Vahe 23: Ko hono ma‘u ‘o ha mahino fekau‘aki mo e Fuakava Fo‘ou mo Ta‘engata ‘o e Malí.

VAHE 23

Ko hono ma‘u ‘o ha mahino fekau‘aki mo e Fuakava Fo‘ou mo Ta‘engata ‘o e Malí.

‘I he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1847, na‘e tuku ai ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi hono fāmilí ‘i he Nofo‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Momokó ka ne taki faka-hihifo atu ‘a e ‘uluaki kaungā fononga ‘o e Kāingalotú. ‘I ha tohi na‘á ne fai ki hono hoa ko Mele ‘Aná, na‘á ne fakamatala‘i ai ‘a e ngaahi ngaue na‘e fai ‘e he kāingalotú ko e “teuteu ke hiki honau fonongá” na‘á ne pehē ai: “Si‘oku kaungā fononga ‘ofeina, lolotonga ‘a e ngaahi taimi faingata‘á ni … ‘oku ou fakamālō lahi atu koe‘uhí ko ho‘o ngaahi tohi ‘ofa kiate aú kae fakatautautefito ki ho‘o ngaahi ngāue ‘ofá pea toe lahi ange koe‘uhí ko e loto‘ofa ‘okú ke ma‘ú. ‘Oku ou lotua ma‘u pē koe mo e fānaú pea mo hotau fāmilí kotoa. Te u pehē kuo tāpuaki‘i ‘aki au ‘e he ‘Eikí ha taha ‘o e ngaahi fāmili lelei kuo ma‘u ‘e ha tangata ‘i he māmaní“ (MAAY). Kia Palesiteni ‘Iongi, na‘e ‘uhinga ‘a e ongoongoleleí ia ke teuteu‘i e Kāingalotú ki he mo‘ui ta‘engatá; ‘a ia ko e ‘uluaki taumu‘a ‘o e mo‘ui ko iá ko e nofo mali mo e fāmilí. ‘Oku fakatoka ‘e he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí ‘a e makatu‘unga “ki he ngaahi māmá, kau ‘āngeló, pea ki he ngaahi ‘Otuá” (DBY, 15).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku fakatoka ‘e he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí ‘a e makatu‘unga ki he mo‘ui ta‘engatá.

Ko e [mali ta‘engatá]‘oku ‘ikai ha kamata‘anga ‘o hono ngaahi ‘ahó pe ha ngata‘anga ‘o hono ngaahi ta‘ú… . Te mau lava ke fakahā atu ha ngaahi me‘a ‘o fekau‘aki mo ia; ‘okú ne fakatoka ‘e ia ‘a e makatu‘unga ki he ngaahi māmá, kau ‘āngeló, pea ki he ngaahi ‘Otuá; ki ha kakai poto ke fakakalauni ‘aki ‘a e nāunaú, mo‘ui ta‘e fa‘amaté, pea mo e mo‘ui ta‘engatá. Ko hono mo‘oní, ko e afo ia ‘oku ha‘u mei he kamata‘angá ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o e ongoongolelei mā‘oni‘oni ‘o e Fakamo‘uí–‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘a ia ‘oku ‘alu atu mei he ta‘engatá (DBY, 195.)

Tuku ke ‘alu ‘a e fa‘ē mo e tamai ‘okú na kau ki he Siasi mo e Pule‘anga ko ‘ení, ‘i ha hala ‘oku mā‘oni‘oní, peá na feinga ‘aki ‘a e kotoa ‘o hona iví ke ‘oua na‘á na fai ha me‘a ‘oku hala, ka ke na fai lelei ‘i hono kotoa ‘o ‘ena mo‘uí. Ka ‘i ai ha‘ana fānau ‘e toko taha pe toko teau, kapau te na tauhi kinautolu hangē ko ia ‘oku totonu ke na faí, ‘o na ha‘i mai kinautolu ki he ‘Eikí ‘aki ‘ena tuí pea mo ‘ena lotú, ‘oku ‘ikai ke u tokanga au pe ko e fē ha potu ‘e ‘alu ki ai ‘a e fānau ko ‘ení, kuo ha‘iha‘i kinautolu ki he‘enau ongo mātu‘á ‘aki ‘a e ha‘i ta‘engatá pea he ‘ikai ha mālohi ‘i he māmaní pē ‘i heli te ne lava ke fakamāvae ‘a kinautolu mei he‘enau ongo mātu‘á ‘o a‘u ki he ta‘engatá. Te nau toe foki pē kinautolu ki he fauniteni ko ia na‘a nau mapunopuna mei aí (DBY, 208).

‘Oku tau sio ki ha kau talavou tokolahi kuo nau ‘osi ta‘u motu‘a fe‘unga ke mali ka ‘oku te‘eki ai pē ke nau mali. ‘Oku totonu ke fakakaukau‘i ‘e he‘etau kau talavoú mo e finemuí ‘a honau ngaahi fatongia kiate kinautolu peé, ki he ‘Otuá, ki māmani, ki he‘enau ngaahi mātu‘á, pea ki he ngaahi to‘utangata ‘o e kaha‘ú, ki hano ma‘u ‘o honau fakamo‘uí mo e hakeaki‘í ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi ‘Otuá pea mo e nāunau ‘o ia ‘oku tau tauhí (JD, 13:262–63).

Te u ‘oatu ki he talavou kotoa pē ‘i ‘Isileli kuo nau a‘usia ‘a e ta‘u motu‘a ke nau malí, ha misiona ke nau ‘alu leva he taimí ni ‘o mali mo ha finemui lelei, ‘āa‘i ha konga ‘api, t ō ai ha ngoue matala‘i‘akau mo ha ‘akau fua pea fa‘u ai ha ‘api. Ko e misiona ‘eni ‘oku ou ‘oatu kiate kimoutolu kotoa ko e kau talavou ‘o ‘Isilelí (DBY, 169).

‘Oku ‘ikai ha talavou ‘e taha ‘i hotau koló te ne ta‘e fie fononga atu mei heni ki ‘Ingilani ke mali ‘i he founga totonú, ‘o kapau ‘oku mahino kiate ia ‘a e me‘a kotoa, ‘oku ‘ikai mo ha finemui ‘i hotau koló ‘oku ‘ofa ‘i he Ongoongoleleí mo faka‘amu ke ma‘u ‘a hono ngaahi tāpuakí, ‘e loto ke mali ‘i ha toe founga kehe; te nau ta‘e mali pē kinautolu kae ‘oua leva kuo nau mali ‘i he founga totonú, [‘o a‘u pē] ki ha‘anau nofo ‘o motu‘a tatau mo Sela pea ne toki fanau‘i ‘a ‘Aisaké [vakai, Sēnesi 17:17]. Kuo tokolahi hatau kāingalotu kuo nau fakamali‘i ‘enau fānaú ‘oku te‘eki ai ke nau fakakaukau‘i e me‘a ko ‘ení, ‘o nau pehē tokua ‘oku ‘ikai ke fu‘u mahu‘inga ia. ‘Oku ou faka‘amu ange ‘e au ‘oku mahino ‘a e me‘á ni kiate kinautolu hono kotoa ‘i he fa‘ahinga maama ko ia ‘oku mahino ki he langí (DBY, 195–96).

Ko e taha ‘o e ngaahi ‘uluaki faiangahala ‘a e fāmili na‘e ui ko ‘Isilelí, ko ‘enau ‘alu ke fili mali mei he fāmili pe ngaahi fonua kehé. Ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi fehālaaki lahi na‘e fai ‘e he fānau ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake mo Sēkopé, ko ‘enau ‘alu ‘o mali ki he ngaahi fāmili kehé neongo na‘e ta‘ofi kinautolu ‘e he ‘Eikí, pea na‘e ‘osi foaki ange foki kiate kinautolu ha fono mamafa mo‘oni fekau‘aki mo e me‘á ni [vakai, Sēnesi 28:1–2]. Na‘a ne fekau‘i kinautolu ke ‘oua na‘a nau mali ki he kakai Senitailé, ka na‘a nau fai pē ia ‘e kinautolu [vakai, Sēnesi 24:3] (DBY, 196).

‘E ngaahi fa‘ē ‘o ‘Isileli, mo u tokanga ‘aupito pea ‘oua na‘a mou ako‘i ho‘omou fānau fefiné ‘i he kaha‘ú ke nau mali ki tu‘a ‘i ‘Isileli ‘o hangē ko ia na‘e ako‘i kinautolu ki ai ‘i he kuo hilí. Mala‘ia ka ko kimoutolu ‘oku mou fai ‘ení; ‘o hangē ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá ‘e pehē pē ‘ene mole meiate kimoutolu ‘a homou kalauní (DBY, 196).

‘Oku tokolahi ha ngaahi laumālie ma‘a mo mā‘oni‘oni ‘oku nau tatali mai ke ma‘u ha sino, pea ko e hā leva hotau fatongiá?…Ko e fatongia ia ‘o e tangata mo e fefine anga-mā‘oni‘oni kotoa pē ke teuteu‘i ha ngaahi sino ma‘á e ngaahi laumālie kotoa pē te nau lavá (DBY, 179).

‘Oku totonu ke muimui ‘a e ngaahi tamaí ‘ia Kalaisi ‘i he‘enau ‘ofa‘i, fakahinohino pea mo tokonaki ma‘a honau ngaahi fāmilí.

Tuku ke u lea atu ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ki he kau ‘Aposetoló, ki he kau Pīsope kotoa ‘i ‘Isilelí, ki he kōlomu kotoa pē, pea fakatautautefito kiate kinautolu ‘oku nau hoko ko e kau ‘ofisa pulé. Tā ‘a e sīpinga ko iá ki ho [uaifí] pea mo ho‘o fānaú, ki ho ngaahi kaungā‘apí pea mo e kakaí ni, koe‘uhí ke mou lava ‘o pehē: “Muimui mai ‘iate au ‘o hangē ko ‘eku muimui ‘ia Kalaisí.” ‘I he‘etau fai ‘ení, ‘e tonu leva ‘a e me‘a hono kotoa, pea ‘e tau‘atāina ‘a hotau konisēnisí (DBY, 198).

Tuku ke ako ‘a e husepānití mo e tamaí ke ne ofe‘i mai ‘a hono lotó ki he finangalo ‘a hono ‘Otuá, pea ke ne fakahinohino‘i ‘a hono [uaifí] mo ‘ene fānaú ‘i he lēsoni ko ‘eni ‘o e mapule‘i-kitá, ‘aki ‘ene ngaahi sīpingá mo e ngaahi akonakí pea ako‘i foki mo hono ngaahi kaungā‘apí, ‘i hono faka‘ali‘ali kiate kinautolu ‘a e founga ke nau lototo‘a mo ta‘e ue‘ia ‘i hono fakavaivai‘i hifo ‘a e ngaahi loto ‘oku fakafetau mo faiangahalá. ‘E hanga ‘e he founga ko ‘ení ‘o iku‘i ‘a e mālohi ta‘e mā‘oni‘oni ‘oku ngāue ‘i he loto ‘o e tangatá (DBY, 198).

‘Oua na‘a tuku ke ‘i ai ha ‘aho ‘i ho‘o mo‘uí te ke ta‘e ma‘u ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘E ngaahi tamai, ‘oua na‘a tuku ‘a ho‘omou lotua ke ma‘u ‘e homou ngaahi uaifí ‘a e tāpuaki ko ‘ení, ke fakakoloa‘i‘aki ‘a ‘enau fānau valevalé ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o kamata pē mei he‘enau ‘i he manava ‘o ‘enau ngaahi fa‘eé. Kapau ‘oku mou loto ke mou mamata ki ha tupu hake ha pule‘anga kuo fonu ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e founga ‘eni ke fakahoko ai iá (JD, 1:69).

Kapau he ‘ikai ke tau ngāue mālohi ke ako‘i ‘etau fānaú, ke akonaki‘i mo fakahinohino‘i kinautolu fekau‘aki mo e ngaahi mo‘oni ko ‘eni kuo ‘osi fakahā maí, ‘e hilifaki ‘a e mala‘iá kiate kitautolu ko e ngaahi mātu‘á, pe ko hano konga (DBY, 207).

Tuku ke hoko ‘a e tamaí ko e ‘ulu ia ‘o e fāmilí, ko e pule ki hono falé; pea tuku ke ne tauhi kinautolu [hono fāmili] ‘o hangē ko hono tauhi kinautolu ‘e ha ‘āngeló (DBY, 197–8).

Ko e fatongia ia ‘o e husepānití ke ne ako ‘a e founga ke ne fakatōli‘a hono fāmilí ‘aki ‘a e ngaahi fiemālie ‘o e mo‘uí, ‘a e founga ke mapule‘i ‘aki ‘a hono lotó mo ‘ene ‘itá, pea mo e founga ke ne ma‘u ‘aki ‘a e faka‘apa‘apá, ‘o ‘ikai ngata pē mei hono fāmilí ka mei he kotoa ‘o hono ngaahi tokouá, tuofāfiné pea mo hono ngaahi kaungāme‘á (DBY, 198).

‘E hanga ‘e he mata ‘oku manava‘ofá, ngaahi ngāue ‘ofá, ngaahi lea ‘ofá, pea mo e ‘ulungāanga faka‘ofo‘ofa mo mā‘oni‘oni ki he fānaú, ‘o ha‘iha‘i mai ‘etau fānaú kiate kitautolu pea ‘e faingata‘a ‘aupito ke motuhi ‘a e ngaahi ha‘i ko ‘ení; ka ‘e hanga ‘e he ngaohikovi‘í mo e ta‘e ‘ofá ‘o tuli kinautolu meiate kitautolú mo maumau‘i ‘a e ha‘i mā‘oni‘oni kotoa pē ‘oku totonu ke ne ha‘i kinautolu kiate kitautolú, pea ki he fuakava ta‘engata ko ia kuo tau ‘osi fakahoko hono kotoá. Kapau he ‘ikai ke talangofua mai ‘a hoku fāmilí… . hili ia ‘eku fai manava‘ofa kiate kinautolú, pea mo ha ngaahi sīpinga lelei ‘o e mo‘uí ‘i he ‘ao ‘o e kakaí, pe ‘i he langí, ko e hā ha toe mālohi ‘e ‘aonga(JD, 10:361).

‘Oku totonu ke … feinga ‘a e tamaí ke mo‘ui fiefia ma‘u pē ‘a e fa‘eé, koe‘uhí ke fakafiemālie‘i ‘a hono lotó pea ‘oua na‘a maumau‘i ‘a ‘ene ngaahi ‘ofa kiate ia ‘okú ne malu‘i ia ‘i he māmaní, pea ke hā sino mai meiate ia ‘a ‘ene ‘ofa ki he ‘Otuá mo e ngaahi me‘a mā‘oni‘oní, pea ke ne fanau‘i mai ha fānau kuo fakakoloa ‘aki ‘a e ngaahi ‘ulungāanga lelei kotoa pē ‘oku ‘aonga ke ma‘u ‘e ha taha kuo fakataumu‘a ke ne pule ko e tu‘i ‘o e ngaahi tu‘i mo e ‘eiki ‘o e ngaahi ‘eiki (DBY, 199).

Tuku ke mali ‘a e… tangata kotoa pē ‘i he fonuá, pea ‘alu atu ‘o ngāue‘aki homou nimá ki hono ngoue‘i ‘a e kelekelé, pe fai ha fa‘ahinga ngāue fakamīsini, pe ko ha fa‘ahinga ngāue ‘oku fai ‘i he founga totonú, ke ma‘u ai ho‘omou mo‘uí pea mo kinautolu ‘oku fakafalala kiate kimoutolú; anga fakama‘uma‘u pea ‘ofa ‘i he mo‘oní mo e me‘a ‘oku leleí; pea ‘e lava ai ‘o tauhi ‘a e fefiné, ‘o fafanga‘i, faka‘apa‘apa‘i mo tāpuekina, ‘o nau hoko ko e ngaahi fa‘ē lāngilangi‘ia ki ha kau tangata mo ha kau fefine ‘oku nau lelei ange ‘i he‘enau ngaahi tamaí ‘i he tafa‘aki fakaesinó mo ‘atamaí foki. ‘E hoko heni ‘a e ngaahi liliu ‘i hotau fonuá, pea ‘e ma‘u mei ai ha ngaahi ola ‘e matu‘aki fu‘u lelei ‘aupito (DBY, 194–95).

Tuku ke fakalelei‘i ‘e he husepānití ‘a hono peitó mo e feleokó pea mo hono ngaahi lokimohé foki koe‘uhí ko e lelei ‘o hono fāmilí, pea ke ne toe fakalelei‘i ange ‘a ‘ene ngaahi ngoué, ngaahi ‘alu‘anga ‘i hono ‘apí mo e hā fua, ‘o ngaohi ke faka‘ofo‘ofa ‘a homou nofo‘angá pea mo hono ngaahi ‘ā takaí, ‘o fa‘u ha fanga ki‘i ‘alu‘anga mo tō ha ngaahi ‘akau ‘e fakamalumalú (DBY, 198).

‘Oku totonu ke ‘ofa ‘a e ngaahi fa‘eé ‘i honau ngaahi fāmilí mo fakahinohino‘i kinautolu peá ne hoko ko e ivi tākiekina lelei ‘i honau ‘ātakaí.

‘I he‘eku fakakaukau atu ko ia ki he ngaahi fatongia pea mo e ngaahi ngafa ‘oku ma‘u ‘e he‘etau ngaahi fa‘eé pea mo hotau tuofāfiné, pea pehē ki he ivi tākiekina ‘oku nau ma‘ú, ‘oku ou lau kinautolu ko e makatu‘unga mo‘oni ia ‘o e laumālie ‘oku tau ‘i heni aí. Na‘e tuku ‘a ‘Ātama ‘i hení ke ne hoko ko e tu‘i ‘o e māmaní, pea ke mo‘ulaloa ‘a e māmaní foki kiate ia. Ka ko e taimi na‘e fakatupu ai ‘a ‘etau Fa‘ē ko ‘Iví, na‘á ne ma‘u ha ivi mālohi mo lelei ke ne fusiaki‘i ‘a ‘Ātama. Na‘e pehē ‘e he tokolahi ia ‘oku ‘ikai ko ha me‘a ‘eni na‘e fu‘u lelei; ka ‘oku ou pehē ‘e au na‘e lelei ‘aupito ia (DBY, 199).

Ko e fatongia ia ‘o e fa‘eé ke ne tokanga‘i ‘a ‘ene fānaú mo ako‘i kinautolu ‘i he‘enau kei īkí, he ‘oku tolonga ‘o tu‘uloa ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku ako ‘i he kei si‘í. ‘Oku mou ‘ilo‘i mei he ngaahi me‘a kuo mou a‘usiá, ko e ngaahi me‘a ko ia na‘á ke sio mo ako ‘i he kamata‘anga ho‘o mo‘uí, ‘okú ke kei manatu‘i pē ia ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, pea ‘oku pikima‘u ia ‘i ho‘o fakakaukaú.

‘Oku falala kakato ‘a e fānaú ki he‘enau ngaahi fa‘eé, pea ‘oku nau pipiki kiate ia neongo pe ‘oku mata fēfē, ‘o pehē ko ‘ene fa‘eé pē ‘oku lelei taha mo hoihoifua taha ‘i he māmaní. Ko ‘eku lau pē ia ‘a‘aku. ‘Oku falala kakato ‘a e fānau kotoa pē ki he‘enau ngaahi fa‘eé; pea kapau ‘e tokanga lahi ‘a e ngaahi fa‘eé, te nau lava ke fakatō ki he loto ‘o e fānaú ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku nau loto ki aí (DBY, 201).

Mahalo pē te mou manatu‘i ho‘omou lau ‘i he Tohi ‘a Molomoná ‘o kau ki he kau talavou ‘e toko uaafe na‘a nau tui kapau te nau falala kakato ki he ‘Otuá, pea nau tauhi kiate ia, he ‘ikai ‘aupito ikuna‘i kinautolu ‘e ha fa‘ahinga mālohí. Mahalo ‘oku mou manatu‘i ‘i ha‘amou lautohi ‘o kau ki he‘enau ō ki he taú, ko ha kau talavou lototo‘a mo tui lahi, pea ‘ikai ke lava ‘e honau ngaahi filí ke tāmate‘i kinautolu. Na‘a nau ma‘u ‘a e mālohi mo e tui ko ‘ení mei he ngaahi akonaki ‘a ‘enau fa‘eé (DBY, 201).

Ko e uiui‘i ia ‘o e uaifí mo e fa‘eé ke ne ‘ilo‘i ‘a e ngāue ke fai ki he me‘a kotoa pē ‘oku ‘omi ki hono falé, mo ne ngāue mālohi ke ngaohi ‘a ‘api ke lata ai ‘a hono husepānití mo ‘ene fānaú, ‘o ne feinga ke ne hoko ko ha ‘Ivi ‘i he lotolotonga ‘o ha ki‘i palataisi na‘á ne fa‘u, ke ne malu‘i ‘a e ‘ofa mo e falala ‘a hono husepānití, pea ke ha‘i mai ‘a ‘ene fānaú kiate ia ‘aki ‘a e ‘ofa ‘oku mālohi ange ‘i he maté, ke ma‘u ha tofi‘a ‘oku ta‘e ngatá (DBY, 198).

‘Oku loto mamahi ha kakai fefine toko lahi koe‘uhí ko e ‘ikai ke tāpuaki ‘i ‘aki kinautolu ha fānaú. Te mou mamata ki ha taimi ‘e takatakai‘i ai kimoutolu ‘e ha fānau ‘e laui miliona. Te mou hoko ko ha ngaahi fa‘ē ki ha ngaahi pule‘anga ‘o kapau te mou tauhi totonu ki ho‘omou ngaahi fuakavá (DBY, 200).

‘Oku ikai ke u anga‘aki hono fale‘i ‘o e kakai fefiné ke nau talangata‘a ki honau ngaahi husepānití, ka ko ‘eku fale‘í—-ke mou talangofua ki homou husepānití; pea ‘oku ou matu‘aki fakamātoato mo ‘amanaki lelei ‘i he taumu‘á ni. Kuo te‘eki ‘aupito ke u fale‘i ha fefine ke muimui ‘i hono husepānití ki he Tēvoló (DBY, 200–201).

Ko e ngaahi fa‘eé ko e ngaahi me‘angāue mahu‘inga taha ia ‘i he to‘ukupu ‘o e Tauhi‘ofá, ke nau fakahinohino ‘a e iku‘anga ‘o e ngaahi pule‘angá… . Te mou lava ke sio he taimí ni ki he me‘a ‘oku ou fie fakat ō ki ho‘omou ngaahi fakakaukaú, ‘a ia ko e ngaahi fa‘eé ko e me‘angāue ia ‘okú ne ‘oange ki he tangata kakató ‘a e loto faivelengá, pea mo fakahinohino ‘a e ngaahi iku‘anga mo e mo‘ui ‘a e tangatá ‘i he funga ‘o māmaní (DBY, 199–200).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku fakatoka ‘e he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí ‘a e makatu‘unga ki he mo‘ui ta‘engatá.

Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e mali ta‘engatá “ ‘okú ne fakatoka ‘e ia ‘a e makatu‘unga ki he ngaahi māmá … [pea] ki ha kakai poto ke fakakalauni kinautolu ‘aki ‘a e nāunaú”. Te tau lava fēfē ke fakatapui ‘etau ngaahi nofo malí ki he taumu‘a ta‘engata ko iá? Ko e hā e ngaahi me‘a pau te mou lava ‘o fakahoko ke tauhi ma‘u ai ‘a e fo‘i taumu‘a ko iá ‘i he ‘ahó takitaha?
Ko e hā e me‘a na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e misiona ia ‘o e kau talavou kotoa peé? Ko e hā ‘ene kaunga kiate koé?
Ko e hā e me‘a na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he taimi na‘á ne fale‘i ai ‘a e kau talavoú ke nau “mali ‘i he founga totonú”? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku nau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku ‘aongá “ke fakatupu ha pule‘angá”? (vakai foki ‘Ēpalahame 2:9–11.)
“Ko e taha ‘o e ngaahi fehālaaki lahi” na‘e fai ‘e he ni‘ihi ‘o e fānau ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake, pea mo Sēkopé ko ‘enau mali ki tu‘a mei he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí. (Vakai foki, Sēnesi 28:1–2.) Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku ta‘ofi meiate kinautolu ‘oku nau mali ki tu‘a mei he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá ‘o e malí? Ko e hā e me‘a te mou lava ‘o fai ke fakapapau ‘i ai ‘oku mou tauhi totonu ki he ngaahi fuakava ko ‘eni ‘o e malí pea ke mou ma‘u ‘a hono tāpuakí ‘i ha ‘aho?
Ko e hā e fatongia ‘o e tangata mo e fefine anga-mā‘oni‘oni kotoa pē? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a hono fakatupu ‘o e ngaahi sino fakamatelie ma‘á e fānau fakalaumālie ‘a e ‘Otuá ko ha fatongia mahu‘inga ‘o e mali ko ia ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá? ‘Oku tala fēfē ‘e he ongo me‘a malí ‘a e taimi kuó na fakahoko ai ‘a e fatongia ko ‘ení ‘o fakatatau ki he finangalo ‘o e ‘Otuá kiate kinauá? (Sio foki ki ho‘o pīsopé pe palesiteni fakakoló fekau‘aki mo e fale‘i ko ia ‘oku ‘omai ‘i he Tohi Tu‘utu‘uni Fakakātoá.)

‘Oku totonu ke muimui ‘a e ngaahi tamaí ‘ia Kalaisi ‘i he‘enau ‘ofa‘i, fakahinohino‘i pea mo tokonaki ma‘a honau ngaahi fāmilí.

Ko e hā e sīpinga ‘oku totonu ke tā ‘e he tamai kotoa pē ki hono malí mo ‘ene fānaú? ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e pehē ki ha tangata ke ne muimui kia Kalaisí? ‘Oku anga fēfē ‘a e ako ha tangata “ke ne ofe‘i mai ‘a hono lotó ke tukulolo ki he finangalo ‘o hono ‘Otuá”? Ko e hā e me‘a kuó ke ako mei he ngaahi tamai ko ia kuo nau fakatapui ‘enau mo‘uí ke fai e finangalo ‘o e ‘Otuá?
Ko e hā e ngaahi mo‘oni ‘oku fie ma‘u ke ako‘i ‘e he ngaahi mātu‘á ki he‘ene fānaú? (Vakai foki, T&F 68:25.)
Fakatatau mo e lea ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e founga ‘oku totonu ke pule‘i ‘aki ‘e ha tamai ‘a hono fāmilí? [Vakai foki, T&F 121:41–46] Ko e hā ‘a e founga totonu ki hono tauhi (treat) ‘e ha tangata hono fāmilí? Ko e hā e ngaahi me‘a ‘okú ne “maumau‘i ‘a e ha‘i mā‘oni‘oni kotoa pē ‘oku totonu ke ha‘i kinautolu kiate kitautolú, pea ki he fuakava ta‘engatá? ‘Oku lava fēfē ‘e he tangata ‘oku fonu ‘i he manava‘ofá pea mo e Laumālié ‘o ue‘i hono malí pea mo ‘ena fānaú ke fakahoko ‘a honau ngaahi fatongiá”?
Ko e hā e me‘a na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e hoko kapau ‘e tokonaki ‘e ha husepāniti ma‘a hono fāmilí ‘i he faitotonu? (Vakai foki, T&F 83:1–2.) ‘E lava fēfē ke “hoko heni ha liliu”?

‘Oku totonu ke ‘ofa ‘a e ngaahi fa‘eé ‘i honau ngaahi fāmilí mo fakahinohino‘i kinautolu pea hoko ko ha ivi tākiekina lelei ‘i honau ‘ātakaí.

Ko e hā ‘a e ngaahi fatongia pea mo e ngaahi ngafa ‘o ha uaifi mo ha fa‘ē ‘o hangē ko e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí?
Ko e hā ‘a e fakafiemālie ‘oku ‘oange ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau fānaú pe ‘oku ‘ikai ke nau fanaú?
Ko e hā ha founga kuo tākiekina ai koe mo ho fāmilí, pea mo homou koló ‘e he kakai fefine ‘o e Siasí? Te nau lava fēfē ke tākiekina koe ‘i he kaha‘ú?
Ko e hā e ‘uhinga ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene pehē, “Kuo te‘eki ai ke u fale‘i ha fefine ke ne muimui ‘i hono husepānití ki he Tēvoló”? ‘E ‘ilo‘i fēfē ‘e ha uaifi pe ‘oku muimui ‘a hono husepāniti ‘ia Kalaisi pe ‘ikai? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e he ngaahi husepāniti mo e ngaahi uaifi ‘oku nau fakaongoongo fakataha ki he finangalo ‘o e ‘Otuá?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e hanga ‘e he ngaahi fa‘eé ‘o “fakahinohino ‘a e ngaahi iku‘anga ‘o e ngaahi pule‘angá. ‘E lava fēfē ‘e he kakai fefiné ‘o fakahoko ‘a e pal ōmesi ko ‘ení?

pioneer newlyweds — Ko Sela F. Sāmita mo Sione Sāmita, ko e ongo paionia na‘á na toki mali fo‘ou i he 1866. Na‘e akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē ko e mali ta‘engatá “ko e afo ia ‘oku ha‘u mei he kamata‘angá ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o e Ongongolelei mā‘oni‘oni ‘o e fakamo‘uí … ‘oku ‘alu atu ia mei he ta‘engatá ki he ta‘engatá” (*DBY,* 195).