Vahe 31

Mo‘ui Fakapotopotó, Fa‘a Ngāué, mo e Mo‘ui Fakafalala pē Kiate Kitá

Na‘e ‘ilo‘i ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi hono ‘aonga ‘o e ngāue mālohí ‘i hono teuteu ko ia ‘o e Kāingalotú ke langa ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fale‘i ai ‘a e kau paioniá, “Tau fehu‘i mu‘a pe ko e hā te tau lava ‘o fai ma‘atautolú, kae ‘oua te tau fekumi ki he ngaahi me‘a ‘e fai ‘e he ‘Eikí ma‘atautolú” (DBY, 293). Na‘e ngāue ‘a Palesiteni Hiipa C. Kimipolo, ‘a ia ko ha kaungā-me‘a pē ‘o Palesiteni ‘Iongi mo ne toe Tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, fakataha mo ia ‘i he mala‘é peá ne manatu‘i ki mui ange ai ‘a e taimi ko iá ‘o pehē: “Na‘á ma fa‘a ngāue lahi fakataha mo Pilikihami, ke ma‘u ha sēniti pē ‘e nimangofulu he ‘aho pea mo ha feitu‘u ke ma nofo ai; na‘á ma ma‘u ha sēniti pē ‘e fitungofulu mā nima he ‘aho ‘i he taimi ne ma ngāue ai ‘i he mala‘e mohuku ma‘á e fanga monumanú. Na‘á ma fa‘a ngāue mei he hopo ‘a e la‘aá ki he‘ene tō, pea fa‘a a‘u pē ki he taimi hiva po‘ulí ‘o kapau na‘e ngali ‘uha. Na‘á ma fa‘a heu fakataha‘í mo ha‘i ke ma‘u ha puha uite ‘e taha ‘i he ‘aho, pea fahi fefie he sinou ‘oku a‘u hake ki homa kongalotó ke ma‘u ha sēniti ‘e tahavalu ki he ha‘inga, koe‘uhí kae totongi koane ‘i he mahu‘inga ko ia ‘o e sēniti ‘e fitunima ki he puha”(DNW, 30 July 1862).Na‘e fakamamafa‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi hono mahu‘inga ‘o e fakapotopotó, fa‘a-ngāué, mo e mo‘ui fakafalala pē kiate kitá, ‘o ne pehē: “Ko kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá ko ha kakai ia ‘oku nau fai ‘a ia ‘oku lea ‘akí ‘o tatau pē mo ‘enau fakafanongó” (DBY, 290).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku totonu ke tau ngāue mālohi mo faka‘aonga‘i fakapotopoto hotau taimí ke tokoni‘i hotau ngaahi fāmilí pea mo langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e hā ‘oku tau ma‘ú? Ko hotau taimí. Ngāue ‘aki ia fakatatau mo ho lotó. ‘Oku ‘oatu ‘a e taimí kia koe; pea ‘i he taimi ‘e ngāue‘aki ai ‘eni ki he ‘aonga lahi tahá ke paotoloaki ai ‘a e mo‘oní ‘i he funga māmaní, ‘oku lau ia ko ha lelei ma‘atautolu, pea ‘e tāpuekina ai kimoutolu; ka ‘i he taimi ‘oku fakamoleki ai hotau taimí ki he nofonoá mo e me‘a muná ‘e ‘ikai lau ia ko ha lelei kia kitautolu (DBY, 290).

Kuo pau ke tau fai ha fakamatala fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho ne tau fakamoleki ‘i he ngaahi me‘a muná(DBY, 290).

‘I he taimi kuo tukupau ki he tangatá ‘i māmaní, ‘oku ‘ikai ha taimi ia ai ke fakamoleki noa pe tuku ke mole ta‘e ‘aonga. ‘I he hili pē ‘o ha‘atau ma‘u ha mālōlō ‘oku fe‘ungá, ‘oku ‘ikai leva totonu ke toe ‘i ai ha ‘aho pe houa pe ko ha miniti ke tau fakamoleki ke nofonoa ai, ka ‘oku totonu ke tau feinga ‘i he miniti ‘o e ‘aho kotoa pē ‘o ‘etau mo‘uí ke fakatupulaki hotau ‘atamaí pea fakalahi mo ‘etau tuí mei he Ongoongolelei toputapú, ‘i he ‘ofá, fa‘a kātakí, mo e ngaahi ngāue leleí, koe‘uhí ke tau lava ‘o tupulaki ‘i he ‘ilo ‘o e mo‘oní ‘o hangē ko ia kuo lea‘aki mo kikite‘i pea mo hikí(DBY, 290).

Ko e nofo noá mo e maumau taimí ‘oku ‘ikai fenāpasi ia mo e ngaahi fono ‘o e langí. Fakatolonga pe tauhi ‘a e me‘a kotoa pē te ke lavá, koe‘uhí ke lahi ho‘o me‘a ‘oku ma‘ú ke tāpuaki‘i ai ho ngaahi kaungā-me‘á mo ho ngaahi filí (DBY, 290).

Ko e me‘a kotoa pē ‘oku fekau‘aki mo hono langa hake ‘o Saioné ‘oku fie ma‘u mo‘oni ki ai ‘a e ngāué [vakai 2 Nīfai 5:17]. Ko ha launoa ia ke fai ha lau ki hano langa hake ha fa‘ahinga pule‘anga ‘o ta‘e fakahoko ia ‘i he ngāue; ‘e fie ma‘u ke ngāue ai ‘a e ngaahi tafa‘aki kotoa pē ‘o ‘etau kautahá, ‘o tatau ai pē pe ‘oku fai faka‘atamai ia, pe fakatu‘asino, pe fakalaumālie, he ko e founga pē ia ‘e taha ke langa hake ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 291).

‘Oku ‘ikai nai ko hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá he māmaní ko ha ngāue fakatu‘asino ‘i he taimi kotoa pē? (DBY, 290–91).

Ko e koloa ma‘ongo‘onga taha ‘eni ‘oku tau ma‘ú—ke tau ‘ilo ‘a e founga ke fakahoko totonu ai ‘etau ngāué, ‘o ngāue ‘aonga ‘aki ‘a e kihi‘i houa kotoa pē ki he lelei ‘a hotau uaifí mo ‘etau fānaú pea mo hotau ngaahi kaungā‘apí(DBY, 290).

Kapau te tau ‘a‘eva ‘i ha ngaahi hala kuo tanu ‘aki e koulá, ‘e fie ma‘u ke tau ngāue ke ‘omai ‘a e koulá mei he ngaahi loto mo‘ungá ke tanu ‘aki. ‘Oku ‘a‘eva he lolotongá ni ‘a kau ‘āngeló ‘i honau ngaahi hala koulá, pea ‘oku nau ma‘u mo e ‘akau ‘o e mo‘uí ‘i honau palataisí, ka na‘e pau ke nau ma‘u ‘a e koula ko iá ‘o fakatoka ki ai. Ka ‘i ai ha tau ngaahi hala ‘oku tanu koula, kuo pau ko kitautolu pē ne tau fakatoka ia ki aí. Kapau te tau ma‘u ha Saione ‘oku faka‘ofo‘ofa mo nāunau‘ia, ‘e toki hoko ia ‘o kapau te tau langa. Kapau te tau ma‘u ‘a e Saione ‘oku tau lolotonga faka‘ānaua ki aí, ‘e toki hoko ia ‘i ha hili ha‘atau huhu‘i mo teuteu‘i. Kapau te tau nofo ‘i he kolo ko Selūsalema Fo‘oú, ‘e toki hoko ia tu‘unga ‘i ha‘atau fakatoka hono fakava‘é mo langa. Kapau he ‘ikai ke tau fakakakato fakafo‘ituitui ‘a e ngāue ko iá, ka kuo tau fakatoka pē ha fakava‘e ma‘a ‘etau fānaú mo e fānau ‘a ‘etau fānaú, ‘o hangē ko ia ne fai ‘e ‘Ātamá. Kapau ‘e fakahaofi kitautolu ‘i ha ‘a‘ake, ‘o hangē ko Noa mo hono fāmilí, ‘e toki tu‘unga pē ia he na‘a tau langa ia. Kapau ‘e malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá, ‘e tu‘unga pē ia ‘i he Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí … ‘i ha‘anau malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi feitu‘u mama‘o taha ‘o māmaní(DBY, 291).

‘Oku ‘ikai taki au ‘e he‘eku tuí ke u pehē ‘e ‘omai ‘e he ‘Eikí kia kitautolu ha fanga puaka tunu, mo ha mā kuo ‘osi vali pata, etc.; ka te ne fakaivia kitautolu ke tau tō ‘a kēlení, ma‘u mo e fua ‘o e fonuá, mo fa‘u ha ngaahi nofo‘anga, fakatau mo ha ngaahi lau‘i papa ke fo‘u ‘aki ha ngaahi puha, pea ‘i he hokosia mai ‘a e utu-ta‘ú, ‘o ne ‘omai ‘a e kelení, ‘oku ‘atautolu leva ia ke fakatolonga—ke tau fakatolonga ‘a e uité kae ‘oua kuo ‘i ai ha‘atau uite fe‘unga ki ha ta‘u ‘e taha, ua, nima, pe fitu, pea ke ‘i ai mo ha me‘a fe‘unga ‘o e mo‘uí kuo fakatolonga ‘e he kakaí ke [ma‘u] ai ha mā [ma‘a] nautolu pea mo kinautolu te nau omi ki he feitu‘ú ni ke kumi ha malu‘angá (DBY, 291–92).

Kuo ‘omai ‘e he ‘Eikí ha me‘a fe‘unga ‘i māmani ke tau faka‘aonga‘i.

‘Oku ou pehē kiate kimoutolu ‘e hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, mou omi ke tau ako ‘i he founga ki hono tānaki mei hotau ‘ātakaí ‘a e ngaahi ‘elemēnití pea mo e ngaahi mahu ‘o e mo‘ui fiemālie kotoa pē, pea fakafe‘unga‘i kinautolu ki he‘etau fiema‘ú mo ‘etau fiefiá [vakai, T&F 59:18–20]. ‘Oua mu‘a te tau kei mūnoa ai pē, fakataha mo e kau masiva ‘iló, ka tau fakahaa‘i ange ki he kau masiva ‘iló ‘a e founga ‘o e fakapotopotó (DBY, 294).

Kuo ‘osi fai ‘e he ‘Eikí ia ‘ene tafa‘aki ‘o e ngāué; kuó ne takatakai‘i ‘aki kitautolu ‘a e ngaahi ‘elemēniti ‘oku ‘i ai ‘a e uité, kakano‘i manú, lou‘akaú (flax), fulufulu‘i sipí, siliká, fua‘i ‘akaú, mo e me‘a kotoa pē ke langa ‘aki, fakamatamatalelei‘i mo fakanāunau‘ia‘i ‘aki ‘a e Saione ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ko ‘etau ngāué leva ke o‘i ‘a e ngaahi ‘elemēniti ko ‘ení ki he‘etau ngaahi fiema‘ú mo ‘enau ‘aonga maí, ‘o fakatatau mo e ‘ilo ‘oku tau lolotonga ma‘ú pea mo e poto te tau lava ke ma‘u mei he langí ‘o makatu‘unga ‘i he‘etau fai velengá. Ko e founga pē ‘eni ‘e to e ‘omai ai ‘e he ‘Eikí ‘a Saione ki he māmaní, ‘o ‘ikai ‘i ha toe founga kehe (DBY, 294).

Ko hotau fatongia ke tau longomo‘ui mo fai-velenga ‘i hono fakahoko ‘o e me‘a kotoa pē te tau lavá ke tokoni‘i kitautolu, langa hake Hono Pule‘angá, malu‘i kitautolu mei hotau ngaahi filí, fokotu‘u fakapotopoto mo ‘etau ngaahi palaní, mo fakahoko ‘a e founga kotoa pē ‘e lava ‘o fa‘u ke fokotu‘u ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmani, pea mo fakamā‘oni‘oni‘i mo teuteu kitautolu ke nofo ‘i hono ‘aó (DBY, 294–95).

‘I he ‘i ai ko ia ‘a e kelekele mo‘ui ‘i he tele‘a ní, pea mo e tenga‘i ‘akau ke tō he kelekelé, ‘oku ‘ikai fie ma‘u ia ke tau kole ki he ‘Otuá ke ne fafanga‘i kitautolu, pe ke muimui takai ‘iate kitautolu mo ha fo‘i mā mo kole mai ke tau kai ia. He ‘ikai fai pehē ia, pe ko au ‘o kapau ko e ‘Eikí au. Te tau lava pē ‘o fafanga‘i kitautolu heni; pea kapau ‘e a‘u ki ha tu‘unga he ‘ikai ke tau toe lava ai, ko ha toki taimi fe‘unga leva ia ke fakahoko ai ‘e he ‘Eikí ha mana ke fakamo‘ui kitautolu (DBY, 294).

‘Oku fekīhiaki, kē, mo fekumi ‘a e kakaí ki ha founga ke nau lelei ange ai ‘i he toengá, mo e founga ko ē ke nau ma‘u ai ‘a e ngaahi koloa kotoa ‘o māmaní… . Ka tau pehē ‘oku tau ngāue kotoa ke tānaki hake ‘a e me‘a kotoa pē mei lolofonua pea mei he funga ‘o māmaní pea mo ‘omi kinautolu ke faka‘aonga‘i, ‘e toe ‘i ai ha masiva? He ‘ikai, he ‘oku ‘i ai ha me‘a fe‘unga ki he taha kotoa pē. Mou vakai ā ki he tu‘unga totonu ‘o e ngaahi me‘á ni, ‘e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ni, pea mo kimoutolu ‘oku ‘ikai kau ki he Siasí, mou vakai lelei ki he tu‘unga totonu ‘o e ngaahi me‘á. ‘Oku ou faka‘ānaua mo lotua kimoutolu, kakai te‘eki Siasí, fakataha pea mo kinautolu ‘oku nau pehē ko ha Kāingalotu kinautolu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ke tau ma‘u ha melino ‘o fuoloa heni, koe‘uhí ke tau langa ‘etau ngaahi fōnise afí, kamata hotau ngaahi keli‘angá, langa mo hotau ngaahi halanga lēlué, ngoue‘i ‘a e kelekelé, fai mo ‘etau ngaahi pisinisí fefakatau‘akí ‘o ‘ikai toe uesia; koe‘uhí ke tau fakahoko ai hono teuteu‘i ke faka‘ofo‘ofa ‘a e māmaní (DBY, 295).

‘Oku totonu ke tau fakapotopoto ‘i hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi ma‘u‘anga tokoni kuo foaki ‘e he ‘Eikí.

‘Oku ‘ikai mā‘olunga ha koloa‘ia ‘a ha pule‘anga ia pe fonua ‘i he fonu ‘enau tauhi‘anga pa‘angá ‘o lahi ange ‘i he lelei pe mo‘ui honau kelekelé mo e mo‘umo‘ua ‘a honau kakaí(DBY, 297).

Ko e koloa lahi taha ‘a e māmani ko ‘eni ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ko e taimí mo e malava ko ia ke ngāué, pea ‘oku tau mo‘ua ai ki he ‘Otuá ‘i he faingamālie ‘oku tau ma‘u ke ngāue‘aki lelei ‘a e taimí ke ‘aonga kiate kitautolu pea te ne fie ma‘u foki meiate kitautolu ha fakamatala pau ‘o e ngaahi me‘a ne tau fai fekau‘aki mo e faingamālie ko iá; pea he ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene fie ma‘u meiate kitautolu ha fakamatala ‘o ‘etau ngaahi ngāué, ka ‘e toe fakamāu‘i foki mo ‘etau ngaahi leá pea mo ‘etau ngaahi fakakaukaú (DBY, 301).

Ko e koloa kotoa pē ‘i he funga māmaní ko e ola ia ‘o e ivi mo e ‘osikiavelenga ‘a e kau tangata mo e kau fefine ngāué… . ‘Oku langa ‘e he ngāué hotau ngaahi falelotú, ngaahi temipalé, ngaahi falehopó, ngaahi fale fakataha ‘anga lelei ki he mūsiká pea mo ha ngaahi fale ako lelei; ko e ngāué ‘okú ne ako‘i si‘etau fānaú, mo ‘ai ke nau feangainga mo e ngaahi va‘a kehekehe ‘o e akó, ko ia ‘okú ne ‘ai ke nau pōto‘i ‘i he‘enau ngaahi lea fakafonuá pea mo e ngaahi lea fakafonua kehé, pea mo e va‘a kotoa pē ‘o e ‘iló ‘oku mahino ki he fānau ‘a e tangatá (DBY, 300).

‘Oua na‘a teitei tuku ke ta‘e ‘aonga ha me‘a. Fakapotopoto, tānaki fakalelei ‘a e me‘a kotoa pē, pea ko e me‘a ko ē ‘oku lahi ho‘o ma‘ú ‘o laka hake he me‘a te ke lava ‘o tauhí, kole ki ho kaungā‘apí ke nau tokoni atu ‘i hono faka‘aonga‘í (DBY, 292).

‘Ai fakalelei ‘a e ngaahi me‘á mo sai, tufi ‘a e me‘a kotoa pē, ‘oua na‘a tuku ke maumau‘i ha me‘a ‘e taha (DBY, 292).

‘Oua na‘á ke teitei fakakaukau kuo lahi fe‘unga ho‘omou maá ‘o ke fakangofua ai ho‘o fānaú ke nau li‘aki ha paku‘i mā pe ko hano momo. Kapau ‘oku ‘i ai ha tangata ‘oku tatau hono mahu‘ingá mo ha puha uite mo ha puha koane ‘e laui-miliona, ‘oku ‘ikai ke ma‘ume‘a fe‘unga ia ke… ne tafi‘i ai ha ha‘inga ‘e taha ki he loto afí; tuku ke kai ia ‘e ha fa‘ahinga me‘a ke toe foki ai ki he kelekelé, ke ne fakahoko ai ‘a e ‘uhinga ne tupu aí. Manatu‘i ia, ‘oua na‘a maumau‘i ha fa‘ahinga me‘a, kae tauhi fakalelei ‘a e me‘a kotoa pē (DBY, 292).

‘E kaunga lelei kiate kitautolu kapau te tau tauhi fakalelei ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá kuó ne foaki kia kitautolú; kapau te tau ‘alu kehe mei he halá, te tau tu‘usi ai ‘a e mālohi mo e nāunau ‘o e ‘Otuá na‘e fokotu‘utu‘u ke tau ma‘ú. ‘Oku makatu‘unga ‘i he‘etau tokanga, fakapotopoto pea mo ‘etau fakakaukau lelei ne foaki ‘e he ‘Otuá kia kitautolú, ‘a ‘etau malava ke fakatolonga ‘a e kēlení, ‘etau fanga monumanú, mo ‘etau ngaahi tākangá, … hotau ngaahi falé mo hotau ngaahi kelekelé, pea mo fakatupulekina kinautolu, ‘o ma‘u ma‘u pē ha mālohi mo ha ivi fakafo‘ituitui pea mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá fakalūkufua (DBY, 292).

Faka‘aonga‘i ha konga fe‘unga pē ‘o ho‘o pa‘anga hū maí ke ke fiefia ai mo ho fāmilí mo nonga, pea fakahū ‘a e ki‘i toengá (DBY, 292).

Kapau ‘okú ke fie ma‘ume‘a, malu‘i ‘a e me‘a ‘okú ke ma‘u. ‘E lava pē ha taha ta‘e fakapotopoto ia ke ma‘u ha pa‘anga; ka ko e tangata potó ‘okú ne fakahū mo ngāue‘aki ia ke lelei ange ai(DBY, 292).

‘Oku totonu ke tau langa ha ngaahi ‘api lelei mo langa ha ngaahi kolo faka‘ofo‘ofa.

Tuku ke langa ‘e he kakaí ha ngaahi fale lelei, tō mo ha ngaahi ngoue vaine mo ha ‘akau fua lelei, tofa mo ha ngaahi hala lelei, langa mo ha ngaahi kolo lalahi faka‘ofo‘ofa ko ē ‘e lau ko ha ngaahi fale ma‘ongo‘onga ke fiemālie ai ‘a e kakaí, ha ngaahi hala matamatalelei ‘oku faka‘otu he ongo kauhalá ha ngaahi ‘ulu‘akau fakamalumalu, ha ngaahi fauniteni vai, ha ngaahi vaitafe iiki ‘oku ‘asinisini, pea mo e fa‘ahinga ‘akau lalahi, ‘akau iiki pea mo e ‘akau matala kotoa pē ‘e mo‘ui ‘i he fa‘ahinga ‘ea ko ‘ení, ke ngaohi hotau ‘api ko ‘eni ‘i he mo‘ungá ko ha palataisi pea mo hounga‘ia ai hotau lotó ki he ‘Otua ‘o Siosefá, mo ma‘u kotoa kinautolu ‘i he loto fakafeta‘i, mo toutou lea‘aki, “‘o ‘ikai ko hoku lotó ka ko ho finangaló pē ‘e Tamai” (DBY, 302).

Fakamatamatalelei‘i ho‘omou ngaahi ngoué, homou ngaahi falé, ho‘omou ngaahi fāmá; fakamatamatalelei‘i mo e koló. ‘E ‘ai kitautolu ‘e he me‘á ni ke tau fiefia, mo fakatupu ha me‘a ‘oku lahi ange. Ko ha fo‘i māmani lelei ‘eni, ‘oku lelei mo e ngaahi ‘elemēnití ‘o kapau te tau ngāue lelei ‘aki ia ke ‘aonga kiate kitautolu, ‘i he mo‘oní mo e mā‘oni‘oní. Tuku mu‘a ke tau loto fiemālie, pea laka atu ‘aki hotau iví kakato ‘o ‘ai ke tau mo‘ui lelei, koloa‘ia, faka‘ofo‘ofa, pea mo feinga ke tau mo‘ui tolonga ‘i ha founga ko ē ‘oku lelei tahá, mo mo‘ui ki he fuoloa taha te tau lavá, mo fai ‘a e lelei kotoa pē te tau lavá (DBY, 302).

Ko e fakalaka kotoa pē ‘oku tau fai ‘oku ‘ikai ngata pē he‘ene tānaki mai ki he‘etau nongá ka ki he‘etau tu‘umālié foki(DBY, 302).

Ko ho‘omou totonu ia ngaahi uaifi, ke kole ki homou husepānití ke nau tō ha ngaahi ‘akau fakamalumalu mo ha ‘akau fua faka‘ofo‘ofa, pea mo ‘oatu ha kālepi mo ha ngaahi matala‘i ‘akau ke teuteu ‘aki ‘a e tafa‘aki ki tu‘a homou fale nofo‘angá; ka ‘o kapau ‘oku ‘ikai ha taimi ‘oku ma‘u ‘e ho husepānití, ‘omi ‘e koe kinautolu ‘o tō. Mahalo na‘a pehē ‘e ha ni‘ihi, “ ‘Oi, ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ‘e au ha me‘a ka ko haku fale papa pē, pea ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘inga ia.” ‘Io, ‘oku mahu‘inga.” Fufulu pea palasitaa‘i ia, ‘ai mo ha vaine ke kaka ‘i he funga matapaá, koe‘uhí ke pehē ‘e taha kotoa pē ‘e fou atu ai, “He toki ki‘i fale faka‘ofo‘ofa mo‘oni ‘eni!” Ko homou faingamālie ‘eni pea ‘oku ou fakatauange te mou ngāue‘i ho‘omou totonu ko ‘ení (DBY, 200).

Langa ha ngaahi fale lelei; ako ke mou poto he langá; hoko ko ha kakai ngāue fakamīsini mo pisinisi lelei, koe‘uhí ke mou ‘ilo e founga langa ‘o ha fale, ha fale ki he fanga monumanú, pe ko ha feleoko, ‘ilo e founga fai ‘o ha ngoue, founga tauhi ‘o ha fanga monumanu, pea mo tokanga‘i lelei ia ‘aki hano ‘ai hanau malu‘anga fe‘unga pea mo e me‘a lelei kotoa pē ke malu‘i ‘aki kinautolu ‘i he fa‘ahita‘u momokó; pea fakamo‘oni‘i ai ‘oku mou taau ke ma‘u ha koloa lahi ange ‘i he tele‘á ni pea mo e me‘a te ne lava ke ‘oatú(DBY, 302).

Kuó u ‘osi hū ‘i ha ngaahi fale ‘oku ‘ikai ma‘u ai ‘a e ngaahi nāunau ‘oku lelei kia fafiné, hala ke ‘i ai ha laupapa ke hili ai ‘enau ngaahi kane vaí, pea pau ai ke tuku pē kinautolu ‘i he falikí, ka ‘oku tangutu pē honau husepānití ai ‘i he ta‘u ki he ta‘u, ‘o ‘ikai teitei fai ha fa‘ahinga fakalakalaka ke ‘i ai ha ki‘i laupapa ke hili ai ‘a e kané. ‘Oku nau malava pē, ka ‘oku ‘ikai ke nau fai ia (DBY, 198–99).

Tuku ke fai ‘e he husepānití ha fa‘ahinga fakalaka ‘i hono peitó mo hono fale faka‘ahú pea pehē ki hono loki mohé ke lelei ki hono fāmilí, pea fakalelei‘i mo ‘ene ngoué, mo e fanga ki‘i hala simá, etc., ‘o fakamatamatalelei ‘i homou nofo‘angá mo honau ‘ātakaí, ‘o sima‘i mo tō ha ngaahi ‘akau fakamalumalu (DBY, 198).

‘Oku totonu ke tau hoko ko ha ngaahi fāmili mo ha kakai mo‘ui fakafalala pē kiate kitautolu.

‘Oku mau loto ke mou kamata he taimí ni ‘o fāi atu ke mou hoko ko ha kakai ‘oku mo‘ui fakafalala pē kiate kimoutolu [vakai,T&F 78:14]. Ko kimoutolu Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ako ke mou tauhi pē ‘e kimoutolu ‘a kimoutolu. Kapau ‘oku ‘ikai ke mou ma‘u kotoa ‘a e me‘a ‘oku faka‘amu ki ai he ‘aho ní, ako ke ke mo‘ui ‘o ‘ikai toe tokanga ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o fakatau mo totongi ki aí; pea ‘ai ke mapule‘i ho ‘atamaí kuo pau pea te ke mo‘ui fakatatau mo e me‘a ‘okú ke ma‘ú(DBY, 293).

Ko kimoutolu Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ako ke mou tauhi pē ‘e kimoutolu ‘a kimoutolu. Kapau ‘oku ‘ikai ke mou ma‘u kotoa ‘a e me‘a ‘oku faka‘amu ki ai he ‘aho ní, ako ke ke mo‘ui ‘o ‘ikai toe tokanga ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o fakatau mo totongi ki aí; pea ‘ai ke mapule‘i ho ‘atamaí kuo pau pea te ke mo‘ui fakatatau mo e me‘a ‘okú ke ma‘ú(DBY, 293).

Ko hai ‘oku totonu ke fakahīkihiki‘í? Ko kinautolu ‘oku nau tauhi pē kinautolú pe ko kinautolu ‘oku nau fakafalala ma‘u pē ki he ‘alo‘ofa ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Eikí ke ne tauhi kinautolú? ‘Oku tatau pē ia mo ha‘atau fakafalala ‘e ‘omi ‘e he ‘Eikí ha fua‘i ‘akau kae hili iá ne ‘ikai ke tau tō ha ‘ulu‘akau; pe koe ‘ikai ke tau huo mo tūtuu‘i kae tokoni‘i kitautolu ‘e he fua ‘o e utu-ta‘ú, ‘oku totonu ke tau tangi ki he ‘Eikí ke ne fakahaofi kitautolu mei he holí, kae ‘oua na‘a tau kole ki ai ke ne fakahaofi kitautolu mei he ngaahi nunu‘a ‘o ‘etau ngaahi holi koví, talangata‘á mo ‘etau maumaú(DBY, 293).

Ko ‘etau fakahaa‘i ko ia ‘etau tui mo ‘etau falala ki he ‘Otuá ‘oku fai ia ‘aki ha‘atau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau lavá ke tauhi mo fakalōloa‘i ai ‘etau mo‘uí; pea ko e kolo ko ia ‘oku ngāue fakataha, ‘aki honau lotó mo honau nimá, ke a‘usia ‘ení, ‘e uouangataha pē ‘enau ngāué ‘o hangē ha ngāue ‘a ha tangata pē ‘e tahá(DBY, 293).

Kāinga, mou ako. Kuo mou ako ha me‘a lahi, ‘oku mo‘oni pē ia; ka mou ako ke lahi ange; ako ke mou tauhi pē kimoutolu; tokonaki ha kēleni mo ha mahoa‘a, tauhi ia ki he ‘aho ‘o e hongé. Hou‘eiki fefine, ‘oua te mou kole ke fakatau atu ‘e homou ngaahi husepānití ‘a e toenga kēleni faka‘osí koe‘uhí ke fakatau ‘aki ha me‘a ma‘au mei he ngaahi falekoloá, ka mou tokoni ki homou ngaahi husepānití ‘i hono fakatolonga ki ha ‘aho ‘e fie ma‘u aí, pea ‘ai ma‘u pē ke mou tauhi ha me‘a ke mou mo‘ui ai ‘i ha ta‘u ‘e taha pe ua (DBY, 293).

Tau fehu‘i mu‘a pe ko e hā te tau lava ‘o fai ma‘atautolú, kae ‘oua te tau fekumi ki he ngaahi me‘a ‘e lava ‘o fai mai ‘e he ‘Eikí ma‘atautolú (DBY, 293).

Ko e hā pē ha me‘a kuo ma‘u ‘e he Kāingalotu ‘o e ngaahi ‘Aho Kimui Ní na‘e ma‘u ia ‘i he feifeinga‘i mo e loto‘aki mo‘oni(DBY, 294).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku totonu ke tau ngāue mālohi mo faka‘aonga‘i fakapotopoto hotau taimí ke tokoni ki hotau ngaahi fāmilí mo langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

• Ko e hā koā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo hono faka‘aonga‘i ‘o e “kihi‘i miniti kotoa pē ‘o e ‘ahó takitaha”? ((Vakai foki,‘Alamā 34:33.) Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e taimí ko ha me‘a foaki mahu‘ingá? Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni kuó ne tokoni‘i koe ke ke fakalakalaka ‘i ho‘o faka‘aonga‘i ho taimí?

• Ko e ha ‘oku tu‘u fehangahangai ai ‘a e fakapikopikó mo e maumau taimí pea mo e “ngaahi fono ‘o e langí? (Vakai foki, T&F 42:42.)

• Ko e hā ‘e fie ma‘u ai ‘e he langa ‘o Saioné ha ngaahi ngāue kehekehe? Ko e hā ha ngaahi founga kuo pau ke tau ngāue faka‘atamai, fakatu‘asino, mo fakalaumālie ai ‘i hono langa ‘o Saioné?

Kuo foaki ‘e he ‘Eikí ‘o lahi fau ki he māmaní ke tau faka‘aonga‘i.

• ‘E toe “fakafoki” fēfee‘i mai ‘e he ‘Eikí “ ‘a Saione ki he funga māmaní”? Ko e hā ha ngaahi founga pau te tau lava ai ke tokoni ‘i hono langa ‘o Saioné?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku ‘i “loto pea ‘i he funga māmaní … ha me‘a fe‘unga ma‘á e tokotaha kotoa pē.” ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku kei lahi ai ‘a e masivá ‘i he māmaní? Ko e hā te tau lava ‘o fai ‘i hotau ngaahi fāmilí, ngaahi houalotu ‘a e Siasí, pea mo hotau ngaahi koló ke tau fevahevahe‘aki ai ‘a e ngaahi me‘a kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí?(Vakai foki, Sēkope 2:18–19; T&F 104:14–18.)

‘Oku totonu ke tau fakapotopoto ‘i hono faka‘aonga‘i e ngaahi ma‘u‘anga tokoni kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí.

• Ko e hā ‘oku totonu ai ke “ ‘oua na‘a tau maumau‘i ha fa‘ahinga me‘a, ka ke tauhi fakalelei ‘a e me‘a kotoa peé? Te tau faka‘aonga‘i fēfee‘i ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he tefito ko ‘ení ki hono fakatolonga ‘o e me‘akaí mo e mateuteu ki he me‘a ‘oku hoko fakatu‘upakeé?

• ‘Oku tau “tu‘usi fēfee‘i ‘a e mālohi mo e nāunau ‘oku fokotu‘utu‘u ‘e he ‘Otuá ke tau ma‘ú”?

• Te tau faka‘aonga‘i fēfee‘i ‘a e fale‘i ko ia ‘a Palesiteni ‘Iongi, “ ‘E lava pē ‘e ha taha vale ke ne ma‘u ha pa‘anga pea mo fakamoleki ia, ka ko e tangata potó ‘okú ne tānaki mo faka‘aonga‘i ia ke fakalakalaka ai”?

‘Oku totonu ke tau langa ha ngaahi ‘api lelei mo fokotu‘u ha ngaahi kolo faka‘ofo‘ofa.

• Ko e hā na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku totonu ke fai ‘e he Kāingalotú ke ‘ai ai honau “ ‘apí ko ha palataisi mo [honau] lotó ke hoko ko ha ngaahi vai keli ‘o e loto hounga‘iá”? Ko e hā ‘oku totonu ke tau fai ke toe faka‘ofo‘ofa ange ai hotau ngaahi ‘apí mo hotau ngaahi koló? (Vakai foki, T&F 82:14.) ‘Oku tokoni‘i fakatu‘asino, fakaeloto, mo fakalaumālie fēfee‘i kitautolu ‘e hotau ‘ātakaí?

‘Oku totonu ke tau hoko ko ha ngaahi fāmili mo ha kakai ‘oku mo‘ui pē ‘iate kitautolu.

• Ko e hā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo e founga ke tau mo‘ui ai ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú? Ko e hā ‘oku fa‘a faingata‘a ai ke tau muimui ki he fanga ki‘i fakahinohino faingofua ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi founga pau ‘e lava ke tau fakapapau‘i ai ‘oku tau mo‘ui ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú?

• Vakai‘i ‘a e ngaahi me‘a ne lea‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo ‘etau mo‘ui ‘iate kitautolu peé, pea mo fakakaukau‘i ha me‘a kuó ke fai ke fakapapau‘i ‘e lava ‘o mo‘ui pē ho fāmilí ‘iate kinautolu pē ‘i ha taimi faingata‘a. Fokotu‘u ha palani ke fakalahi ai e mo‘ui pē ho fāmilí ‘iate kinautolu peé pea mo e koló.

• ‘Oku hoko fēfē ‘a e faivelengá ko ha faka‘ilonga ia ‘o e tuí? Ko e hā ha fekau‘aki ‘a e mo‘ui pē ‘iate kitá mo e fakafalala ki he ‘ofa ‘a Kalaisí?

• Na‘e na‘ina‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he Kāingalotú ke nau tokanga‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu, ka na‘á ne toe fale‘i foki kinautolu ke nau uouangataha ‘i honau ngaahi koló. ‘E anga fēfē ha fengāue‘aki fakataha ‘etau feinga ke mo‘ui ‘iate kitautolu peé mo ‘etau langa hake hotau ngaahi koló? Ne tokoni fēfē atu ha ni‘ihi kehe ke ke mo‘ui fakafalala lahi ange ai kiate koe pē?

Ko e ngaahi fale koloa Fetokoni‘aki (Cooperative) ‘i Sōleki Sití he 1869. Na’e poupou’i ‘e palesiteni ‘Iongi ‘a e Kaingalotú ke nau mo’umo’ua ‘i ‘api, nimamea’a, mo mo’ui pe ‘iate kinautolu.

Ko Viliami Kata ‘oku fai ‘ene palau ‘i hono ‘apí ‘i Sā Siaosi ‘i ‘Iutā he 1893.