Ko e Palani ‘o e Fakamo‘uí

‘I he hoko ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ko ha palōfita mo e tokotaha ‘okú ne fai ki he palani ‘o e fakamo‘uí, na‘á ne akonaki ai ‘o pehē ko e “fa‘ufa‘u mo e taumu‘a [‘a e] Pule Aoniú” (DBY, 49) ko hono fakahoko ke ma‘u ‘e He‘ene fānaú ‘a e fiefia ta‘engatá. Fakatatau mo e palani mahu‘inga ko ‘eni ‘o e “founga ‘o e fiefiá” [‘Alamā 42:16], ko e fānau kitautolu ‘a e ‘Otuá pea na‘a tau nofo kotoa pē ‘i Hono ‘afio‘angá pea tau toki ha‘u ki he māmaní, ‘o ‘i ai hotau faingamālie ke ma‘u ha sino fakamatelie pea tau fili ai ke talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘E ‘oatu kitautolu ‘e Sīsū Kalaisi ki ha pule‘anga ‘o e nāunau ‘o fakatatau pē mo ‘etau mo‘ui faivelengá.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku finangalo ‘a e ‘Otuá ke tau tupulaki ‘i he māmá, mo‘oní pea mo e fiefiá ‘o ta‘e ngata.

Ko e mo‘ui ko ia ‘okú ke ma‘u peá u ma‘ú, ‘oku fakataumu‘a ia ki he ta‘engatá. Fakakaukau angé ki hotau ngaahi sino ‘a ia kuo ‘osi fakakoloa‘aki ‘a e ngaahi mālohi pea mo e ngaahi ivi ko ‘eni ‘oku tau ma‘ú, pea te tau mate, ‘auha, ‘o ‘ikai toe ‘i ai ha mo‘ui, ‘osi iá peá ke feinga ke ke toe fakafehoanaki ia mo e ngaahi ongo ‘oku tau ma‘u he taimi ní pea mo ‘etau mo‘ui he taimi lolotongá. He ‘ikai lava ia ‘e ha tangata poto. Ka ‘e toki lava pē ke mahino kiate kitautolu ‘a e me‘a ko ‘ení ‘o fakafou ‘i he Laumālie ‘o e fakahaá [vakai, 1 Kolinitō 2:11]. ‘I he ngaahi fakahā ‘a e ‘Eiki ko Sīsuú ‘oku lava ai ke mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘i he tu‘unga na‘a nau mu‘aki ‘i aí, ‘a ia kuo fakahā kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘i he mo‘ui ko ‘eni ‘oku tau lolotonga fiefia ai he taimi ní, pea mo e ngaahi me‘a ‘e hoko mai ‘i he kaha‘ú [vakai, T&F 93:24], pea neongo he ‘ikai ke tau ‘ilo‘i kakato ia, ka te tau ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku pehē ‘e he ‘Eikí ‘oku totonu ke mahino kiate kitautolú, pea tau ngāue‘i ke ma‘u mei ai ‘etau leleí, koe‘uhí ke tau a‘usia ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke tau ‘ilo ‘i he mo‘ui ko ‘ení, ke teuteu‘i ai kitautolu ke tau ma‘u ‘a e fiefia ‘i he mo‘ui ta‘e ngatá ‘o ka hili ‘a e mo‘ui ní (DBY, 47).

Kapau pē ‘e mahino kiate kitautolu ‘a e lao totonu ‘o e faka‘uhinga me‘á ke mahino ai ‘a e anga hono fakatupu kitautolú, pea mo hono ‘uhinga na‘e fakatupu ai kitautolú—pea ko e hā e taumu‘a ‘a e tokotaha Pule Aoniú ‘i he‘ene hanga ko ia ‘o fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi tefito‘i me‘á (matter) ‘o ‘omi ia ke hoko ko e sino ‘o hangē ko ia ‘oku ou mamata atu ki ai ‘oku mou ma‘u ‘i ho‘omou ‘i heni he ‘aho ní, ‘e lava leva ke mahino kiate kitautolu he ‘ikai lava ke ‘auha, ‘e lava leva ke mahino kiate kitautolu he ‘ikai lava ke ‘auha ‘a e ngaahi tefito‘i me‘á ia–ka ‘e lava pē ke fokotu‘utu‘u ia pea toe veteveteki; pea lava foki ke mahino kiate kitautolu ‘oku lava pē ke fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi tefito‘i me‘á ‘o hoko ia ko e ‘atamai poto (intelligence), pea ke ne ma‘u ‘a e ‘atamai ‘oku toe lahi angé, pea ke tupulaki ‘a e ‘atamai ko iá ke toe lahi ange; pea ‘e lava ‘a e ngaahi tefito‘i me‘á (principles) ke hoko ko e fanga manu, vesitapolo, pea mo e tangata ‘oku ‘i ai hono ‘atamai; te tau lava ke ‘ilo‘i ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá ‘i hono fakatahataha‘i ‘o e ngaahi lao ki hono fokotu‘utu‘u ‘o e ngaahi tefito‘i me‘á ke hoko ko ha tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘atamaí pea hakeaki‘i ai kinautolu–ki he hā? Ki he fiefiá. ‘E ma‘u nai ‘e he ngaahi laumālie kuo fakahū kiate kitautolú ha fiemālie kakato ki ha me‘a ‘oku toe si‘i ange heni? ‘Ikai [vakai, T&F 131:7] (DBY, 49).

Ko e fānau fakalaumālie kitautolu ‘a e ‘Otuá

Kuo te‘eki ai ma‘u ‘e ha tangata mo‘ui ‘a e mālohi ke ne hanga pē ‘e ia ‘o fokotu‘utu‘u mo fakatupu ‘ene mo‘ui pē ‘a‘aná. Ta ‘oku mahino mai ‘oku ‘i ai ‘a e Tokotaha ia ‘oku toe lahi ange ‘iate kitautolu. ‘Oku ‘a tautolu pe koā ‘a hotau ngaahi sinó? Ko e me‘a koā ‘a tautolu ‘a e ngaahi sino ko ia ‘oku tau ma‘ú? Ko e me‘a koā ‘a tautolu ‘a hotau ngaahi laumālié? ‘Oku ‘ikai ko ha me‘a ia ‘a tautolu. Ko kitautolú ko e me‘a ia ‘a e tokotaha na‘á ne fakatupu kitautolú—‘a ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá [vakai, Ngāue 17:29] (DBY, 50).

Na‘e ‘uluaki fakatupu fakalaumālie ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē; na‘e fanau‘i totonu pē ‘e he Tamaí ‘a e ngaahi laumālié [vakai, T&F 76:24], na‘á ne kamata leva ‘a e ngāue ki hono fakatupu ‘o e ngaahi sino fakamatelié, ‘o tatau tofu pē mo hono fakatupu ia ‘i he kakanó, ‘aki ‘ene to‘o ‘a e ngaahi nāunau na‘e fokotu‘utu‘ú ‘o ngaohi ‘aki ‘a e māmaní, pea ‘oku pehē pē mo e ngaahi sino fakamatelie ‘o ‘ene fānaú, na‘e fokotu‘utu‘u pea fakatupu kinautolu mei he ngaahi nāunau na‘e ngaohi ‘aki ‘a e māmaní (DBY, 50).

Na‘á ku fanongo ai na‘e pehē ‘e he tangata ongoongoa ko ia ko Misa [Henelī Uooti] Pisa mei Pulukiliní, ko e me‘a pango lahi taha ke hoko ki he tangatá ko hono fanau‘i mai iá; ka ‘oku ou pehē ‘e au ko e monū‘ia lahi taha ia kuo hoko pē ‘e lava ke hoko ki he tangatá ko hano fanau‘i mai kinautolu ki he māmaní, he ‘e toki hā mai leva mei mu‘a ‘a e mo‘uí mo e fakamo‘uí; ‘osi iá, ‘oku nau ma‘u ai ha faingamālie ke ikuna‘i ‘a e maté, pea tāmoloki ‘i honau lalo va‘é ‘a e anga ta‘e tāú mo e angahalá, pea fakahoko mo e tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘o e mo‘uí pea mo e fakamo‘uí ‘i he‘enau mo‘uí pea nofo ta‘e ngata mo e ngaahi ‘Otuá (DBY, 51).

Na‘e ma‘a ‘a e laumālie kotoa pē ‘oku nofo‘ia ‘a e ngaahi sino ko ‘ení ‘i he taimi na‘a nau hū ai ki aí, ‘o hangē ko e ma‘a ‘a e ngaahi langí. Na‘a nau ha‘u kinautolu ki ha ngaahi sino ‘o e kakano ‘a ia kuo faka‘uli‘i ‘e he hinga ‘a e tangatá. ‘Oku pehē ‘e he tangata fa‘u Sāmé, “Vakai, na‘e fanau‘i au ‘i he angakovi; pea na‘e tu‘itu‘ia ‘eku fa‘eé ‘iate au ko e angahala [Saame 51:5]. Kuo hanga ‘e he veesi folofola ia ko ‘ení ‘o fokotu‘u ‘i he fakakaukau ha ni‘ihi ‘a e tokāteline ko ia ‘oku ‘ikai toe ‘i ai ha me‘a ia ‘e hao mei he angahalá–pea he ‘ikai pē ke nau lava ‘e kinautolu ‘o fakakaukau ‘aki ha fo‘i fakakaukau lelei, ka ko e kau faiangahala pē ‘a kinautolu, pea ‘oku hala ‘atā pē ke nau ma‘u ha momo‘i lelei ‘e taha pe ha lelei fakalaumālie. ‘Oku ‘ikai ke mo‘oni ‘eni, lolotonga iá, ‘oku tau fekuki kitautolu mo e ngaahi holi ki he faikoví, pe ko e ngaahi tenga ‘o e faiangahalá ‘a ia na‘e tūtuu‘i ‘i he kakanó ‘i he taimi na‘e hoko ai ‘a e hingá. ‘Oku ngāue ‘a e ngaahi me‘á ni ki he ngaahi laumālie ma‘a ‘oku nau nofo‘ia ‘a e ngaahi sinó, pea ko e totonu ia ‘a e tokotaha na‘á ne fekau‘i mai ‘a e ngaahi laumālié ki he ngaahi sino ko ‘ení ke ne tu‘u ‘i he tu‘unga mā‘olunga tahá ‘o ne foaki mai ma‘u pē ‘a e Laumālie ‘o e mo‘oní ke takiaki‘i e ngaahi laumālie ‘o e tangatá ki he leleí, koe‘uhí ke ne ikuna pea mo pule fakaleveleva ‘i hotau ngaahi sinó, ko e ‘Otua mo e ‘Eiki ‘o e me‘a mo‘ui kotoa pē (DBY, 51–52).

‘Oku tau tau‘atāina pē ke fili ki he leleí kae tuku ‘a e koví, ki he hakeaki‘í kae ‘ikai ko e mamahí.

[Na‘e fehu‘i ‘e he Tamaí ‘o pehē,] “Ko hai te ne huhu‘i ‘a e māmaní, ko hai te ne ‘alu ‘o fakahoko ‘a e feilaulau mo‘ó e māmaní pea mo e ngaahi me‘a kotoa ‘oku ‘i aí?” Na‘e pehē ‘e he Foha Lahi Tahá: “Ko au ‘eni;” peá ne toe pehē ange, “Fekau‘i au.” Ka na‘e pehē ange ‘e hono uá, ‘a ia ko “Lusifā, ko e Foha ‘o e Pongipongí, ‘Eiki, ko au ‘eni, fekau‘i au, pea te u huhu‘i ‘a e foha mo e ‘ofefine kotoa pē ‘o ‘Ātama mo ‘Ivi ‘oku ‘i he māmaní, pe ko ia ‘e ‘alu hifo ki he māmaní.” Pea folofola ange ‘a e Tamaí, “Ka ‘oku ‘ikai ko e foungá ia. ‘Oku ou foaki ki he tokotaha kotoa pē ‘a ‘ene tau‘atāiná ke ne fili ma‘ana; pea kuo pau ke faka‘aonga‘i ‘e he kakai kotoa pē ‘a e tau‘atāina ko iá ke ma‘u ‘a honau hakeaki‘i ‘i hoku pule‘angá; pea koe‘uhí kuo nau ma‘u ‘a e mālohi ke fili ma‘anautolu pē, kuo pau ai ke nau faka‘aonga‘i ‘a e mālohi ko iáa. Ko ‘eku fānau ‘a kinautolu. Ko e ngaahi ‘ulungāanga ko ia ‘oku mou mamata mai ‘oku ou ma‘ú, ‘oku ma‘u foki ia ‘e he‘eku fānaú pea kuo pau ke nau faka‘aonga‘i ‘e kinautolu ‘a ‘enau tau‘atāina ke filí. Kapau ‘okú ke to‘o kiate koe ke ke fakamo‘ui kinautolu kotoa, kuo pau ke ke fakamo‘ui kinautolu ‘i he‘enau anga ta‘e mā‘oni‘oní mo ‘enau faiangahalá” [Vakai, ‘Ēpalahame 3:23–28; Mōsese 4:1–4] (DBY, 53–54).

Ko e taimi ko ē na‘e fai ai ‘a e tau lahi ‘i he langí, na‘e fakahoko ai ‘a e fakamaau totonú ‘o ‘ohake ki ‘olunga ‘a e kakai mā‘oni‘oní ka ko e kakai anga-koví na‘e kapusi kinautolu ki tu‘a (DBY, 54).

Na‘e fakahoko ‘e he ‘Eiki Māfimafí ‘a e vaeua ko ‘eni ‘i he langí ke ne vakai pe ko e hā e me‘a ‘e fai ‘e he‘ene fānaú, ko ha teuteu ki he‘enau ha‘u ki he māmaní (DBY, 54).

Ka kuo pau foki ke mavahe ‘a e [ngaahi laumālie angatu‘ú] ia mei he langí, na‘e ‘ikai lava ke nau kei nofo ai pē ‘i ai, kuo pau ke kapusi hifo kinautolu ki he māmaní ke nau ‘ahi‘ahi‘i ‘a e ngaahi foha ‘o e tangatá, pea ke nau fakahoko ‘a ‘enau ngāué ‘i hono ‘ai ke ‘i ai ‘a e faikehekehe ‘i he me‘a kotoa peé, koe‘uhí kae lava ‘e he kakai ‘o e māmaní ‘o ma‘u ha faingamālie ke nau fakalakalaka ai ki mu‘a ‘i he ‘atamai kuo foaki kiate kinautolú, ‘a e faingamālie ke ikuna‘i ‘a e koví, mo ako ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘oku nau pule‘i ‘a e ta‘e ngatá, pea lava ke ma‘u ai honau hakeaki‘í (DBY, 54).

He ‘ikai lava ke ma‘u ‘e ha kakai ‘a honau hakeaki‘í kae ‘oua pē kuo nau ‘ilo‘i ‘a e koví, ‘a e faiangahalá mo e mamahí, he ‘oku ‘ikai lava ke mahino, fakahounga‘i, pea mo fiefia ha taha ‘i hono ma‘u ‘o e hakeaki‘í ‘o fou ‘i ha toe tefito‘i mo‘oni kehe (DBY, 55).

‘Oku mou pehē ‘oku tokolahi ha fa‘ahinga ‘oku afio‘i ‘e he ‘Eikí? … ‘Oku ‘ikai te u tui au ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku mo‘ui he māmaní he ‘ahó ni, mo ha taha kuo mo‘ui ‘i mu‘a ‘iate kitautolu, pe ko ha taha ‘e mo‘ui ‘i mui ‘iate kitautolu, te ne ta‘e ‘afio‘i. Na‘á ne ‘afio‘i pē ‘a e tokotaha ‘e hoko ko ‘ene paní; na‘á ne ‘afio‘i kinautolu he taimi kotoa pē ‘o hangē ko ‘ene ‘afio‘i ‘a Mōsese, Felo, ‘Ēpalahame, Melekisēteki, pea mo Noa ‘a ia na‘e fili ke ne fa‘u ‘a e ‘a‘aké ‘o fakahaofi ai ha ni‘ihi mei he lōmakí (DBY, 55).

Ko e fakakaukau hala ia ‘a e pehē ko ē na‘e tu‘utu‘uni fakamālohi ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku hokó, he ‘oku fili tau‘atāina pē ‘a e tangatá ‘o hangē ko e angi tau‘atāina ‘a e ‘eá. Mahalo pē te ke fehu‘i mai pe ‘oku mau tui ki hono tomu‘a fakanofo ‘o e kakaí he maama fakalaumālié; ‘oku mau tui mālohi ki ai ‘o hangē pē ko e tui ki ai ‘a ha toe kakai ‘i he māmaní. ‘Oku mau tui na‘e tomu‘a fakanofo pē ‘a Sīsū ‘i he te‘eki ai ke fakatoka ‘a e ngaahi makatu‘unga ‘o e māmaní, pea na‘e ‘osi fakanofo pē ia ‘i he ta‘e ngatá ki hono misiona ke hoko ko e Fakamo‘ui ‘o e māmaní, ka ko e taimi na‘á ne ‘i he kakanó aí, na‘e tuku pē ke ne tau‘atāina ke fili pe te ne talangofua ki he‘ene Tamaí pe ‘ikai. Pea kapau na‘á ne fili ke ‘oua te ne talangofua ki he‘ene Tamaí, na‘á ne mei hoko pē ia ko ha foha ‘o e mala‘iá. ‘Oku tau toe tau‘atāina pē foki ke tau fili ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘e ngatá pe ‘ikai. Kuo ‘osi tomu‘a tu‘utu‘uni mo tomu‘a fakapapau‘i pē ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a lahi kuo ‘osi hokó, pea te ne kei hokohoko fai pehē pē; ka ko e taimi ko ia ‘okú ne tu‘utu‘uni ai ha ngaahi tāpuaki mahu‘inga ma‘a ha pule‘anga pe ma‘a ha taha, ‘oku fai ia ‘o makatu‘unga ‘i ha ngaahi me‘a ke nau fakahoko. Ko e taimi ko ē ‘okú ne tu‘utu‘uni ai ke tō mai ki ha ngaahi pule‘anga pe ki ha kakai ha ngaahi mahaki faka‘auha pe ko ha faka‘auha fakamanavahē, ‘oku hoko ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ko iá koe‘uhí ko e ‘ikai ke tafoki ‘a e ngaahi pule‘angá mo e kakaí mei he‘enau ngaahi faiangahalá ki he ‘Eikí. Na‘e tu‘utu‘uni ‘e faka‘auha ‘a Ninive ‘i he hili ha ‘aho ‘e fāngofulu, ka na‘e ta‘ofi ‘ene hoko ‘a e tu‘utu‘uni ko ‘ení koe‘uhí ko e fakatomala ‘a e kakai ‘o Ninivé. ‘Oku pehē ‘a e ‘Otuá, pea kuó ne tuku ke tau‘atāina ‘a ‘ene fānaú ‘o hangē pē ko iá, ‘o fili ki he totonú pe ko e me‘a ‘oku halá, pea ‘e fakamāu‘i pē kitautolu ‘o fakatatau ki he‘etau ngaahi ngāué (DBY, 55).

‘E ‘oatu kitautolu ‘e Sīsū Kalaisi ki ha pule‘anga ‘o e nāunau ‘o fakatatau mo ‘etau faitotonú.

Ko e palani ‘eni ‘o e fakamo‘uí. He ‘ikai teitei ‘osi ‘a e ngāue ‘a Sīsuú ‘i ha pule‘anga ‘i he nofo‘anga ‘o ‘ene Tamaí, he ‘oku lahi ai ‘a e ngaahi pule‘anga mo e ngaahi nāunau ‘o fakafe‘unga ki he ngaahi ngāue mo e faitotonu ‘a e kakai kotoa pē kuo mo‘ui ‘i he māmaní. ‘E ‘i ai ha ni‘ihi te nau talangofua ki he fono fakasilesitialé pea te nau ma‘u ‘e kinautolu ‘a hono nāunaú, pea ‘e nofo ‘a e ni‘ihi ‘i he nāunau fakatelesitialé pea ni‘ihi ‘i he nāunau fakatilesitialé, pea ‘e ‘i ai mo e ni‘ihi ‘e ‘ikai ke ‘i ai hanau nāunau (DBY, 56).

Kuo lau miliona ‘a e [kakai] ko e kau Kalisitiane mo e kau hīteni kuo nau mālōlō, ‘a ia na‘a nau faitotonu, anga-lelei pea mo anga-tonu ‘o tatau pē mo ha ni‘ihi ‘oku nau kei mo‘ui. ‘Oku pehē ‘e he kakai Kalisitiané ia kuo mole kotoa ‘a e fa‘ahinga ko ‘ení; ka ‘e fakamo‘ui kinautolu ‘e he ‘Eikí, ‘a kinautolu ko ia te nau tali ‘a e Ongoongoleleí. He ‘oku a‘u hifo ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí, ‘a ia kuo fakahā mai ‘e Sīsū mo tau malanga‘i atú, ki he mā‘ulalo taha ‘i he fānau ‘a ‘Ātamá kuo heé (DBY, 60–61).

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó

‘Oku finangalo ‘a e ‘Otuá ke tau tupulaki ‘i he māmá, mo‘oní pea mo e fiefiá ‘o ta‘e ngata.

Te tau ‘ilo‘i fēfē ko e “mo‘ui ko ia ‘okú ke ma‘u peá u ma‘ú ‘oku fakataumu ‘a ia ki he ta‘engatá?” Ko e hā hono faikehekehe kiate koe ‘a ho‘o ‘ilo‘i ko ia ‘oku ta‘e ngata ‘a e mo‘uí?
Ko e hā ‘a e “fa‘ufa‘u mo e taumu‘a” ‘a e ‘Otuá ‘i he‘ene fakatupu ‘a e māmaní?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ko ha tefito‘i taumu‘a ia ‘e taha ‘o e mo‘uí ke “ma‘u ha ngaahi ‘atamai ‘oku toe lahi ange, pea tupulaki ‘a e ‘atamai ko iá ke toe lahi ange.” Ko e hā ‘a e fekau‘aki ‘a e tupulaki ‘i he ‘atamaí, pe ko e māmá mo e mo‘oní (vakai, foki T&F 93:36; 130:19), pea mo hono ma‘u ‘o e fiefia ta‘e ngatá? Na‘e fēfē ha‘ane hoko ‘o mo‘oni ‘a e me‘á ni ‘i ho‘o mo‘uí?

Ko e fānau fakalaumālie kitautolu ‘a e ‘Otuá.

Ko e hā ho‘o ongo ‘i ho‘o ‘ilo‘i ko e fānau fakalaumālie mo‘oni koe ‘a ‘etau Tamai Hēvaní? Ko e hā ha faikehekehe kuo hoko ‘i ho‘o mo‘uí ‘i ho‘o ‘ilo‘i ‘ení?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai “ ‘a hono fanau‘i mai ‘o ha taha ki he māmaní” ko e “monū‘ia lahi taha ia … ‘e lava ke hoko ki he tangatá?”Lau pea fakalaulauloto ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 93:33. Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku fekau‘aki mo e fetu‘utaki ‘oku ‘ikai toe lava ke fakamāvae‘i ai ho laumālié pea mo ho sinó?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā ‘a e nunu‘a ‘o e Hinga ‘a e tangatá? Ko hā ha ma‘u hala ‘a e kakaí ‘o fekau‘aki mo e Hingá? Ko e hā e fatongia ‘o e Laumālie ‘o e Mo‘oní ‘i he “feingatau ko ia ‘i hotau lotó” ‘i he vaha‘a ‘o e leleí mo e koví? Ko e hā nai ha founga te tau fai ke hoko ai ‘a e Laumālie ‘o e Mo‘oní ko ha ivi ‘oku toe mālohi ange ‘i he‘etau mo‘uí?

‘Oku tau tau‘atāina pē ke tau fili ki he leleí kae tuku ‘a e koví, ki he hakeaki‘í kae ‘ikai ko e mamahí.

Ko e hā e konga ‘oku fakahoko ‘e he‘etau tau‘atāina ke filí ‘i hono ma‘u ko ia hotau hakeaki‘í ‘o hangē ko ia na‘e lea‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongí? Ko e hā nai hono ‘uhinga na‘e ‘ikai ke tali ai ‘e he ‘Otua ko e Tamaí ‘a e fokotu‘u na‘e fai ‘e Lusifā ke ne fai ma‘atautolú? (Vakai foki, 2 Nīfai 2:15–16.)
Ko e hā hono ‘uhinga na‘e tuku ai ‘e he ‘Eikí ke hoko “ ‘a e mavaeua ko ‘eni ‘i he langí?” Ko e hā e “ngāue” anautolu na‘e kapusi ki tu‘a mei he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí? Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke ‘i ai “ ‘a e fehangahangai ‘i he me‘a kotoa peé?” Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke mahino kiate kitautolu “ ‘a e koví” pea mo e “faiangahalá, mo e mamahí,” kae toki lava ke ma‘u ‘a hotau hakeaki‘í? (Vakai foki, 2 Nīfai 2:11.)
Ko e hā e me‘a te ke lava ‘o fai ke ke fakahoko ai ‘a e ngaahi faka‘amu ‘a e ‘Eikí pea ke tupulaki ki he taupotu taha ‘o e me‘a te ke lavá?
‘Oku lava fēfē ke tomu‘a tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ha ngaahi me‘a ke hoko peá ne kei tuku mai pē ke tau tau‘atāina ke fili?

‘E ‘oatu kitautolu ‘e Sīsū Kalaisi ki ha pule‘anga ‘o e nāunau ‘o fakatatau mo ‘etau faitotonú.

‘E ‘osi ‘afē ‘a e ngāue fakamo‘ui ‘a Sīsū Kalaisí?
Koe‘uhí ko e Fakalelei ‘a Kalaisí, ‘e “ ‘omi ai ‘a e tokotaha kotoa ke ne fiefia ‘i ha nāunau ‘i he ngaahi nofo‘anga ‘o ‘ene Tamaí” tuku kehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá. Na‘e toe pehē foki ‘e Palesiteni ‘Iongi “ ‘oku lahi ai ‘a e ngaahi pule‘angá mo e ngaahi nāunau.” Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku lahi ai ‘a e ngaahi pule‘angá? Ko hai ‘okú ne fakapapau‘i mai ‘a e pule‘anga ‘e ‘alu ki ai ha tahá?
‘Oku a‘u fēfē ‘a e Fakalelei ‘a e Fakamo‘uí “ki he mā‘ulalo tahá” pea pehē kiate kinautolu ‘oku “faitotonu, anga-lelei pea mo anga-tonú?”

Jesus teaching — “He ‘ikai pē teitei ‘osi ‘a e ngāue ‘a Sīsuú kae ‘oua pē kuó ne ‘omi ‘a e tokotaha kotoa ke fiefia ‘i ha pule‘anga ‘i he ngaahi nofo‘anga ‘o ‘ene Tamaí” (*DBY,* 56).