Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 24: Ako’i ‘o e Fāmilí

Vahe 24

Ako’i ‘o e Fāmilí

“Tau mo‘ui ke lava ‘o nofo‘ia ‘e he laumālie ‘o ‘etau tui fakalotú kitautolu, pea te tau toki ma‘u ai ha nonga, fiefia, nēkeneka pea mo e loto fiemālie ko ia te ne ngaohi kitautolu ko ha ngaahi tamai, ngaahi fa’ē, fānau, ngaahi kaungānofo, kaungā‘api, fanga ki‘i kolo mo ha ngaahi kolo lalahi leleí. ‘Oku ‘aonga ki heni ‘a ‘etau ngāué, pea ‘oku ou fakakaukau ‘oku totonu ke fāifeinga ki heni ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní” (DBY, 204).

Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko e fāmilí ko ha fa‘unga fakalangi ‘i taimi mo ‘itāniti.

Kapau ne mā‘oni‘oni ‘a e tokotaha kotoa pē ‘okú ne lau ia ko ha Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘e hoko hotau ‘apí ko ha palataisi, ‘o ‘ikai ha toe me‘a ‘e ongona, pe ha me‘a ‘e ongo‘i-loto, pe ha me‘a ‘e toe fakatokanga‘i, ka ko hano fakahkihiki‘i pē ‘a e huafa ‘o hotau ‘Otuá, fai hotau fatongiá, mo tauhi ‘ene ngaahi fekaú (DBY, 203).

‘I he taimi kuo ma‘u ai ‘e ha tangata mo ha fefine hona ‘enitaumení mo sila‘i [‘i he temipalé ki ‘itāniti], pea toki fanau‘i kimui ai ha fānau kiate kinaua, ‘oku hoko ‘a e fānau ko iá ko ha kau ‘ea-hoko totonu ‘o e Pule‘angá fakataha mo hono ngaahi tāpuaki pea mo hono ngaahi tala‘ofa kotoa pē, pea ko kinautoluē pē ‘oku hoko ko e [kau ‘ea-hoko totonu] ‘i he funga māmaní (DBY, 195).

Ko e ouau ‘o e silá [fakama‘ú] kuo pau ke fakahoko ia ‘i māmani … ‘a e fefiné ki he tangatá, pea mo e fānaú ki he mātu‘á, etc., kae ‘oua kuo kakato ‘a e hokohoko ‘o e ngaahi to‘utangatá ‘i hono sila‘i ‘o a‘u ki he Tamai ko ‘Ātamá; he ne ‘osi fekau‘i kitautolu ke tau fakatahataha kātoa ke omi ki tu‘a mei Pāpilone, mo fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu, ke langa hake ‘a e Saione ‘o hotau ‘Otuá, … kae ‘oua kuo fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e māmaní mo mateuteu ke ‘afio ai ‘a e ‘Otuá mo e kau ‘āngeló (DBY, 407).

‘Oku tonu ke ako‘i ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ke nau tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.

‘Oku tau vakai ki ha ki‘i valevale ‘i he uma ‘o ‘ene fa‘eé. Ko e hā nai e ‘uhinga ‘oku ‘i heni ai ‘a e ki‘i valevalé ni? Ko e hā nai ‘a e palani ‘i hono fakatupu ‘o e ki‘i pēpē valevalé ni? …‘Oku mou vakai ki he fa‘unga ko ‘ení, ‘a hono kamata‘angá, ‘a e tupu‘anga ‘o e laumālie kuo fakakofu‘i ‘i loto ‘i he valevalé ni, ‘a ia ne fakakaukau‘i ke tupu mo tupulekina ko ha tangata lahi [pe fefine lahi], peá ne a‘usia ‘a e tu‘unga ‘o e ‘āngeló, pea pehē atu ai pē ki he hākeaki‘i ta‘engatá. Ka ko e fakava‘é ‘eni … . Ko e ‘uluaki feitu‘u ‘eni ‘oku tau ako aí, ko e kamata‘anga ‘eni ‘o e ki‘i mo‘ungá (DBY, 205–6).

‘Oku ou fa‘a fakakaukau mo pehē, “Hono ‘ikai mahu‘inga ki he ngaahi fa‘eé, ‘a ia ko e kau fuofua faiako kinautolu ‘o ‘enau fānaú mo nau fuofua kamata ‘a e ngaahi fakakaukau ‘i honau ‘atamai kei īkí, ke nau fakapapau‘i.” Hono ‘ikai mahu‘inga ke nau tokanga ke ‘oua na‘a nau teitei kamata‘i ha fa‘ahinga fakakaukau ‘oku ‘ikai totonu ‘i he ‘atamai ‘o e ki‘i tamasi‘í! ‘Oku totonu ke ‘oua na‘a nau teitei ako‘i ange ki ai ha fa‘ahinga me‘a kae ‘oua kuo nau ‘ilo‘i ‘oku totonu ia ‘i he tapa kotoa pē. ‘Oku totonu ke ‘oua na‘a nau teitei lea‘aki ha fo‘i lea ‘oku ‘ikai totonu, ‘o tautau tefito ke fanongo ki ai ‘a e ki‘i tamasi‘í. (DBY, 206–7).

Tuku ke kamata ako‘i ‘e he ngaahi fa‘eé ‘a ‘enau fānaú ‘i he taimi ‘oku kei huki ai kinautolu ‘i honau fungá, ‘o mou ako‘i ai kinautolu ke ‘ofa ‘i he ‘Eikí, mo tauhi ‘ene ngaahi fekaú (DBY, 206).

Kapau ‘e mo‘ui‘aki ‘e kimoutolu ngaahi fa‘eé ho‘omou tui fakalotú, pea ako‘i kānokato ma‘u pē ‘i he ‘ofa mo manavahē ki he ‘Otuá, ‘a ho‘omou fānaú ‘i he founga ‘o e mo‘uí mo e hākeaki‘í, ‘o ako‘i hake kinautolu ‘i he hala ‘oku totonu ke nau fou aí, ‘o ka nau ka motu‘a he ‘ikai ke nau mavahe mei ai [vakai, Lea Fakatātā 22:6]. ‘Oku ou tala‘ofa atu ‘a e me‘á ni, ‘oku mo‘oni ia ‘o hangē ko e la‘ā ‘oku uló, pea ko ha mo‘oni ta‘engata ia. ‘Oku tau tōnounou ‘i he fatongia ko ‘ení (DBY, 206).

‘Ohake ho‘omou fānaú ‘i he ‘ofa mo e manavahē ki he ‘Eikí; fakatokanga‘i ‘enau ngaahi tō‘ongá mo honau ‘ulungaangá, pea fakatonutonu lelei kinautolu, ‘o ‘oua na‘a mou teitei feinga ke fakatonutonu kinautolu ‘i he lolotonga e kakaha ho‘omou ‘itá; ako‘i kinautolu ke nau ‘ofa atu kae ‘ikai ilifia‘i kimoutolu, pea tuku ke ke tokanga‘i ma‘u pē ko e fānau ko ia kuo ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘o foaki atú ‘oku ako‘i kinautolu hake kinautolu ‘i he‘enau kamata tutupu kei iiki haké ‘i he mahu‘inga ‘o e ngaahi to‘ukupu ‘o e ‘Otuá, pea mo hono faka‘ofo‘ofa ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o ‘etau tui fakalotu toputapú, koe‘uhí ko e taimi ko ia te nau tutupu ai ‘o a‘u ki he to‘u ‘o e fatutangata mo e fatufefiné, te nau kei fakamahu‘inga‘i ma‘u pē kinautolu ‘o ‘ikai teitei faka‘ikai‘i ‘a e mo‘oní (DBY, 207).

Ngaahi mātu‘a, ako‘i ho‘omou fānaú ‘i he fonó mo e fa‘ifa‘itaki‘anga, pea mo hono mahu‘inga ke fetu‘utaki mo e Taloni ‘o e ‘alo‘ofá; ako‘i kinautolu ‘i he founga ke nau mo‘ui aí, mo e founga ke ma‘u ai mei he ngaahi ‘elemēnití ‘a e ngaahi me‘a ‘aonga ‘o e mo‘uí, pea ako‘i ange mo e ngaahi fono ‘o e mo‘uí koe‘uhí ke nau lava ‘o ‘ilo‘i e founga ke malu‘i mo tolonga ai ‘enau mo‘uí pea mo lava ai ke tokoni ki he ni‘ihi kehé. Pea ‘i he taimi te mou fakahinohino‘i ai kinautolu ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongolelí, ako‘i ange ‘oku nau mo‘oni, ko ha mo‘oni ia mei he langí kuo ‘omi ma‘a hotau hakeaki‘í, pea ‘oku fālute ‘e he Ongoongoleleí ‘a e mo‘oni kotoa pē ‘o tatau ai pē ‘i he langí, ‘i māmani, pe ‘i heli; pea ako‘i foki kinautolu, ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi k ‘o e mo‘ui ta‘engatá, pea kuo pau ke nau talangofua mo tauhi ‘a e ngaahi ouau mo e ngaahi fono fekau‘aki mo e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ni, ‘a ia kuo fakahā mo fakafoki mai ‘e he ‘Otuá ki hono hākeaki‘i ‘o e fānau ‘a e tangatá (DBY, 207).

Kapau he ‘ikai ke tau kātekina ‘a e faingata‘a ke ako‘i ‘etau fānaú, ke ako‘i mo fakahinohino‘i kinautolu fekau‘aki mo e ngaahi mo‘oni ko ‘eni ne fakahā maí, ‘e ‘i hotau tumu‘akí ‘a e mala‘iá, ‘i he‘etau hoko ko e mātu‘á, pe ko hano konga (DBY, 207).

‘I he tu‘unga fakamātu‘á, taki ‘aki e tā-spingá, he ‘oku nau tokoni ke fokotu‘u ai ha founga mā‘oni‘oni ki he fāmilí .

Kuo pau ke ‘oua na‘a tau teitei tuku ke tau ako‘i ‘etau fānaú ‘i ha me‘a kehe ka tau fai ‘e tautolu e me‘a kehe (DBY, 206).

‘Oku totonu ke ‘oua na‘a tau teitei tuku ke tau fai ha fa‘ahinga me‘a he ‘ikai ke tau loto ke sio ‘oku fai ‘e he‘etau fānaú. ‘Oku totonu ke tau tā ma‘a nautolu ha sīpinga ko ē ‘oku tau loto ke nau fa‘ifa‘itaki ki aí. ‘Oku tau fakatokanga‘i nai ‘eni? Kuo tu‘o fiha nai ha‘atau fakatokanga‘i ha mātu‘a ‘oku nau fakamālohi‘i ha‘anau ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine pe ko ha‘anau fānau ke nau talangofua, anga-lelei, lea lelei, hā faka‘ofo‘ofa, le‘o lelei mo mata tokanga, kae hili ange iá ‘oku fonu kinautolu ia mātu‘á ‘i he loto ‘itá mo e tafulú! He toki me‘a ta‘e fenāpasi mo ta‘e ‘uhinga mo‘oni ia! (DBY, 208).

Kapau ‘e tā ma‘u pē ‘e he mātu‘á ‘i he ‘ao ‘o ‘enau fānaú ha ngaahi sīpinga lelei ‘oku fe‘unga ke nau muimui aí pea mo hōifua ki ai ‘etau Tamai Hēvaní, te nau lava ‘o liliu ‘a e tā ‘a e ‘aú, pea mo e hu‘a ‘a e tahi ‘o e ngaahi ongo ‘a ‘enau fānaú, pea ‘e fāifai pē ‘o nau vivili ki he mā‘oni‘oní ‘o lahi ange ‘i he koví (DBY, 208).

Tuku ‘a e tamai mo e fa‘ē ko ia, ‘oku mēmipa ‘i he Siasí mo e Pule‘angá, ke nau fononga ‘i ha hala ‘oku mā‘oni‘oní, pea feinga ‘aki honau iví kotoa ke ‘oua na‘a nau fai ha fehālaaki, ka ke fai lelei ‘i he‘enau mo‘uí kotoa; ka tokotaha pē ‘ena fānaú pe toko teau, kapau te na tā spinga kiate kinautolu ‘o hangē ko e me‘a ko ia ‘oku totonu ke na faí, ‘o ngāue fakataha mo e ‘Eikí ‘aki ‘a e ‘ofá mo ‘enau ngaahi lotú, he ‘ikai ke u tokanga au pe ko e fē ‘a e feitu‘u ‘oku ‘alu ki ai ‘ena fānaú, kuo fakama‘u kinautolu ki he‘enau mātu‘á ‘aki ha fehokotaki ta‘engata, pea he ‘ikai ha mālohi ‘o e māmaní pe ko heli te ne lava ke fakamavahevahe‘i kinautolu mei he‘enau mātu‘á ‘i ‘itāniti; te nau toe foki pē ki he matavai mapunopuna ‘a ia ne nau omi mei aí (DBY, 208).

‘E ma‘u ‘e he‘etau fānaú ha ‘ofa ki he mo‘oní, kapau te tau mo‘ui‘aki ‘etau tui fakalotú. ‘Oku totonu ke foua ‘e he mātu‘á ‘a e hala ko ia ‘e lava ai ‘e he‘enau fānaú ke pehē, “ ‘Oku te‘eki ke u ‘ilo ‘e au ha lohiaki‘i pe kākaa‘i tu‘o taha ‘e he‘eku tangata‘eikí ha taha; ‘oku te‘eki ke u sio au kuo to‘o tu‘o taha ‘e he‘eku tangata‘eikí ha me‘a ‘oku ‘ikai ‘a‘ana, ‘oku te‘eki tu‘o taha! Hala ‘atā, ka na‘á ne pehē, ‘E hoku foha, pe ‘ofefine, faitotonu, mo‘oni, angama‘a, angalelei, mo‘umo‘ua, tokanga mo e ke femo‘uekina he ngāue leleí.‘” Ko e ngaahi akonaki pehē mei he mātu‘á ki he‘enau fānaú ‘e nofo ma‘u ia ‘ia kinautolu ‘o ta‘e ngata, tuku kehe kapau te nau lohiaki‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní (DBY, 209).

Te tau lava ke fakatonutonu, mo fakahinohino, pea mo ‘auhani ha ki‘i huli pelepelengesi fo‘ou, pea ‘e ongongofua ki he‘etau fakahinohinó, ‘o kapau ‘e fakahoko fakapotopoto mo lelei. Ko ia ai, kapau te tau ‘ātakai‘i ha ki‘i tamasi‘i ‘aki ‘a e ngaahi mālohi lelei mo fakatupu ola leleí, ‘o ‘oange ki ai ha ngaahi fakahinohino ‘oku fe‘ungá pea fakatō ki he‘ene fakakaukaú ‘a e ngaahi tukufakaholo mo‘oní, mahalo ‘e tataki ‘e ia hono va‘é ‘i he hala ‘o e mo‘uí (DBY, 209).

‘Oku tokoni ‘a e mapule‘i kitá mo e fakatonutonu ‘i he ‘ofá ke langa ha ngaahi fāmili mālohi.

Koe‘uhí ke tau ma‘u ‘a e mālohi fakalaumālie, pea mo e ngaahi mālohi ‘okú ne takataki‘i kitautolú, ‘i he founga papau ‘o e mapule‘i kitá, kuo pau ke hoko ia ko e ‘uluaki me‘a ke tau fakakaukau‘i, ko ‘etau fuofua ngāue, ki mu‘a pea tau toki lava ke teuteu ‘a e hala ma‘a ‘etau fānaú ke nau tutupu hake ai ta‘e ‘i ai ha angahala ki he fakamo‘uí (DBY, 203).

Ko e hā na‘á ke tala‘ofa ange ma‘a ho‘o ki‘i ta‘ahiné kapau te ne fai ‘a ē mo ē? Na‘á ke tala‘ofa ange ha me‘a ‘ofa ki he‘ene fai leleí? “ ‘Io.” Kuó ke manatu‘i ia? Ko e tali ‘eni ‘a e fa‘eé, “ ‘Ikai, kuo ngalo ia ‘iate au.” Kapau na‘á ne manatu‘i, te ke valoki‘i ia? “ ‘Io.” Na‘á ke tauhi ho‘o leá? ‘Ikai, pea pehē ai ‘e he ki‘i tamasi‘í ia‘i he‘ene fakakaukau ‘a‘aná na‘e ‘ikai lea totonu ‘a e fibne‘eikí—he na‘á ne pehē te ne fai ‘eni mo ē, ka na‘e ‘ikai ke ne fai ia ‘e ia. Ko ha lēsoni faingofua ‘eni ke ako ai ‘e he ngaahi fa‘eé ke fakamoleki honau taimí mo ‘enau fānaú pea ‘oua na‘a fai ange ha fa‘ahinga me‘a ‘oku fakangalingali. Tomu‘a fakakaukau peá ke toki lea… .Kapau te ke fie ‘ai ha‘anau fanga ki‘i me‘a‘ofa,fai ia;kapau ne ke fakapapau‘i ange ‘e tautea‘i, tauhi ho‘o leá, ka ke tokanga! (DBY, 210).

‘Oku totonu ke ‘oua na‘a fakamālohi‘i ‘e he mātu‘á ‘a ‘enau fānaú, kae tataki kinautolu, ‘o ‘oange ha ‘ilo ‘i he taimi ‘oku mateuteu ai honau ‘atamaí ke puke iá. ‘E lelei pē ‘a e tauteá, ‘o ka fakahoko taimi totonu, ka ‘oku totonu ke pule‘i ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ‘i he tui kae ‘ikai taa‘i, ‘o tataki kinautolu ‘i he anga‘ofa mo e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ke nau ‘ausia ‘a e mo‘oni mo e mā‘oni‘oni kotoa pē (DBY, 208).

Te u lava ke tuhu‘i atu ha kau tangata tokolahi ‘i he fakataha‘angá ni kuo nau tuli ‘enau fānaú meia kinautolu ‘aki hano ngāue‘aki ha va‘a ‘akau. Ko e feitu‘u ‘oku hoko ai ‘a e fakamamahí ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘ofa pe ha ongo‘i fefaka‘apa‘apa‘aki ia ‘i he loto ‘o e ongo fa‘ahí fakatou‘osi; ‘e fiemālie ange ‘a e fānaú ia ke nau mavahe mei he tamaí ‘i ha‘anau nofo fakataha (DBY, 203).

‘I he‘etau ngaahi fekumi faka‘aho ‘i he mo‘uí, tatau ai pē pe ko e hā hono fa‘ahinga natulá mo hono angá, ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea tautautefito kiate kinautolu ‘oku nau fua ha ngaahi fatongia mahu‘inga ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku totonu ke nau tauhi ma‘u ha fa‘ahinga loto ko ē ‘oku maau mo tuhá, ‘o tatau ai pē ‘i he taimi ‘oku nau ‘i ‘api aí pea mo ‘enau ‘i mulí. ‘Oku ‘ikai totonu ke nau tuku ke hoko ha ngaahi me‘a-pango pe ko ha fa‘ahinga tu‘unga ta‘e fakafiemālie ke fakakovi‘i ‘aki honau natulá mo hoko ai ‘o nau ‘ite‘ita mo ta‘e anga fakakaume‘a ‘i ‘api, ‘o nau lea‘aki ha ngaahi lea kakaha mo ongo vevela … , ‘o fakatupu ta‘e oli mo fakamamahi ‘i honau ngaahi nofo‘angá, pea ‘ai ai kinautolu ke ilifia‘i kae ‘ikai ‘ofa‘i ‘e honau ngaahi fāmilí. ‘Oku ‘ikai totonu ke tukuange ‘a e ‘itá ke ake ‘i hotau lotó, pea ‘oku ‘ikai foki totonu ke tuku ange ‘a e ngaahi lea ‘oku fakatupu ‘e he loto ‘itá ke tō mei hotau loungutú. “ ‘Oku teke‘i atu ‘a e houhaú ‘e he lea fakavaivaí, ka ‘oku fakatupu ‘a e ‘itá ‘i he lea fakamamahí” [Lea Fakatātā 15:1]. “ ‘Oku fakamālohi ‘a e houhaú, pea ko e me‘a fakalili ‘a e ‘itá” [Lea Fakatātā 27:4]; ka “fakatuotuai ‘a e ‘itá ‘e he fakapotopoto ‘a e tangatá; pea ko e me‘a ‘okú ne ongoongolelei aí ko ‘ene fakamolemole ha angahala” [Lea Fakatātā 19:11] (DBY, 203–4).

‘Oku mou mamata, fanongo mo mamata tonu ‘i ha ngaahi feke‘ike‘i lahi ‘i he fānaú—kuo ‘osi mamata ai hamou ni‘ihi, pea ka ‘ikai ko ia pea ta ko kimoutolu hono kātoa—pea te u fai atu ha lea si‘i fekau‘aki mo ho‘omou mo‘ui he kaha‘ú, koe‘uhí ke mou ma‘u ha fānau ‘e ‘ikai feke‘ike‘i, pe fa‘a kē. Ko e ‘uluaki me‘á, ke ke natula fiefia ma‘u pē koe.‘Oua na‘á ke teitei tuku ke ke ta‘e mapule‘i ho lotó peá ke ‘ite‘ita … . ‘Oku nau mātu‘aki longomo‘ui mo ta‘e mape‘e. ‘Oku lahi ‘enau longomo‘uí, honau iví mo ‘enau ‘ekitivitií, pea kuo pau ke nau fakahoko ia; pea ko e fānau kí foki kuo pau ke nau fe‘au‘auhi. ‘Oua pē na‘á ke ta‘e mapule‘i ho lotó. Ongo‘i ma‘u pē mo ke fakafiemālie‘i kinautolu. Anga lelei mo loto fiefia (DBY, 209–10).

Kuó u ako tonu pē meiate au, ko e faingata‘a lahi taha ‘oku hoko ‘i he fanga ki‘i fekhiaki mo e ngaahi feke‘ike‘i ‘a ha tangata mo ha tangata, fefine mo ha fefine, fānau mo ha fānau, mātu‘a mo ha fānau, ngaahi tuonga‘ane mo ha tuofāfine, ‘oku tupu ia mei he fiema‘u ke na femahino‘aki mo‘oní (DBY, 203).

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

Ko e fāmilí ko ha ako‘anga fakalangi ia ‘i he mo‘uí ni mo ‘itāniti.

  • Ko e hā ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ai hono sila‘i ‘o e ngaahi fāmilí ki ‘itānití? (Vakai foki, T&F 128:18.) ‘E tokoni fēfē ‘a e mahino kia kitautolu hono mahu‘inga ta‘engata mo e natula fakalangi ‘o e feohi fakafāmilí ‘i he‘etau fengāue‘aki ko ia mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí?

  • Ko e hā te ke lava ‘o fai ke fakamalohia ange ai ‘a e ngaahi fetu‘utaki fakafāmili ‘i he ngaahi to‘utangata ‘i ho fāmilí? ‘E ‘aonga fēfē ho‘o ngāué ki ho‘o ngaahi kuí pea mo ho ngaahi hakó?

‘Oku totonu ke ako‘i ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ke nau tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.

  • Ko hai ‘oku ‘a‘ana ‘a e tefito‘i fatongia ki hono ako‘i ‘o e fānaú? Ko e fē ‘a e taimi ‘oku totonu ke kamata ako‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ke nau angatonú? Koe hā ‘a e fale‘i ne fai ‘e Palesiteni ‘Iongi ki he mātu‘á fekau‘aki mo honau fatongia ko e kau fuofua faiako ki he‘enau fānaú?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku totonu ke hanga ‘e he mātu‘á ‘o “ohi hake [‘enau] fānaú ‘i he ‘ofa pea mo e manavahē [faka‘apa‘apa] ki he ‘Eikí.” (Vakai foki, T&F 68:25–28.) Te ke ako‘i fēfee‘i ‘a e fãnaú ke nau ‘ofa mo faka‘apa‘apa ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi?

  • Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ne fokotu‘utu‘u mai ‘e Palesiteni ‘Iongi ki he mātu‘á ke ako‘i ‘aki ‘enau fānaú? Ko e hā ‘e ala hoko ‘o ka ‘ikai ako‘i fakalelei ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú?

‘I he taki ‘e he mātu‘á ‘aki ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga leleí, ‘oku nau tokoni ai ke fokotu‘u ha hala ‘oku angatonu ma‘a honau fāmilí .

  • Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga leleí ko ha founga mātu‘aki mālohi ki hono ako‘i ‘o e fānaú? Ko e fa‘ahinga fa‘ifa‘itaki‘anga fēfē ‘okú ke tā ki he fānau ‘oku nau ‘i ho tafa‘akí?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e fānaú kuo pau ke nau “toe foki ki he matavai mapunopuna ‘a ia ne nau omi mei aí.” Ko e hā ‘e hoko ai ‘a e tala‘ofa ko ‘ení ko ha fakafiemālie ki he mātu‘a ko ia ‘oku hē ‘a ‘enau fānaú? Koe hā ‘e lava ke fai ‘e he mātu‘á ke tokoni ki he‘enau fānau ‘oku heé ke nau foki mai ki honau ngaahi fāmilí?

  • Ko e hā ha ngaahi ‘ululngaanga lelei ne ke ako mei ho‘o mātu‘á? Ko e hā ha fa‘ahinga ‘ulungaanga ‘okú ke loto ke ako ‘e ho‘o fānaú meiate koe? Te ke ako‘i fēfee‘i ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko ‘ení? Ko e hā ha‘o fa‘ahinga fakamo‘oni ‘oku ako ‘e ho‘o fānaú ha fa‘ahinga ‘ulungaanga meiate koe?

  • ‘E tokoni fēfē ‘a e “ngaahi ‘ulungaanga tukufakaholo mo‘oní” ki ho‘omou fānaú ke nau loto‘aki lahi ange ‘aki ‘a e mā‘oni‘oní? Ko e hā ha ngaahi ‘ulungaanga tukufakaholo mā‘oni‘oni kuó ne fakamālohia homou fāmilí? Ko e hā ha ngaahi ‘ulungaanga tukufakaholo mā‘oni‘oni ‘okú ke loto ke fokotu‘u ‘i homou fāmilí?

‘Oku tokoni ‘a e mapule‘i kitá mo e fakatonutonu ‘i he ‘ofá ke langa ha ngaahi fāmili mālohi.

  • Ko e hā hono faikehekehe ‘o hono “fakakouna‘i” ‘o e fānaú mo hono “tataki” kinautolú? Ko e hā ‘oku ola lelei ange ai hono tataki ‘o e fānaú ‘i hono ako‘i ko ia kinautolu e mā‘oni‘oní?

  • Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke “mapule‘i hotau lotó” ‘i he‘etau feohi mo e kakai kehé, ‘o tautautefito mo e fānaú?

  • ‘Oku fa‘a hoko he taimi ‘e ni‘ihi ‘a e feke‘ike‘í mo e keé ko ha ngaahi konga anga maheni ‘o e mo‘ui faka-fāmilí. Ko e hā ‘oku fakatu‘utāmaki ai ‘a e ngaahi me‘á ni ki he fāmilí? (Vakai foki, Mōsaia 4:14.) Ko e hā ‘a e tefito‘i ‘uhinga na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi me‘á ni? Te ke fakatupulekina fēfē ‘a e fetu‘utaki mo e femahino‘aki lelei angé ‘i ho loto‘i fāmilí? Ko e hā kuó ke fai ne ne tokoni‘i ho fāmilí ke nau fakahaa‘i tā tu‘olahi ange ai ‘a ‘enau fe‘ofa‘akí?

Edward Martin family

Ko ‘Etuate Mātini (Edward Martin) mo hono fāmilí ‘i he 1870. Ko ‘Etuate na‘e taki ‘i he Kaungā Fononga Sāliote Toho-tangata ko ia ‘a Mātini ne faingata‘a‘ia ‘i he 1856. Na‘e hao mo‘ui ‘o ne hoko ko ha tangata faitā ‘i Sōleki Siti.