai i Nāvū i ‘Aokosi ‘o e 1841 “kuo hokosia ‘a e taimi kuo totonu ke ui ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ke nau tu‘u ‘i honau tu‘unga ‘o hoko hake ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí” (HC, 4:403). Na‘e ‘oange ki he Toko Hongofulu Mā Uá ha ngaahi fatongia na‘e toe lahi ange, ‘a ia na‘e kau ai ‘a hono malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí, fakanofonofo ‘o e kāingalotu na‘e toki omi mei he ngaahi feitu‘u kehé, fakatau mai ‘o e ngaahi konga kelekelé, pea mo hono langa ‘o e Temipale Nāvuú.

‘I he te‘eki ai ke ‘osi hono langa ‘o e temipalé, na‘e ako‘i ange ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi ouau fakatemipalé kia Pilikihami Iongi pea mo e kau mēmipa kehe ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia na‘e kau ai ‘a e papitaiso ma‘á e kakai kuo pekiá, ‘enitaumeni ‘i he temipalé, pea mo hono fakama‘u ‘o e ngaahi fāmilí, ‘’i he’ene fakakaukau ke ako‘i ‘e he Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngaahi ouaú ni ki he kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘e fakataha ‘a e Palōfitá mo e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he fa‘ahita‘u Failau ‘o e 1844 ke foaki kiate kinautolu ‘ a e ngaahi kī pea mo e mafai kotoa na‘e fiema‘u kae lava ke fakahoko mo laka ki mu‘a ‘a e ngāue ‘i he pule‘angá. Na‘e pehē ‘e he Palōfitá “ ‘Oku ou tekaki atu mei hoku ongo umá ni ‘a e mamafa mo e fatongia ‘o hono tataki ‘o e Siasí ki homou umá. Ko ia, fakafekefeka homou umá pea mou tu‘u ke ngali tangata, he ‘e tuku ‘e he ‘Eikí ke u ma‘u ha ki‘i mālōlō si‘i “(Certificate of the Twelve, BYP, na‘e ‘ikai ke tohi‘i ai ha ‘aho).

Na‘e pekia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi māhina ‘e tolu ko ‘ení. Na‘e fanongo ‘a Palesiteni ‘Iongi ki hono fakapoongi ‘o Siosefa mo Hailame Sāmita ‘e he kau fakatanga ‘i Kātesi, ‘Ilinoí, lolotonga ia ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i Positoní. ‘I he‘ene fanongo ‘i he ongoongo ko ení, na‘á ne fehu‘i kiate ia pē pe na‘e ave koā ‘e Siosefa ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá mo ia mei he māmaní “ ka na‘á ne toe ongo‘i fakapapau ‘i he taimi pē ko iá na‘e kei ma‘u pē ‘e he Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá (MHBY-1, 171). Na‘á ne foki hake leva ki Nāvū ‘o ne ‘ilo‘i ai kuo tu’u ‘a Sitenei Likitoni, ko e Tokoni ‘Uluaki ia kia Siosefá, ke ne tataki pē ‘e ia ‘a e Siasí, pea kuo ‘osi ui foki ha fakataha lahi ‘a e Kāingalotú ke nau fokotu‘u ai ha taki fo‘ou. Na‘e lea mamafa ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he Kāingalotú ‘o pehē:

Ko e fuofua taimi ‘eni ‘i he‘eku mo‘uí pea ko e fuofua taimi ‘eni ‘i ho‘omou mo‘uí pea ko e fuofua taimi ‘eni ‘i he pule‘anga ‘o e ‘ Otuá , i he senituli hongofulu mā hivá ni, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ai ha Palōfita ke ne tataki kitautolu, ko ia ‘oku ou tu‘u hake ai ke ngāue ‘i hoku uiui‘i fekau‘aki mo e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Ua, ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘a Sīsū Kalaisi ‘i he to‘utangatá ni, ‘a ia ko e Kau ‘Aposetolo kuo uiui‘i ‘e he ‘Otuá ‘ i he fakahā ‘o fakafou mai ‘i he Palōfita ko Siosefá, kuo fakanofo mo pani kinautolu ke nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní hono kotoa.

“… Kapau ‘oku mou loto ke tataki kimoutolu ‘e Sitenei Likitoni pe ko Uiliami Lao, pe ko ha taha pē, ko e me‘a pē ia ‘a moutolu; ka ‘oku ou pehē kiate kimoutolu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘e ‘ikai lava ‘e ha tangata ‘o fokotu‘u ha tangata kehe ke tu‘u ‘i he vaha‘a ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e Palōfita ko Siosefá. Pea ko e hā hono ‘uhingá? He ko Siosefa ‘a honau takí pea ko kinautolu ‘oku hoko hake kiate iá, pea kuó ne ‘osi tuku ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá ‘i he kuonga faka‘osí ni ki honau nimá, ma‘á e māmaní hono kotoa” (HC, 7:232, 235).

Na‘e fakatokanga‘i ‘e ha kau fakamo‘oni tokolahi na‘e hā ‘a e fōtunga ‘o Palesiteni ‘Iongí pea ongo mo hono le‘ó ‘o tatau tofu pē mo e Palōfita ko Siosefá ‘i he taimi na‘á ne lea aí. Pea ko e fakahā fakalangi mālohi mo mahino ‘eni ko e me‘a totonú ia. Na‘e hikinima‘i leva ‘e ha Kāingalotu ‘e meimei toko 5,000 na‘e ‘i aí ke hoko ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ko e kōlomu pule ‘o e Siasí. Na‘e fakahā ‘e Palesiteni ‘Iongi ki he kakaí hili ‘a e ‘aho ‘e tolu mei he fakataha‘anga ko ‘ení; na‘á ne “fie ma‘u ha faingamālie ke ne tēngihia ai ‘a e Palōfita kuo pekiá ‘i ha ‘aho ‘e tolungofulu” (HC, 7:232), peá ne fakahā ai ‘a e mamahi ‘a hono lotó ‘o pehē: “Ko ha taimi fakamamahi mo‘oni ‘eni [talu pē mei he] ‘aho na‘e ‘omi ai ‘a Siosefa mo Hailame mei Kātesi ki [ Nāvuú ]. Na‘e pehē ‘e he tokolahi, ‘o tatau pē ‘i he kāingalotú mo kinautolu na‘e ‘ikai ke kau ki he Siasí, na‘e fonu ‘a e talamu ‘e nima ‘i he ngaahi lo‘imata kuo toó. ‘Oku ‘ikai ke u fa‘a malava ‘eku fakakaukau atu ki he me‘á ni (MHBY-1, 177

Na‘e ako ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘o ne ‘ilo‘i ‘a e ngaahi founga ‘a e ‘Eikí he lolotonga ‘o e meimei ta‘u ko ia ‘e hongofulu na‘á ne hoko ai ko e ‘Aposetolo ‘a Sīsū Kalaisí. Na‘e hanga ‘e he‘ene loto fiemālie ke ngāue mālohí, talangofuá, feilaulaú, pea mo tali e fatongia na‘e ‘oange kiate iá pea mo ‘ene lava ko ia ke tali e ngaahi ue‘i mei he Laumālié mo ngāue ‘o fakatatau ki aí, ‘o teuteu‘i ia ke ne pule‘i mo tataki ‘a e Kāingalotú, ‘i he‘ene fuofua hoko ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, pea Palesiteni ki he Siasí ‘i he hili ange pē ‘o Tīsema ‘o e 1847. Lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u ko ia ‘e 33 na‘á ne tataki ai e Siasí, na‘á ne ako‘i e Kāingalotú ‘i he founga ‘o hono langa hake ‘o Saione ‘i he Feitu‘u Fakahihifo ‘o ‘Ameliká pea ‘i honau ngaahi lotó, ngaahi fāmilí, pea ‘i he ngaahi uōtí foki. Na‘á ne tala‘ofa ki he Kāingalotú ‘i ‘Aokosi ‘o e 1844 ‘o pehē, “Kuo fakatoka ‘e Siosefa ko e Palōfitá ha fakava‘e ki ha ngāue mātu‘aki mahu‘inga, pea te tau langa ‘i he fakava‘e ko iá. Te tau lava ke langa ha pule‘anga ‘e ‘ikai hano toe tatau ‘i he māmaní talu mei tuai” (HC, 7:234). Na‘á ne malava pē ke ue‘i ‘a e Kāingalotú ke nau loto-taha pea mo fakakaukau taha koe‘uhí pē ko ‘ene tui ta‘e veiveiua mo mateaki ki he ‘Otuá, maheni ngāue, pea mo poto he huá; ‘a ‘ene ‘ofa ‘i he akonakí pea mo e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí, pea mo e mahino kiate ia ‘a e fakahokohoko ‘o e mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí pea mo hono fokotu‘utu‘u ‘o e Siasí.

Ko hono Tānaki ‘o e Kāingalotú ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Na‘e taki ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a e fononga ko ia ‘a e Kāingalotú mei Nāvū ki he Tele‘a Sōlekí ‘i he ‘Otu Mo‘unga Maká. Na‘e lava ke fakatahataha ‘i mai heni ‘a e Kāingalotú ‘i ha founga ‘a ia na‘e ‘ikai lava ke fakahoko ‘i ‘Ōhaiō, Misuli, pe ‘Ilinoi. ‘I he taimi na‘e vakai atu ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he tele‘a lahi ‘o Sōlekí ‘i he ‘aho 24 ‘o Siulai ‘o e 1847, na‘a ne fakapapau‘i kuó ne ma‘u ‘a e hūfanga‘anga mo‘ó e Kāingalotú, ‘a ia ne ‘osi mamata mai pē ki ai ‘a Siosefa Sāmita mei mu‘a pea na‘e toe fakahā pē foki ki ai ‘i ha me‘a hā mai ko e feitu‘u totonú ia. Na‘e hiki ‘e Pilikihami ‘o pehē, “ Na‘e nofo‘ia au ‘e he laumālie ‘o e māmá pea na‘á ne kāpui hono kotoa ‘o e tele‘á, pea na‘á ku ongo‘i ko e feitu‘u ‘eni ‘e hao mo malu ai ‘a e Kāingalotú,” (MHBY-2, 564). Na‘e ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘i he feitu‘u ko ‘ení ha taimi mo ha kelekele fe‘unga ke nau langa ai pea hoko ko ha kakai mavahe mei hono toenga ‘o e māmaní.

Na‘e hokohoko atu ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ‘a e tānaki ko ‘eni ‘o e Kāingalotú ki he feitu‘u Fakahihifó, ‘a ia na‘e kamata pē ‘i he tū‘uta atu ‘a Palesiteni ‘Iongi pea mo e kau paioniá ‘i Siulai ‘o e 1847. Na‘e fe‘unga mo ha Kāingalotu ‘e toko valuafe na‘a nau fai ‘a e fononga faingata‘a ko ‘eni ki he fakahihifó ki mu‘a he 1869, ko e taimi ia na‘e ‘osi ai hono fa‘u ‘o e halanga lēlué pea faingofua ange ai ‘a e fefononga‘akí. Ka ne a‘u pē ki he taimi ko ‘ení mo e kei hokohoko atu pē ‘o e mavahe ‘a e Kāingalotú mei honau ngaahi ‘apí, pea mei honau ngaahi fāmilí he taimi ‘e ni‘ihi, ke nau tānaki fakataha ki Saione. Na‘e fakataipe ‘e he fononga ko ia na‘a nau faí ‘a e mavahe mei he toenga ‘o māmaní ‘i he me‘a fakalaumālié. Na‘e fakahā ‘e Palesiteni ‘Iongi kuo ui ‘e he ‘Otuá ‘a e Kāingalotú ke nau fakatahataha mai mei he ngaahi feitu‘u mama‘o taha ‘o māmaní. … ke tau hoko ‘o loto taha pē mo fakakaukau taha ‘i he‘etau ngaahi ngāué mo ‘etau feinga ko ia ke fokotu‘u ‘i he māmaní ‘a e pule‘anga fakalaumālie mo fakatu‘asino ‘o Kalaisí, ko e teuteu atu ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘i he mālohi lahi pea mo e nāunaú” (JD, 12:153). Na‘á ne ‘amanaki mai pea mo fie ma‘u ha me‘a lahi mei hono kakaí ‘i hono hake ‘o Saioné, ‘o tatau pē ‘i he tafa‘aki fakatu‘asinó mo e fakalaumālié. Na‘e ‘ikai ngata pē ‘i he‘enau fononga ki he “tumu‘aki ‘o e ngaahi mo‘ungá” ka na‘a nau toe foaki foki mei he‘enau ngaahi koloá ke tokoni‘i ‘a e Kāingalotu na‘a nau muimui ange ‘iate kinautolú.

Na‘e tataki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotú ‘o nau mavahe mei he Tele‘a Sōlekí ‘o nofo‘i ha fanga ki‘i kolo ‘e meimei 400 ‘i he feitu‘u Fakahihifo ‘o ‘Ameliká. Na‘a nau ngāue ke tō ha ngaahi ngoue ke nau ma‘u me‘atokoni mei ai, ngaohi honau vala pē ‘o nautolu, pea mo fokotu‘u ha ngaahi ngāue‘anga ‘i he ngaahi koló ke nau ngāue ‘o ma‘u ‘enau pa‘angá mei ai ke nau mo‘ui‘aki. Na‘a nau ako ke nau falala ki he ‘Eikí nau fefalala‘aki ‘iate kinautolu foki.

Na‘e ‘ikai pehē na‘e lele lelei kotoa ‘a e ngaahi ngāue‘anga mo e ngaahi fokotu‘utu‘u na‘e feinga‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ke fakalele ‘e he Kāingalotú. Ka neongo ia, na‘e ‘ikai ko e me‘a ia na‘e mahu‘inga taha kiate iá. Ko e me‘a ki mui ‘a e tō ia ‘o e ngaahi ngoue‘angá pea mo e pa‘angá, he ko e me‘a na‘e mu‘omu‘a taha kiate iá ko hono tokoni‘i ‘a hono kakaí ke nau hoko ko ha pule‘anga mā‘oni‘oní. Na‘á ne ‘osi ‘ilo‘i mei he ngaahi me‘a lahi kuó ne a‘usia ‘i he‘ene mo‘uí, ‘e tupulaki ‘a e kakaí ‘o makatu‘unga mei he‘enau ngāue mālohí pea mo ‘enau tali ke fakahoko ha fa‘ahinga ngāue ‘oku ‘oange ke nau faí. Na‘á ne pehē ki he kāingalotú ‘i ha fakataha‘anga na‘e fai ‘i Sōleki Siti ‘i he 1856, “Ko ha feitu‘u lelei ‘eni ke fokotu’u ai ha Kāinga Mā‘oni‘oni” (JD, 4:32).

Na‘e ta‘u lahi ha hoko ‘a Pilikihami ‘Iongi ko e kōvana fakafonua pea mo e pule ki he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e kakai ‘Initiá ‘i he feitu‘u ko ‘eni na‘e ui ko Teseletí (na‘e toki hoko ia ki mui ko e vahefonua ‘o ‘Iutaá). Na‘e fetongi ia ‘e ha ni‘ihi pē na‘e toki fili ‘e he pule‘angá. Na‘á ne fakamoleki ha ngaahi ta‘u lahi ‘i hono feinga‘i ke fakalelei‘i ‘a e ngaahi fepakipaki na‘e hoko ‘i he vaha‘a ‘o e Kāingalotú mo e pule‘anga ‘o ‘Ameliká, tupu mei he feinga ‘a e Kāingalotú ke nau tau‘atāina mei he ngaahi me‘a fakapolitikalé. Na‘e faka‘anga‘i mo luma‘i ia mo hono kakaí ‘e he kau faifekau ‘o e ngaahi siasí, kau faiongoongó, kau fokotu‘u kautaha fo‘oú, pea mo e kau tangata politikalé, koe‘uhí pē ko ‘enau ngaahi tui fakalotú pea mo ‘enau ngaahi tō‘onga ngāue fakasōsialé, faka‘ekonōmiká, mo fakapolitikalé. Ka na‘e ‘ikai ke hanga ‘e he ngaahi faingata‘a ia ko ‘ení ‘o liliu ‘a e mahino ko ia na‘á ne ma‘u fekau‘aki mo e fie ma‘u ke “ngaohi ha Kāinga Mā‘oni‘oni” pea mo langa hake ‘a Saioné. Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi: “(Kuó u) mamata ‘i ha me‘ahā- mai ki he kolo ‘o e Kāingalotú peá u vakai kuo nau fokotu‘utu‘u ‘a kinautolu ke hoko ko ha fāmili fakalangi pē ‘e taha, ‘o fakahoko ‘e he tangata takitaha ha ngaahi fatongia lahi ‘i he fa’ahinga ngāue ‘okú ne faí ke fakahoko ha lelei ma‘anautolu fakakātoa kae ‘ikai ko e tupu pē ‘a e tangatá fakafo‘ituituí, pea ‘i he me‘á ni kuó u mamata ai ki he founga fokotu‘utu‘u faka‘ofo‘ofa taha ‘e lava ke maa‘usia ‘e he fakakaukau ‘a e tangatá, pea mo e ngaahi ola faka‘ofo‘ofa taha ‘e ma‘u ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá pea mo hono fakamafola atu ‘o e anga mā‘oni‘oní ki he funga ‘o māmaní” (JD, 12:153).

Ko hono langa hake ‘o Saione ‘o fakafou ‘i he ngaahi ouau pea mo e fokotu‘utu‘u ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

Na‘e ‘ilo‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi he ‘ikai lava ke langa ‘a Saione ‘aki ‘a e ngāue mālohí ‘ata‘atā pē. Ka kuo pau ke tataki ‘a Saione ‘o fakafou ‘i he lakanga fakataula‘eikí, ‘a ia na‘á ne ‘ilo‘i ko e “Pule‘anga ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá” (JD, 10:320). Na‘á ne ‘ilo‘i ‘e lava ke hoko ‘a e Kāingalotú ‘o “loto-taha mo fakakaukau taha ‘i he me‘a kotoa pē …‘i he‘enau ngaahi ngāué mo e ngaahi me‘a na‘a nau feinga ke fakahokó”, 12:153), ‘o kapau te nau fai ia ‘o fakatatau ki ha “founga pule‘i ‘oku ma‘a mo mā‘oni‘oní” (JD 13, 281). Na‘á ne akonaki ‘o pehē ‘e toki lava pē ke fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i ha‘anau kau ‘i he ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataula‘eikí. ‘I he‘ene peheé leva, na‘e hoko ‘a e ngaahi ouaú pea mo e fokotu‘utu‘u ‘o e lakanga fakataula‘eikí ko e uho ia ‘o ‘ene ngaahi akonakí pea mo e founga tataki na‘á ne fakahokó.

Na‘e fokotu’u ‘e Palesiteni ‘Iongi mo e Toko Hongofulu Mā Uá ko e me‘a mahu‘inga taha ke fuofua fakahokó ko hono faka‘osi ‘o e Temipale Nāvuú, mei he 1844 ia ki he 1846. Na‘e tomu‘a fakahoko pē ‘i he Temipalé ‘a e ma‘u ‘enitaumení mo e ngaahi fakama‘u malí, ‘oku te‘eki ai ke ‘osi ‘a e langá. Na‘e hiki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene tohinoá ‘o pehē, “Na‘e pehē fau hono lahi ‘o e hoha‘a ‘a e Kāingalotú ke ma‘u ‘a e ngaahi ouaú, pea pehē ki he‘emau loto ke foaki ‘a e ngaahi ouaú ni kiate kinautolú; ko ia na‘á ku fakamoleki kakato ai hoku taimí ki he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he Temipalé, ‘i he ‘aho mo e pō, ‘o ‘ikai toe laka hake ‘i he houa ‘e 4 ‘i he ‘aho ‘eku mohé, peá u toki ‘alu tu‘o taha pē he uike ki hoku ‘apí”(MHBY 2, 10). Na‘e fe‘unga mo ha Kāingalotu ‘e toko 5,615 na‘a nau ma‘u ‘a honau ‘enitaumení pea fakama‘u foki mo ha ngaahi fāmili lahi ‘i he vaha‘a pē ‘o Tīsema 10, 1845 pea mo e ‘aho 7 ‘o Fēpueli 1846. ‘I he hili pē ha ‘aho ‘e tolu mei he tū‘uta ‘a e Kāingalotú ki he Tele‘a Sōlekí, ‘a ia ko e ‘osi si‘i pē ia ‘o e ta‘u ‘e taha mei heni, na‘e tuhu‘i ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e feitu‘u ko ia ke langa ai ‘a e Temipale Sōlekí. ‘E hoko ia ko lotomālie ‘i he koló pea ‘i he mo‘ui foki ‘a e Kāingalotú. Na‘e fe‘unga mo e ta‘u ‘e 40 hono langa ‘o e temipale faka‘ofo‘ofa ko ‘ení, pea na‘e toki ‘osi ia kuo pekia ‘a Palesiteni ‘Iongi, ka na‘á ne ‘osi vahe‘i pē foki ‘e ia ‘a e ngaahi feitu‘u toputapu kehekehe ke fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e ‘enitaumení mo e fakama‘u ma‘á e kakai mo‘uí ‘i he‘enau lolotonga tatali ke ‘osi hono langa ‘o e temipalé. ‘I hono tāpuaki‘i fakatapui ‘o e ongo fungavaka ki lalo ‘o e Temipale Sā Siaosí ‘i he ‘aho 1 ‘o Sānuali ‘o e 1877, ‘a ia ko ha ngaahi māhina si‘i pē ia ki mu‘a pea pekia ‘a Palesiteni ‘Iongí, na‘á ne lea mālohi ai fekau‘aki mo hono hoko atu ‘o e ngāue fakatemipale ma‘á e kakai kuo pekiá. “Ko e taimi ‘oku ou fakakaukau atu ai ki he me‘á ni, ‘oku ou loto ke hanga ‘e he le’o ‘o ha ngaahi mana ‘e fitu ‘o faka’aaki ‘a e kakaí ni. He ‘e lava koā ke fakamo‘ui ‘a e ngaahi tamaí ta‘e te tau kau ai mo kitautolu? ‘Ikai. Pea ‘e lava koā ke fakamo‘ui ‘a kitautolu ta‘e te nau kau mai ki ai? ‘Ikai”(JD, 18:304).

Na‘e mātu‘aki fu‘u mahu‘inga ‘aupito ‘a e ngaahi ouau fakatemipalé ke lava hono ha‘i fakataha ‘o e ngaahi to‘utangatá pea ke ‘oatu ai ‘a e ngaahi mo‘oni toputapú mei he to‘utangata ‘e taha ki he to‘u tangata ‘e taha. He ‘ikai ke a‘usia ‘e he Kāingalotu ia na‘e toki fanau‘i pe ului mai ki he Siasí ‘i he konga faka‘osi ‘o e senituli hongofulu mā hivá ‘a e ngaahi fakatanga na‘e hoko ‘i Misulí, pe te nau manatu‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Pea ‘oku ‘alu pē ‘a e taimí mo e tokosi‘i ange honau ni‘ihi te nau kau ‘i he ngaahi ngāue mo e ngaahi langa ‘o e ngaahi kolo ko ia na‘e fai ‘e he kau paioniá, ka ‘e fie ma‘u foki ke nau ako mo kinautolu ki he ngaahi mo‘oni toputapu fekau‘aki mo hono langa hake ‘o Saioné. Na‘e poupou‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a hono ako‘i ‘ o e ongoongoleleí ki he to‘utupu ‘o e Siasí pea na‘á ne ngāue ke fakalelei‘i ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ‘o e Siasí, mo ne fakahā ‘a e holi ‘a hono lotó ke “ ‘ohake ha to‘u tangata ‘o ha kau tangata mo ha kau fefine te nau ‘ofa pea mo tauhi ki he mo‘oní pea mo e anga mā‘oni‘oní ‘i he māmaní”(MFP, 2:288). Na‘e ‘uluaki fokotu‘u ‘a e Ngaahi Houalotu ‘o e Lautohi Faka-Sāpaté ‘i he Uootí ma‘á e fānaú ‘i he 1849, pea na‘e kamata hono fakalelé ‘o tokanga‘i ‘e ha poate lahi ‘i he 1867. ‘I ha kole na‘e fai e Palesiteni ‘Iongi, na‘e fokotu‘u ai ‘a e ngaahi houalotú, ‘o kamata‘aki pē hono ngaahi ‘ofefiné ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘i he 1869, ke toe fakamālohia ai ‘a e kau finemuí ‘i he‘enau mahino fekau‘aki mo e ongoongoleleí pea mo ‘enau mo‘ui mateuteú. Na‘e toe fokotu‘u pē mo e houalotu tatau ‘i he 1875 ke ako‘i ai ‘a e kau talavoú pea mo ako‘i ai kinautolu ‘i he ngaahi founga fakatakimu‘á.

Na‘e ‘ilo‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi he ‘ikai lava ke langa ‘a Saione ta‘e kau ai ‘a e hou‘eiki fafiné, ko ia na‘á ne toe fokotu‘u ai ‘a e Houalotu ‘o e Kau Fine‘ofá ‘i he 1867 ‘o hangē pē ko ia na‘e fokotu‘u ‘i Nāvū ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Na‘e tokoni ‘a e kau fefiné ki he kau pīsopé ‘i hono ‘oatu ‘o e tokoni ki he kakai masiva mo faingata‘a‘iá, pea poupou‘i ‘a e ngaahi fāmilí ke nau ngaohi pē ‘i honau ngaahi ‘apí ‘a e ngaahi me‘a ko ia na‘a nau fie ma‘ú, nau feako‘aki ‘iate kinautolu pē ‘a e ongoongoleleí, pea nau tokanga‘i ‘a hono ako‘i ‘o e kau fefine kei talavou angé pea mo e fānaú foki.

Na‘e fokotu‘utu‘u ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e ngaahi kōlomu ‘o e lakanga fakataula‘eikí ki hono totonú he lolotonga ‘a e ta‘u faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí. Na‘á ne vahevahe mo toe fokotu‘u ha ngaahi siteiki, ‘o ‘alu hake ai ‘a e lahi ‘o e ngaahi siteikí mei he siteiki e valú ki he hongofulu mā valu. Na‘á ne tataki ‘a hono fokotu‘utu‘u ‘o e ngaahi kōlomu ‘o e kau mātu‘á peá ne fakahinohino ‘i ‘a e kaumātu‘á ‘i honau ngaahi fatongia fakatu‘asinó mo fakalaumālié foki. Na‘á ne fakamamafa‘i ko e uōtí ko e ‘uluaki ‘iuniti ia ‘o e Siasí ‘i he koló mo ne fakamatala‘i ‘a e fatongia ‘o e pīsopé ‘i he‘ene hoko ko e taki ‘i he uootí. Na‘e tuku ange leva mo e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘ o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ē na‘e nofo ‘i he ngaahi koló, mei honau ngaahi fatongia aí koe‘uhí ka nau ō ‘o fakahoko ‘a honau ngaahi uiui‘i ko e kau fakamo‘oni makehe ‘o Sīsū Kalaisi ki he ngaahi pule‘angá. ‘I he‘ene a‘u ki he taimi na‘e pekia aí, ko e ‘aho 29 ‘o ‘Aokosi ‘o e 1877, kuo ‘osi fokotu‘utu‘u ‘a e Siasí ki he tu‘unga ko ia ‘oku lava ke ‘ilo‘i ‘e ha tokolahi ‘o e kāingalotú ‘i he ngaahi ‘aho ní.

‘Oku hā sino mai pē ‘i he ngaahi malanga na‘e fai ‘e Palesiteni ‘Iongí ‘a ‘ene fakatukupaa‘i ‘ene mo‘uí ke ne langa ‘a Saione ‘o fakafou ‘i hono langa ‘o e ngaahi koló, fokotu‘u ‘o e ngaahi kautahá mo e ngaahi ngāue‘angá, fakahoko ‘o e ngaahi ouau fakatemipale toputapú, pea mo hono fokotu‘utu ‘u ‘o e lakanga fakataula‘eikí. ‘Oku ‘ikai ke lava ‘e he‘ene fo‘i malanga pē ‘e tahá ke ‘omai kakato ‘a e me‘a na‘á ne lava ke mamata ki aí. ‘I ha ngata‘anga ‘o ha taha ‘o ‘ene ngaahi leá, na‘á ne pehē ai, “Ko e ki‘i konga si‘i pē ‘o e Akonaki ‘o e Ongoongoleleí ‘oku ou lave au ki ai ‘i hení”(JD, 3:6). Na‘e tui ia ko hono kakato ‘o e ongoongoleleí ‘e toki lava pē ke ako‘i fakakongokonga, pea mei he ‘otu-lea ki he ‘otu-lea. Na‘á ne pehē, “ Ko e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘oku mei he ta‘engatá ia ki he ta‘e ngatá. Ko e taimi ko ē ‘oku fakaava hake ai ‘a e me‘a ‘oku lava ke mamata ki ai ‘a e fakakaukaú, te ke toki lava ke mamata ai ki hono konga lahi, ka ‘oku tatau pē ho‘o vakai ki aí mo e mamata atu ‘a ha tokotaha lea ki he fofonga ‘o kinautolu ‘okú ne lea ki aí. Ko ha taimi lahi ‘e fakamoleki ‘o kapau ‘e to‘o ai ha taki miniti ‘e nima ke sio mo talanoa fakafo‘ituitui mo e tokotaha kotoa pē, pea mo hano fakakaukau‘i ‘o ha founga ke maheni mo ‘ilo‘i ai kinautolu, ‘oku ‘ikai ko ha me‘a faingofua ‘eni. ‘Oku pehē tofu pē ‘a e ngaahi ‘ata ‘o e ta‘e ngatá; ‘oku lava pē ke tau mamata pea mahino kiate kitautolu, ka ‘oku faingata‘a ke tala” (JD, 290). Na‘e feinga ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘i he‘ene ngaahi akonakí mo ‘ene ngaahi founga fakatakimu‘á ke tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ke nau lava ‘o mamata pea mahino kiate kinautolu foki ‘a e ngaahi mo‘oni ta‘engata ‘o e ongoongoleleí.

Na‘e fakatefito ‘a e mo‘ui ‘a Pilikihami ‘Iongí ki hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí pea mo hono langa hake mo poupou‘i ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fakahā ange ki he Kāingalotú “Ko e me‘a ‘oku mu‘omu‘a mo mahu‘inga taha kiate kitautolú, ko e Pule‘anga ‘o e langí”(JD, 10:330). Ko e mo‘oni na‘á ne ma‘u ha fiemālie lahi ‘i hono lotó ‘i he‘ene vakai atu ‘oku ngāue fakataha ‘a hono ngaahi tokoua mo e tuofāfiné ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. “Hono ‘ikai faka‘ofo‘ofa ke vakai atu ki he loto fiemālie pē ‘a e fu‘u kakaí ni ke mate koe‘uhí ko e mo‘oní, ‘o ka fie ma‘u, neongo ‘a e vaivai ‘a e tangatá? ‘Oku mou pehē ko e hā ‘a e ongo ‘oku ou ma‘u mei hení? Neongo ‘oku ou fa‘a tautea‘i ‘a hoku kāingá ‘i he taimi ‘e ni‘ihi peá u lea kiate kinautolu ‘i he valoki, ka ‘oku ‘ikai mo ha tamai ‘e toe ongo‘i manava‘ofa ange ki he‘ene fānaú, mo toe ‘ofa lahi ange kiate kinautolu o hangē ko ‘eku ofa ‘i he kakaí ni; pea ‘oku ‘ofa foki mo ‘eku Tamai ‘i he langí ‘iate kinautolu, pea hangē kau ka tangi ‘o hangē ha ki‘i tamasi‘í ko e tupu mei he fonu ‘a hoku lotó ‘i he ‘ofa mo e ongo‘i ‘o kinautolú” (JD, 1:48).

Mahalo ko hono fakamatala‘i lelei taha ‘o e tu‘unga fakataki ‘o Palesiteni ‘Iongí na‘e fai ia ‘e he Kau ‘Aposetolo na‘a nau lolotonga ngāue ‘i he taimi na‘á ne pekia aí: “ ‘I hono kotoa ‘o e ngaahi ta‘u ko ia ‘e tolungofulu mā tolu na‘á ne tataki ai ‘a e Siasí, talu mei hono fakapoongi ‘o e Palōfita ko Siosefá, kuo te‘eki ai ke u sio kuo tetetete a hono ongo tuí, pe ko hono ongo nimá, pea kuo te‘eki ai ke ne veiveiua pe lalafa ke fai ha me‘a. Pea neongo ‘a e tu‘unuku mai a e ngaahi me‘a na‘á ne ‘ātakai‘i iá, ka na‘e te‘eki ai pē ke ne loto si‘i ‘i he ngaahi taimi pehení. Na‘á ne fakahā ai ‘a e tui mo e falala mo‘oní, fai mo ha ngaahi lea fakalotolahi ke fakafiemālie‘i mo poupou‘i e kakai kotoa pē, pea ke ma‘u foki ai ‘a ‘enau ‘ofá mo ‘enau tokangá. Ka neongo ia, na‘e ‘ikai ke ngata pē ‘i hono tāpuaki‘i ‘aki ia ‘e he ‘Eikí ‘a e loto to‘á, ka na‘á ne toe foaki foki mo ha poto lahi kiate ia. ‘I he taimi na‘a nau talangofua ai ki he‘ene ngaahi akonakí, na‘a nau mo‘ui pea na‘e ‘ikai ha taha ke toe fakauoua‘i ia ‘i hono fokotu‘utu‘u pea mo hono pule‘i ‘o ha fa‘ahinga me‘a. …

“Kuo fakakalauni ia ‘e he ‘Eikí ke ne lavame‘a ‘i he‘ene ngaahi ngāué. Kuó ne tauhi mo fakahoko ‘a ‘ene ngaahi leá, pea kuó ne tāpuekina mo poupou‘i ‘a kinautolu na‘a nau talangofua ki he‘ene ngaahi na‘ina‘í. ‘E hokosia ‘a e ‘aho ‘e lau ai ‘a e taimi na‘á ne hoko ko e palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko ha ‘ēpoki ‘o e ngaahi me‘a fakaofo kuo hokó” (MFP, 2:2 8).

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó.

  • Na‘e ‘ilo‘i fēfē ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘oku mo‘oni ‘a e Siasí?

  • Na‘e tokoni‘i fēfē ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘e he‘ene loto fiemālie ke talangofua mo fai e ngaahi feilaulaú, ki hono langa hake pea mo hono malu‘i e pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

  • Ko e hā e me‘a ‘e lava ke ako ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ‘ahó ni mei hono poupou‘i ma‘u pē ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá?

  • Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a na‘e hoko ‘i he mo‘ui ‘a Pilikihami ‘Iongí na‘e teuteu‘i ai ia ke ne tataki ‘a e Siasí? ‘Oku teuteu‘i fēfē kitautolu takitaha ‘e he ‘Eikí ke tau ngāue ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e hā ‘a e tefito‘i taumu‘a ‘o hono tānaki ‘o e Kāingalotú? Ko e hā e ngaahi founga na‘e langa hake ‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

  • Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi ko e hā ‘a e “Pule‘anga ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá”? Na‘e anga fēfē hono fakamā‘oni‘oni‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e lakanga fakataula‘eiki na‘á ne ma‘ú?

  • Ko e hā ha me‘a ‘e fie ma‘u ke “ ‘ohi hake ha to‘utangata ko ha kau tangata mo ha kau fefine te nau ‘ofa pea mo tauhi ki he mo‘oní mo e anga mā‘oni‘oní ‘i he māmaní? Ko e hā e me‘a na‘e fai ‘e ‘Iongi ke fakahoko ai ‘ení? Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘a Pilikihami ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘eni ‘i he ngaahi ‘aho ní?

President Brigham Young

Ko Palesiteni ‘Iongi ‘i he 1847–50. “Na‘e fie ma‘u ke u kalanga ‘aki ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá. Na‘e ongo ia ‘i hoku ngaahi huí ‘o hangē ko e vela ‘a ha afi ‘oku ulo pē ‘i loto ‘o te‘eki ke ‘asi ki tu‘a..…He ‘ikai ke u fiemālie ‘i ha fa‘ahinga me‘a ka ke u kalanga ‘aki pē ki māmani ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí” (JD, 1:313).

pioneers crossing river

Ko hono fakafōtunga ‘e ha tangata tā valivali ‘a e kolosi ‘a e Kāingalotú ‘i he Vaitafe Misisipí kuo ‘ufi‘ufi ‘e he ‘aisí, lolotonga ‘a ‘enau fononga mei Nāvū, ‘Ilinoi, ‘i Fēpueli ‘o e 1846.