Ko hono ‘Ilo‘i mo hono Faka‘apa‘apa‘i ‘o e Toko Tolu‘i ‘Otuá

Ko e Toko Tolu‘i ‘Otuá ‘a e ‘Otua ko e Tamaí, mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e akonekina ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau hū ki he ‘Otua ko e Tamaí pea fai ‘a e ngaahi lotu kiate Iá ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘á ne toe akonaki foki ‘o pehē na‘e hoko pē ‘a e ‘Otua ko e Tamaí ‘i ha taimi ‘e taha ko ha tangata ‘i ha māmani kehe, pea na‘á “ne fou pē ‘i he ngaahi me‘a tatau ‘oku tau fou aí. Na‘e ‘i ai ha me‘a na‘á ne a‘usia, pea na‘á ne mamahi pea mo fiefia, pea ‘okú ne ‘afio‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau ‘ilo fekau‘aki mo e ngaahi tauhelé, ngaahi mamahi ‘a e mo‘uí mo e maté, ‘a ia ‘oku hoko ‘i he‘etau mo‘ui ‘i he māmaní”(DBY, 22).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Na‘e fa‘ufa‘u mo pule‘i ‘e he ‘Otua ko e Tamaí ha ngaahi maama ta‘e fa‘alaua, na‘á ne ngaohi ‘a e tangatá, pea ko ha tokotaha ia te tau lava ke ‘ilo‘i mo hū ki ai.

‘Oku tau tui ki he ‘Otua pē ‘e taha, Fakalaloa ‘e taha, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oni pē ‘e taha [vakai, Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:1]. He ‘ikai lava ke tau tui ‘o pehē ‘oku ‘ikai ke ma‘u ‘e he ‘Otuá ha sino, ngaahi kongokonga pea mo e ngaahi ongo ‘o e sinó, pe ha ngaahi ‘ulungaanga. ‘Oku toki lava pē ke ma‘u ‘a e ngaahi ‘ulungaangá ‘e ha tokotaha ‘oku ‘i ai hano sino. Ko e ngaahi ‘ulungaangá kotoa ‘oku ma‘u ia ‘e ha tokotaha ‘oku mo‘ui (DBY, 23).

‘Oku tui ha ni‘ihi ia ‘oku ‘afio ‘a e ‘Otuá ‘i he potu kotoa pē. Ka ‘oku ‘ikai mo‘oni ia. He ‘oku tatau pē ‘a e potu kotoa peé mo e pehē ko ia ‘oku taha pē ‘a e Tamaí mo e ‘Aló (DBY, 23–24).

‘Oku lau ‘o pehē ‘oku ‘afio ‘a e ‘Otuá ‘i he potu kotoa pē ‘i he taimi tatau pē. Pea ‘oku pehē foki ‘e he tangata fa‘u Sāmé, “Te u ‘alu ki fē mei ho Laumālié? [Sāme 13:7]. ‘Okú ne ‘afio ia ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē kuó ne fakatupu ‘i hono mafaí, ‘i he‘ene pulé, i hono laumālié pea ‘i hono mālohí. Ka ko e tokotaha ia ‘okú ne ma‘u ha sino, pea ‘oku ngaohi kitautolu ‘i hono tatau (DBY, 24).

‘Oku tui ha ni‘ihi mo nau fakakaukau ‘o pehē ko ‘etau ‘ilo‘i ko ia e ‘Otuá ‘e toe si‘i ange ai ‘etau mahu‘inga‘ia ‘iate iá. Ka kia au ia, ka mahino kiate au ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni pe ko ha tangata ‘i he māmaní pe ‘i langi, ‘oku ‘ikai ke si‘i ange ai ‘a hono mahu‘inga kiate aú, ka ‘oku toe fakautuutu ange ia ai. Ko e lahi ange ‘eku ‘ilo‘i ‘a e ‘Otuá, ko e lahi ange pē ia ‘eku ofeina ia pea mo ‘ene toe mahu‘inga ange kiate aú. Ko e toe mā‘olunga ange ai pē foki ia ‘o e fa‘ahinga ongo ‘oku ou ma‘u kiate iá (DHB, 18).

Tuku ke hoko ‘a e tokotaha kotoa pē ko e kāinga ‘o e ‘Otuá [vakai, Sēmisi 2:23] (DBY, 18).

He ‘ikai ke tau lava kitautolu ‘o mamata‘aki ‘a hotau mata fakamatelié ki he tokotaha māfimafi na‘á ne fakatupu, pea ‘okú ne pule‘i [ko e pule aoniu] ‘a e ngāue ko ení. ‘Okú ne ‘afio ia ‘i ha maama kehe; pea ‘okú ne mo‘ui ia ‘i ha tu‘unga mo‘ui makehe. Kuó ne ‘osi fakalaka atu ia ‘i he ngaahi ‘ahi‘ahi fakamamahi ‘oku tau lolotonga fou atu ai kitautolú. Na‘e ‘i ai ha me‘a na‘á ne a‘usia pea na‘á ne mamahi pea mo fiefia, pea ‘okú ne ‘afio‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau ‘ilo fekau‘aki mo e ngaahi mamahí, ‘a e mo‘uí pea mo e maté, ‘a ia ‘oku hoko ‘i he‘etau mo‘ui ‘i he māmaní, he kuó ne ‘osi fou atu kotoa ai. Kuó ne ‘osi ma‘u ‘a hono kalauní pea mo hono hakeaki‘í pea ‘okú ne ma‘u ‘a e ngaahi kī pea mo e mālohi ki he Pule‘anga ko ‘ení. ‘Okú ne ta‘alo ‘a hono tokotoko fakatu‘í pea fakahoko ‘a hono finangaló ‘i he lotolotonga ‘o e fānau ‘a e tangatá; pe ‘i he lotolotonga ‘o e Kau Mā‘oni‘oní mo e kakai fai angahalá, mo ne ‘ai ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ‘o fakatatau mo ‘ene taumu‘a ki he ngaahi pule‘angá pea mo e ngaahi pule‘anga lalahí, koe‘uhí pē ke toe fakafoki ‘a e tokotaha kotoa pē ki hono nāunaú pea ki hono fakahaohaoa‘i ‘o ‘ene ngāué (DBY, 22).

‘Okú ne pule aoniu ia ‘i he ngaahi māmá. ‘Oku ‘i he ngaahi maama ‘okú ne hulungiá ‘a e ki‘i palanite si‘isi‘i ko ‘eni ‘oku tau ‘i aí pea mo ha ngaahi maama ‘e lau miliona kehe ‘oku ‘ikai ke tau lava ke mamata ki ai. Ka ‘i he taimi tatau pē ‘okú ne ‘afio hifo ki he valevale taha ‘o e ngaahi me‘a ko ia kuó ne fakatupú. ‘Oku ‘ikai te ne ta‘e fakatokanga‘i ha taha ‘o e ngaahi me‘a mo‘uí ni; pea ko e ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení na‘á ne fakatupu ia ‘aki ‘a hono potó mo hono mālohí (DBY, 22).

Na‘e fakatupu ‘e he‘etau Tamai ‘i Hēvaní ‘a e ngaahi laumālie kotoa pē na‘e ‘i aí. Pea mo e ngaahi laumālie ‘e ‘i he māmaní [vakai, Hepelū 12:9]; pea ko e ngaahi laumālie kinautolu na‘e fanau‘i ‘i he maama ta‘e ngatá. Hili ko iá na‘e hanga leva ‘e he ‘Eikí ‘i hono mālohí pea ‘i hono potó ‘o fakatupu ‘a e sino fakamatelie ‘o e tangatá. Na‘e ‘uluaki fakatupu fakalaumālie ‘a kitautolu, pea toki fakatupu fakatu‘asino (DBY, 24).

Kuo tohi ‘o pehē ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē peá ne ma‘u ‘a e mālohí kotoa [vakai, 1 Nīfai 9:6] (DBY, 20).

Ko Ia ‘a e Pule Aoniu ki he ‘univēsí. ‘Oku mōmoa ‘a e ngaahi vaí ‘i he‘ene valokí pea ‘oku hoko ‘a e ngaahi vaitafé ko e toafa. ‘Okú ne fua ‘a e maokupu ‘o e ngaahi vaí ‘aki hono to‘ukupú; pea ‘okú ne hanga ‘aki hono louhi‘inimá ‘a e maokupu ‘o e langí. ‘Okú ne fua ‘o ‘ilo‘i ‘a e efu ‘o e māmaní, peá ne fua mamafa ‘a e ngaahi mo‘ungá; pea mo e ngaahi tafungofungá ‘aki ha me‘a fua tautaú. ‘Oku tatau ‘a e ngaahi pule‘angá kiate ia mo e tulutā vai ‘i ha kane, pea ko e me‘a noa pē ‘a e ngaahi ‘otu motú kiate ia. ‘Oku ‘ikai puli meiate ia ha tu‘oni lou‘ulu mei hotau ‘ulú; pea ‘oku ‘ikai tō ha manu ki he kelekelé ta‘e ‘afio‘i ‘e he‘etau Tamaí. ‘Okú ne ‘afio‘i ‘a e fakakaukau mo e faka‘amu ‘oku ‘i he loto ‘o e tangata kotoa pē, he ‘okú ne ‘i he potu kotoa pē ‘i he mālohi ‘o hono Laumālié pea ko ‘ene tokotaha talafekaú ko e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e Tamai ia ‘a e me‘a kotoa pē, pea ‘oku mā‘olunga ia ‘i he me‘a kotoa pea ‘oku kau ia ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘okú ne ‘iate kimoutolu hono kotoa [vakai, ‘Efesō 4:6]. ‘Okú ne ‘afio‘i ‘a e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo e māmani ko ‘ení, pea ‘oku ne ‘afio‘i ‘a e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo e ngaahi maama ‘e lau miliona ‘oku tatau mo ‘ení (DBY, 19).

Kuó ne fakafōtunga, ‘ai ke ngāue, mo foaki mai ‘a e mo‘ui ki he maama fakamatelie ko ‘ení. Kuó ne ngaohi ‘a e māmaní pea mo e ngaahi maama iiki ‘oku ulo hifo mei he ‘ataá; tuku kiate kinautolu ‘a honau taimi totonu ke nau ngāue ai, peá ne faka‘ilonga‘i ‘a honau ngaahi tu‘u‘angá. Kuó ne fakatupu ke ‘i ai ‘a e me‘a mo‘ui ‘i he ‘ataá mo e ngaahi vaí, pea ‘ufi‘ufi ‘aki ‘a e ngaahi mo‘ungá pea mo e ngaahi feitu‘u tokaleleí ‘a e manu totolo kotoa. Peá ne tuku leva ki he tangatá ke ne pule ki he ngaahi me‘a ko ‘eni kuó ne fakatupú (DBY, 18).

Ko e ‘Otuá ko e tupu‘anga, ko e fauniteni ia ‘o e poto mo e ‘ilo kotoa pē, ‘o tatau ai pē pe ko hai ‘okú ne ma‘u iá, pe ko ha tangata ‘i he funga ‘o e māmaní, pe laumālie ‘i he maama fakalaumālié, kau ‘āngelo ‘oku nau nofo ‘i he ‘afio‘anga ta‘e ngata ‘o e ngaahi ‘Otuá, pe ko kinautolu ngaahi laumālie ‘oku nofo fakataha mo e kau tēvoló ‘i heli. Ko e hā pē ha fa‘ahinga poto, maama, mālohi, mo‘ui ‘oku nau ma‘u; ko ‘enau ma‘u kotoa pē ia mei he ‘Otuá ‘a ia ko e tokotaha tatau pē na‘a tau ma‘u mei ai ‘a e ngaahi me‘á ni. Ko e me‘a-foaki lelei mo haohaoa kotoa pē ‘oku mei he ‘Otuá ia [vakai, Sēmisi 1:17]. Ko e ngaahi ‘ilo fo‘ou kotoa pē ‘i he me‘a fakasaienisí mo e faka‘aati ‘a ia ‘oku mo‘oni mo ‘aonga ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá, na‘e ‘omi kotoa ia ‘i he fakahā fakahangatonu mei he ‘Otuá, neongo ko ha tokosi‘i pē ‘oku nau tui ki ai. Na‘e foaki mai ia mo e fakataumu‘a ke teuteu‘i ‘a e hala ki he taimi ‘e ikuna ai ‘e he mo‘oní ‘a e me‘a kotoa, pea mo hono huhu‘i ‘o e māmaní mei he mālohi ‘o e angahalá pea mo Sētane (DBY, 18).

Kuo tokolahi ha kakai kuo nau feinga ke fekumi ki he Tokotaha na‘á ne Fuofua Fakatupu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘i he māmaní. Ka ‘e faingofua ange ki he loó ke ne lau ‘o ‘ilo‘i ‘a e lahi ‘o e ngaahi fo‘i ‘one‘one ‘i he funga ‘o e māmaní. He ‘oku ‘ikai ma‘á e tangatá, mo e fakangatangata ‘o e poto ‘okú ne ma‘ú, ke ne ma‘u ha mahino fekau‘aki mo e ta‘e ngatá… . .He ‘e faingofua ange ki he langó ke ne fakatotolo‘i ‘a e hisitōlia ‘o e tangatá ki hono tupu‘angá, ‘i ha feinga ‘a e tangatá ke mahino ki ai ‘a e Tokotaha na‘á ne Fakatupu ‘a e māmaní, mo ne tatala ‘a e veili ‘okú ne fakapuliki ‘a e ngaahi me‘a ‘o e ta‘e ngatá, mo fakahā ‘a e ngaahi me‘a fufū kuo fekumi ki ai ‘a e kau tangata poto ‘o e māmaní talu mei he kamata‘angá. Ka pehē, ko e hā leva ‘a e uiui‘i pea mo e fatongia ‘oku totonu ke fakahoko ‘e he fānau ‘a e tangatá? Tuku mu‘a ke nau fekumi ke nau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku nau ‘i heni aí pea mo e founga ke nau faka‘aonga‘i ai ki he lelei tahá mo e ‘aonga tahá ‘a e poto mo e ‘ilo ‘oku nau ma‘u ki honau fakamo uí. Kae tuku ‘enau fekumi ke ‘ilo ki he kamata‘anga ‘o e ngaahi ‘Otuá, pea tuku mo ‘enau feinga ke fakatotolo‘i ‘a e ngaahi me‘a loloto ‘oku ta‘engatá ‘a ē na‘e ‘i he kuo hilí, pea ‘oku lolotonga ‘i aí; pea tuku ā foki ‘enau feinga ke ‘ilo‘i ‘a e ngata‘anga ‘o e ngaahi ‘ā vahevahe ‘oku ‘ikai hano ngata‘angá. Tuku ke nau fekumi ke nau ‘ilo‘i pea mahino lelei ‘aupito kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ofi mo taupotu mai kiate kinautolú, pea ke nau ‘ilo‘i lelei ‘a e taumu‘a ‘oku nau ‘i heni aí, ‘aki ‘enau fekumi fakamātoato ke ma‘u ha fakamatala mei he tokotaha ‘okú ne ma‘u ‘a e mālohi lahí, pea ‘aki ‘enau ako mei he ngaahi tohi lelei tahá (DBY, 25).

Na‘e fai ‘e Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo Tofu pē ‘e Taha ‘o e Tamaí na‘e Fakatupu ‘i he kakanó, ‘a e fakalelei ma‘á e ngaahi angahala ‘a kinautolu kotoa pē ‘e fakatomalá.

‘Oku tui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí kia Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo pē taha ‘o e Tamaí na‘e fakatupú [‘i he kakano], ‘a ia na‘e hā‘ele mai ‘i he vahevahe‘anga ‘o taimí ke fakahoko ‘a e ngāue na‘e tuku ke ne faí; mo ne mamahi ke totongi huhu‘i ki he ‘uluaki faiangahala ‘a e tangatá ‘aki ‘ene foaki ‘a ‘ene mo‘uí, pea ne toetu‘u mei he maté ‘o ne ‘alu hake ki he‘ene Tamaí. Na‘e hifo ‘a Sīsū Kalaisi ki he mā‘ulalo tahá, pea te ne hā‘ele hake kuó ne mā‘olunga taha ‘i he me‘a kotoa pē. ‘Oku tau tui ‘e toe hā‘ele mai ‘a Sīsū Kalaisi, he kuo tohi fekau‘aki mo ia ‘o pehēni: “Pea ‘i he‘enau kei sio fakamama‘u ki he langí, ‘i he‘ene ‘alu haké, ‘iloange, kuo tu‘u mai kiate kinautolu ‘a e ongo tangata kuo kofu hinehina; ‘o na pehē, ‘A e kau tangata Kāleli, ko e hā ‘oku mou tutu‘u mo sio fakamama‘u ai ki he langí. Ko e Sīsū ko ia kuo ‘ave ‘iate kimoutolu ki langí, ‘e pehē pē ‘ene toe ha‘u ‘o hangē ko ho‘omou mamata he‘ene ‘alu hake ki loto langí [Ngaue 1:10–11]” (DBY, 25).

‘Oku nofotaha ‘etau tuí ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku fakafou ‘iate Ia ‘a ‘etau tui ki he Tamaí (DBY, 26).

‘E ‘ilo‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí pea mo ha toe taha pē ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ke ma‘u ‘a e fakamo‘uí, tuku kehe ‘a kinautolu kuo nau faiangahala ki hono lohiaki‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia. Ko e founga tatau pē na‘e ‘ilo ai ‘eni ‘e Pitá [vakai, Mātiu 16:13–19] ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ‘e he fa‘ahinga ia ‘o e tangatá ‘a e ‘ilo ko ‘ení ‘i ha ngaahi mana ‘oku hoko. Ka ‘e hoko pē ‘a e ngaahi maná ko ha fakamo‘oni ke fakamālohia ‘a e tokotaha ‘oku tuí. Na‘e ‘osi ‘ilo‘i ‘e he kakai Siú ‘a e ngaahi mana na‘e fakahoko e Sīsuú ka na‘a nau kei tuku pē ke fakapoongi ia ‘i he‘enau pehē na‘á ne lohiaki‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá pea na‘e nofo‘ia foki ia ‘e he tēvoló (DBY, 28).

Na‘e fatongia‘aki ‘e Sīsū ‘a hono fokotu‘u ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. Na‘á ne foaki mai ‘a e ngaahi fono pea mo e ngaahi ouau ‘o e Pule‘angá (DBY, 2).

Na‘e ‘ikai ke ne fai ha me‘a ‘iate ia pē. Na‘á ne fakahoko ‘a e ngaahi maná pea fai mo ha ngaahi ngāue lelei lahi ‘i he funga ‘o e māmaní. Ka na‘e ‘ikai ke ne fai ‘eni ‘iate ia pē. Na‘á ne folofola o pehē, “Ko ia kuó u mamata kuo fai ‘e he‘eku Tamaí, ko ia pē ‘oku ou faí” [vakai, Sione 5:19] “ ‘Oku ‘ikai te u fai ki hoku loto ‘o‘okú, ka ko e finangalo ‘o e Tamaí na‘á ne fekau aú” [vakai, Sione 5:30]. Tau faka‘osi ‘aki pē ‘a e mahino ko ‘ení, ‘a ia na‘e ‘ikai ke lea, pe ngāue, pe fai ‘e he ‘Alo ‘o e ‘Otuá ha fa‘ahinga me‘a ‘i hono mālohí, pe ‘i hono nāunaú pe ‘i he ngāue na‘e fiema‘u ke ne fakahoko ‘i he māmaní, kae fakatatau pē ki he fakakaukau pea mo e finangalo ‘o ‘ene Tamaí (DBY, 26).

‘Oku pehē ‘e Sīsū “Ko au mo e Tamaí ‘okú ma taha pē”, [Sione 10:30]; ‘o sino taha pē? ‘Ikai … He ‘oku hala tatau pē ‘a e pehē ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha taha ka ko au peé mo e pehē ko ia ko au mo hoku ngaahi fohá ‘oku mau sino taha pē. Kapau ‘oku ma‘u ‘e hoku fohá ‘a ‘eku ngaahi akonakí, peá ne ‘a‘eva ‘i ha hala kuo u fakahinohino ke ne fou ai, pea kapau ‘oku tatau pē ‘a ‘ene tuí mo e tui ‘oku ou ma‘ú, pea tatau ‘ene taumu‘á mo au, peá ne fai ‘a e ngāue ‘a ‘ene tamaí ‘o hangē tofu pē ko hono fai ‘e Sīsū ‘a e ngāue ‘a ‘ene Tamaí; ta ‘okú ma taha pē mo hoku fohá ‘o fakatatau ki he lau ‘a e folofolá (DBY, 28).

Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ha palani kiate kitautolu ‘a ia ‘e lava ke fakamo‘ui ai kitautolu ‘i he māmaní pea ‘i he maama kaha‘ú. Kuo ‘osi fakahoko ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē te tau kolé, pea kuó ne fakahoko ‘e ia ‘o laka hake ‘i he me‘a kuo tau kolé. Ko e ngāue na‘e fakahoko ‘e Sīsū ma‘á e māmaní ko hono ‘ai ke toe foki hake ‘a hono ngaahi tokouá mo hono ngaahi tuofāfiné ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí. Kuó ne ‘osi fakahoko ‘e ia ‘a ‘ene kongá. Kuo ‘ikai ha me‘a ‘e taha na‘e malava ke fai ‘e he ‘Eikí ma‘a hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘oku pehē na‘e ‘ikai ke ne fakahoko. Ko e me‘a ‘ata‘atā ia a e fānau a e tangatá pe te nau tali ‘a e mo‘oní pe ‘ikai. Kuo ‘osi fakakakato ‘a e me‘a kotoa pē na‘e malava ke fakahoko ma‘a honau fakamo‘uí ‘o fakafou mai ‘i he Fakamo‘uí pē… .‘Okú ne hoko he taimí ni ko e Tu‘i ‘o e ngaahi tu‘i pea mo e ‘Eiki ‘o e ngaahi ‘eiki, pea ‘e hokosia ‘a e taimi ‘e peluki ai a e tui kotoa pē pea fakahā ‘e he ‘elelo kotoa pē [vakai, Mōsaia 27:31), ki he nāunau ‘o e ‘Otua ko e Tamaí, ko Sīsū ‘a e Kalaisí [vakai, Filipai 2:10–11]. Pea ‘e fakafe‘iloaki ki he tokotaha ko ‘eni na‘a nau lau ko e li‘ekina kae ‘ikai ko e Fakamo‘uí, ‘a ē na‘e tutuki ‘i he vaha‘a ‘o e ongo tangata kaiha‘á pea manukia mo luma‘i ‘e he kakai kotoa peé. Te nau pehē ko ia Tokotaha pē ‘e lava ke fakafou mai ai ‘a honau fakamo‘uí (DBY, 27).

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha tokotaha ia ‘okú ne ma‘u ha sino ko e laumālie pea ‘okú ne fakamo‘oni ‘e ia ki he mo‘oní.

‘Oku tau tui foki ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e taha ia ‘o e… Toko Tolu‘i ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ko ha tokotaha ‘i he toko tolú pe ko e toko tolu ‘i he tahá; ka ‘oku taha pē ‘a e Tamaí, ‘Aló pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o hangē pē ko e loto taha ‘a ha kau tangata ‘e toko tolu ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē. Ko e taha ia ‘o e toko tolu ‘oku tau tui ki aí, ‘a ia ko hono fatongiá ko e fakamo‘oni kiate kinautolu ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku nau ‘ofa ‘i he mo‘oní. Na‘á ku pehē foki ‘oku nau taha pē, ‘o hangē ko e taha ‘a e loto ‘o ha kau tangata ‘e toko tolu. Telia na‘a mou ma‘u hala ‘a ‘eku leá; te u pehē ‘oku ‘ikai ke u loto ke mou ma‘u ‘a e mahino ‘o pehē ‘oku ma‘u ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ha sino ‘o hangē ko e Tamaí pea mo e ‘Aló; ka ko e tokotaha talafekau ia ‘a e ‘Otuá ‘a ia ‘okú ne fakahā mai ‘a hono mālohí ‘i hono kotoa ‘o e ngaahi ngāue ‘a e ‘Otua Māfimafí (DBY, 3O).

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e tokotaha ia ‘oku fekau‘i mai [‘e he Tamaí mo e ‘Aló] ke ne fakamanatu mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mo‘oní, pea mo fakahā mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi mo‘oni fo‘oú. Pea ke ne ako‘i, fakahinohino‘i, mo tataki ‘a e fakakaukau kotoa pē kae ‘oua leva kuo tau hoko ‘o haohaoa mo mateuteu ke tau foki atu ki ‘api ‘o tau lava ke mamata mo fefolofolai ai mo ‘etau Tamai ‘oku ‘i he langí (DBY, 26).

Fakatatau ki he lelei taha ‘o e ‘ilo kuó u lava ke ma‘ú, kuó u fakamo‘oni‘i pea ‘oku ou ongo‘i fiemālie ‘e lava pē ke lohiaki‘i ‘a e tangatá ‘e hono matá, pea ‘e lava pē ke lohiaki‘i ia ‘e he‘ene fanongo ‘aki hono telingá; pea ‘i he ala ‘a hono nimá; ‘e lava pē ke lohiaki‘i ia ‘e he ngaahi ongo kotoa ‘o e sinó. Ka ‘oku ‘i ai pē ha me‘a ‘e taha ‘e ‘ikai lava ke lohiaki‘i. Pea ko e hā ia? Ko e ngāue ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a e Laumālie pea mo e mālohi ‘o e ‘Otuá ‘oku foaki ki he tangatá. ‘Okú ne ako‘i ‘a e tangatá ‘i he ngaahi me‘a fakalangí. ‘Okú ne fakahinohino ia ‘i he hala ‘o e mo‘uí; ‘okú ne foaki kiate ia ‘a e kī ‘e lava ke sivi‘i ‘aki ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē pe ko e ngaahi ngāue ia ‘a e tangatá, mo fakahā mai ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘eni ‘i he Kāingalotu ‘oku nau ‘i hení, pe ko kinautolu kuo nau fakatahataha ki Saioné, ka kiate kinautolu ‘i he ngaahi pule‘anga kotoa pē, mo e ngaahi fonua, pe motu, ‘a ia ‘oku nau mo‘ui‘aki ‘a e tui fakalotu ko ia na‘e ako‘i ‘e hotau Fakamo‘uí mo ‘ene kau ‘aposetoló pea mo Siosefa Sāmitá. ‘Oku nau fai ‘e kinautolu mo e fakamo‘oni tatau pē foki, he kuo faka‘ā honau matá ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá. Pea ‘oku nau mamata ki he me‘a tatau pē, pea kuo fakaake mo honau lotó, pea ‘oku nau ongo‘i mo mahino kiate kinautolu ‘a e me‘a tatau pē, pea ‘oku ‘ikai ha fakakikihi ‘iate kinautolu ‘i he ngaahi akonaki ‘a e Fakamo‘uí (DBY, 31).

Kapau ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e ha taha ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e lava pē ke ne mavahe atu mei he hala hangatonú ki he to‘omata‘ú pe ki he to‘ohemá pea fai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai totonú. Te nau fai leva ‘e kinau- tolu ha ngaahi me‘a te nau toki fakatomala ai ‘amui. Te nau fai ha ngaahi fehālāki; pea ko e taimi ‘oku nau feinga ai ke fai ‘a honau lelei tahá, ‘oku nau fakahoko ai ‘e kinautolu ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai ke nau sai‘ia ke fakahokó (DBY, 31).

‘Oku ou loto au ke u mamata ki he kakai tangata mo e kakai fefine kotoa pē ‘oku nau mānava‘aki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he fo‘i mānava kotoa pē ‘oku nau fai ‘i he mo‘uí ni, ‘o nau ma‘u pē ‘i he maama ‘o e fofonga ‘o e ‘Otuá (DBY, 31).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Oku fa‘u mo pule‘i ‘e he ‘Otua ko e Tamaí ha ngaahi maama ta‘e fa‘alaua, peá ne ngaohi ‘a e tangatá; pea ko ha tokotaha ia te tau lava ke tau ‘ilo‘i mo hū ki ai.

Ko e hā e me‘a na‘e akonaki‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki hono mahu‘inga ko ia ke tau ‘ilo‘i ‘a e ‘Otua ko e Tamaí? (Vakai foki, Sione 17:3) ‘Oku uesia fēfē ‘e he‘etau ‘ilo‘i ha taha, ‘a ‘etau fetu‘utaki pea mo hotau vā mo e toko taha ko iá? Ko e hā fua e ngaahi me‘a kuo nau tokoni‘i koe ke ke ‘ilo‘i ai ‘a e ‘Otua ko e Tamaí?
‘Oku lava fēfē ke tau pehē “ ‘oku ‘i he potu kotoa pē ‘i he taimi tatau pē” ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá”? Ko e hā ha ngaahi fakatātā ‘e ni‘ihi ‘okú ne fakahā mai ‘oku tokanga ‘a e Tamai Hēvaní ‘o a‘u pē ki he “valevale taha ‘o e ngaahi me‘a kuó ne fakatupú”?
‘Oku ta‘e hano tatau ki he Siasí ni ‘a e tokāteline ko ia ‘oku pehē ai na‘e ‘i ai e taimi ‘e taha na‘e hoko ai ‘a e ‘Otuá ko e tangata pē, pea na‘á ne mo‘ui fakalakalaka ‘o ne hoko ai ko ha ‘Otua. Ko e hā ho‘o ongo ‘i ho‘o ‘ilo‘i ko ia na‘e a‘usia ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a ‘i He‘ene mo‘uí ‘o Ne “ ‘afio‘i ai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau ‘ilo fekau‘aki mo e ngaahi ‘ahi‘ahí [pea mo e] ngaahi mamahi” ‘o e mo‘ui ‘i he māmaní?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o ne pehē ko e ngaahi ‘ilo fo‘ou kotoa pē ‘i he ngaahi me‘a fakasaienisi mo faka‘aati ‘a ia ‘oku lelei mo mo‘oní “na‘e ‘omi kotoa ia ‘i he fakahā fakahangatonu mei he ‘Otuá”. Na‘e tokoni fēfē ha ngaahi fakalakalaka ne hoko ‘i he ngaahi tafa‘aki ko ‘ení ki he laka ki mu‘a ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí?
‘Oku pehē koā ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e hā ‘a e “uiui‘i pea mo e fatongia ‘oku totonu ke fakahoko ‘e he fānau ‘a e tangatá”? ‘E lava fēfē ke toe mahino lelei ange kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku ofi mo taupotu mai kiate kitautolú, mo tau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku tau ‘i heni aí? Ko e fē ‘a e feitu‘u ‘oku totonu ke tau fekumi ke ma‘u mei ai ‘a e mahino ko ‘ení?

Na‘e fai ‘e Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo Tofu pē ‘e Taha na‘e Fakatupu ‘i he kakanó, ‘a e fakalelei ma‘á e ngaahi angahala ‘a kinautolu kotoa pē ‘e fakatomalá.

Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo Sīsū Kalaisi pea mo ‘Ene ngāue ‘i he māmaní?
Ko e ‘uluaki tefito ‘o e ongoongoleleí ko e tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Ko e hā e ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he‘etau tui ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘o liliu ‘a ‘etau mo‘uí? (Vakai foki, Sēkope 4:11 pea mo (Molonai 7:41–42).
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o ne pehē ‘e ‘ilo‘i ‘e he tokotaha Siasi kotoa pē ko Sīsuú ko e Kalaisí ia ‘i he founga tatau pē ko ia na‘e ‘ilo‘i ai ‘e he ‘Aposetolo ko Pitá (vakai foki, Mātiu 16:13–19). ‘E ‘ilo fēfē ‘e ha taha ko Sīsuú ko e Kalaisí ia? Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke ‘omi ai ‘e he ngaahi mana ‘oku hokó ‘a e ‘ilo fe‘unga ke ‘ilo‘i ai ‘e ha taha ko Sīsuú ko e Kalaisí ia? Ko e hā e ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e ‘ilo ko ‘ení ki hotau fakamo‘uí?
Ko e ngāue ‘a hai na‘e fakahoko ‘e Sīsū ‘i he taimi na‘á Ne malanga ai ki he kakai ‘o e māmaní? Ko e hā te tau lava ke ako mei he sīpinga na‘e tā ‘e Sīsuú pea faka‘aonga‘i ki he‘etau mo‘uí? Te tau lava fēfē ke ako mo tali lelei ‘a e ngaahi fekau kuo tuku mai ‘e he ‘Eikí ke tau fakahokó?
Na‘e fakamanatu mai ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kitautolu ‘e ‘i ai e ‘aho “ ‘e peluki ai ‘a e tui kotoa pē pea fakahā ‘e he ‘elelo kotoa pē” ko Sīsuú ko e Kalaisí ia (Mōsaia 27:31; vakai foki, Filipai 2:9–11). ‘Oku faingata‘a ange ke te mo‘ui ‘o tuha mo ha ākonga mo‘oni ‘a Sīsū Kalaisi ‘i ha‘ate lea pē ‘o pehē ko Sīsuú ko e Kalaisí ia. Ko e hā e me‘a te ne ‘oatu ha mālohi kiate koe ke ke mo‘ui ‘aki e ongoongoleleí ‘i ho‘o hoko ko e ākonga tui mateakí?

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha tokotaha ia ‘okú ne ma u ha sino laumālie pea ‘okú ne fakamo‘oni ‘e ia ki he mo‘oní.

Ko e hā e ngāue ‘a e Laumālie Māoni‘oní? ‘Oku anga fēfē ‘Ene ngāue ‘i he mo‘ui ‘a e fānau ‘a e ‘Otuá?
Ko e hā hono faikehekehe ‘o e tokotaha ko e Laumālie Mā‘oni‘oní mei he ‘Otua ko e Tamaí pea mo Hono Alo ko Sīsū Kalaisí? (Vakai foki, T&F 130:22). Ko e hā e ngaahi founga ‘oku “taha” ai ‘a e toko Tolu‘i ‘Otuá?
‘Oku hoko fēfē ‘a e Laumālié ko e talafekau ‘a e Tamaí pea mo e ‘Aló?
Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke a‘usia ‘a ia ‘okú ne fakamo‘oni‘i atu kiate koe ‘oku malava ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ke ako‘i mo fakahinohino‘i koe?