Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 25: Fakatupulaki ‘o e Hounga‘iá, Loto Fakatōkilaló, mo e Faitotonú

Vahe 25

Fakatupulaki ‘o e Hounga‘iá, Loto Fakatōkilaló, mo e Faitotonú

Na‘e tui ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi mo ne mo‘ui fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahinongofua mo mo‘oní. Mei he‘ene ngaahi taukei fakatufunga mo fakalangá, na‘á ne ako ai ke ne fakamahu‘inga‘i ‘a e kau ngāue faitotonu ko ē ‘oku nau langa ‘a e ngaahi holisi ‘e tolongá, fokotu‘u mo e ngaahi matapā he ‘ikai fiema‘u ke toe monomonó, pea ‘ikai mavahe mei he feitu‘u ngāue‘anga kuo ‘i honau kató ‘a e ngaahi me‘a-ngāue pe fa‘o ‘a e taha ‘oku ‘a‘aná. Na‘á ne fale‘i ai ‘a e kakai ‘i he tapa kotoa pē ‘o e mo‘uí ke, “fakaava honau fofongá ke nau mamata mo mahino kiate kinautolu pe ko e fē ‘a e faitotonú mo e anga-tonú” (DNW, 2 Dec. 1857, 4). Na‘e toe fakalotolahi ‘i foki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e fuofua Kāingalotu ne faingata‘a‘ia ‘i he ngaahi ‘ahi‘ahí, ‘o hangē ko e fakatangá, masivá, mo e fiekaiá, ke nau tali honau ngaahi fakamamahí ‘aki ‘a e loto hounga‘ia mo e loto fakatōkilalo, he ‘e fakamālohia mo‘oni kinautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he‘enau faingata‘a‘iá. ‘Oku fakamamafa‘i ‘e he‘ene ngaahi leá mo ‘ene tō‘onga mo‘uí ko hotau fatongia ke fakahaa‘i ha anga faka‘ei‘eiki mo ha loto hounga‘ia ‘aki ha‘atau tānaki atu ki ha me‘a pē kuo tāpuaki‘i ‘aki kitautolu ‘e he ‘Eikí.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko hono fakamo‘oni‘i e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i he‘etau mo‘uí ‘okú ne tanumaki ‘a e lotohounga‘iá.

‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo mo ha toe me‘a, tuku kehe ‘a e angahala ‘oku ‘ikai toe lava ‘o fakamolemole‘í, ‘e toe mā‘olunga ange ‘i he angahala ‘o e loto ta‘ehounga‘iá (DBY, 228).

‘Oku ou fie lave ‘i ha me‘a fekau‘aki mo e ngaahi taimi faingata‘á. ‘Oku mou ‘ilo‘i foki ne u fakahā atu kapau ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku manavasi‘i na‘a mate fiekaia, tuku ke mavahe, ‘o ‘alu ki ha feitu‘u ‘oku mahú. ‘Oku ‘ikai ke u fakakaukau ki ha kihi‘i fiekaia ‘e taha, kae ‘oua kuo tau kai ‘a e ‘asi fakamuimui tahá, mei hono telingá ‘o a‘u ki hono hikú, he ‘ikai pē te u manavasi‘i au ki he mate fiekaiá. ‘Oku toko lahi ha kakai ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o ma‘u ha ngāue‘anga pa‘anga he lolotongá ni, ka kuo mei kamata ‘a e fa‘ahita‘u failaú, pea he ‘ikai ke tau toe faingata‘a‘ia ‘o lahi ange ‘i he me‘a te tau lelei aí. ‘Oku ou fakafeta‘i ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí he ‘oku hā; ‘Oku ou fakamālō‘ia tatau pē ‘ene tokoni fakame‘atokoni ko ‘ení mo ha toe me‘a ne u ma‘u ‘i ha taimi. Kuó u ‘osi fakahā atu ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, ‘a ‘eku ongo‘i fekau‘aki mo honau ngaahi loto fie tokoní, tuí, loto hounga‘iá mo e fakafeta‘í, pea mo ‘enau fakamo‘oni‘i ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí pea mo e ngaahi kuonga kotoa pē ‘o ‘ene tokoni fakame‘atokoní. Kuo mamahi lahi hoku mafú ‘o hangē ka paá, ‘i he‘eku mamata ki hono maumau‘í, pea mo e ongo‘i maumau koloa ‘a e kakaí ni ‘i hono faka‘aonga‘i ‘a honau ngaahi tāpuaki lahí ni. ‘Oku me‘anoa pē ki ha tokolahi, mo tali teu ke kape ki he ‘Otuá, ‘a ia na‘á ne foaki mai kinautolú. ‘Oku nau fie ma‘u ‘e kinautolu ha koula mo ha siliva kae ‘ikai ko ha uite mo ha koane, mahoa‘a momoiki, mo e vesitapolo lelei taha kuo tupu ‘i he funga māmaní. ‘Oku nau tāmoloki ia, mo ta‘e fakatokanga‘i ‘a e ngaahi tāpuaki lelei ‘a e ‘Eiki ko honau ‘Otuá (DNW, 6 Feb. 1856, 4).

‘Oku tau fiefia he ‘oku tau kau mo e ‘Eikí, he na‘e fakatupu kitautolu ‘i he mā‘ulaló ‘i ha taumu‘a pē taha ke tau a‘usia ha mālohi mā‘olunga ange mo haohaoa. ‘E lava ke fiefia ‘a e Kāingalotú ‘i he me‘a kotoa pē—‘i he fakatangá, koe‘uhí he ‘oku ‘aonga ia ke fakahaohaoa‘i ai kinautolu, pea mo teuteu ‘a e kau angahalá ki honau faka‘auhá; ‘i he mahamahakí mo e felāngākí, neongo hono faingata‘a ke ‘ūkumá, he ‘oku ‘ai ke tau feangainga ai mo e langá, mo e mamahí, pea mo e fa‘ahinga fakamamahi kotoa pē ‘e lava ke kātaki‘i ‘e he tangata matelié, ‘o fakahinohino ai ki hotau ngaahi ongó (senses) ‘i he‘ene hokotonú. ‘Oku tau ma‘u ha ‘uhinga ke tau fiefia lahi ai ‘i he ‘i māmani ‘a e tuí, pule ‘a e ‘Eikí, pea fai mo ‘ene fa‘itelihá ‘i he kakai kotoa ‘o e māmaní. Te mou fehu‘i nai pe ‘oku ou fiefia ‘i he ma‘u ‘e he tēvoló ha mālohi ki he kakai ‘o e māmaní pea mo ‘ene fakamamahi‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá? Te u tali fakamo‘omo‘oni atu ‘io; ‘Oku ou fiefia ‘i he me‘á ni ‘o tatau pē mo ha toe me‘a kehe. ‘Oku ou fiefia he kuo fakamamahi‘i au. ‘Oku ou fiefia he ‘oku ou masiva. ‘Oku ou fiefia ‘i hono fakamo‘ulaloa‘i aú. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí he ‘e to e hiki hake au. ‘Oku ou fiefia ‘i he‘eku masivá koe‘uhí he ‘e ‘ai au ke u koloa‘ia; ‘i hoku fakamamahi‘í, koe‘uhí he ‘e fakafiemālie‘i au, peá u teuteu ai ke ma‘u ‘a e mā‘olunga taha ‘o e fiefia haohaoá, he ‘oku ta‘e malava ke fakahounga‘i mo‘oni ‘a e fiefiá tuku kehe pē ‘i hano kātaki‘i ‘a hono fehangahangaí (DBY, 228).

‘Oku tau talanoa ki hotau ngaahi ‘ahi‘ahi mo hotau ngaahi faingata‘a‘ia ‘i he mo‘ui ní; ka tau pehē, te ke lava nai ‘o sio loto atu kiate koe ‘i ha hili ‘o ha ta‘u ‘e lauafe mo laumiliona mei he hili ho‘o fakamo‘oni‘i ‘a ho‘o mateaki ‘i ho‘o tui fakalotú, hili ho ngaahi ta‘u si‘i mo nounou ko ia ‘i he mo‘ui ní, kuó ke ma‘u ‘a e fakamo‘ui ta‘engatá pea mo e kalauni ‘o e nāunau ‘i he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá? Peá ke toe vakai atu ki ho‘o mo‘ui ‘i hení, ‘o ke vakai ki he ngaahi me‘a ‘oku molé, mo ma‘ú, ho‘o ngaahi ‘itá, mo ho‘o ngaahi loto ta‘e fiemālié, mo e mamahí … ; te ne fakalotolahi‘i koe ke ke kalanga, “kae fēfē ‘a e ngaahi me‘a ia ko ‘eé? Ko e ngaahi me‘a ko iá ‘oku fakataimi pē, ka kuo tau ‘i heni he taimí ni. Ne tau fai-velenga ‘i ha taimi si‘i ‘i he‘etau mo‘ui fakamatelié, ka ko ‘eni ‘oku tau fiefia ‘i he mo‘ui ta‘engatá mo hono nāunaú, pea mo ha mālohi ke fakalakalaka ‘i he ngaahi ‘ilo ta‘e fakangatangatá pea mo e ngaahi tu‘unga ta‘e fa‘alaua ‘o e fakalakalaká, ‘o ma‘u ‘a e fofonga malimali mo e hōifua ‘a ‘etau Tamaí mo e ‘Otuá, pea mo Ssū Kalaisi ko hotau tokoua lahí” (DNW, 9 Nov. 1859, 1).

‘Oku toe ‘i ai mo ha me‘a ‘oku ou fie lave ki ai he taimí ni, pea ‘oku ou palōmesi atu ka ‘ikai ke tau ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a peheé, he ‘ikai ke tau teitei ma‘u ‘a e Pule‘anga Fakasilesitialé. ‘Oku tau lōnuku hení ‘i he taumu‘a ke ako pe ko e hā te tau fai mo e mo‘ui lolotongá pea mo e ngaahi tāpuaki lolotonga kuo tuku mo‘okitautolú. Kapau he ‘ikai ke tau ako ‘a e ngaahi me‘a mahu‘inga ko ‘ení, ‘e anga fēfē leva hano tuku mai mo‘okitautolu ‘a e ngaahi koloa ‘o ‘itānití; he ko ia ‘oku faitotonu ‘i he ngaahi me‘a si‘í ‘e fokotu‘u ia ko e pule ‘i ha ngaahi me‘a lahi [vakai, Mātiu 25:21]… . . Ko e taimi ko ē ‘oku tāpuekina ai kitautolu ‘aki ha fanga pulu tokolahi angé, pea tau ta‘e tokanga‘i ‘a e tāpuaki ko ia ‘oku tuku mai ‘e he ‘Eikí mo‘okitautolú, ‘oku tau fakatupu houhau ai, mo tuku ai kitautolu ‘i ha tu‘unga tonupā ke tautea. He ko hai ha tamai fakamāmani te ne foaki ma‘a hano foha ha ngaahi tāpuaki ‘i he fiefia mo loto fiemālie kae lolotonga iá ‘oku hokohoko ngāue vale mo me‘a va‘inga‘aki kinautolu ‘e hono fohá? ‘E hili pē ha taimi si‘i mei ai, pea ‘e ta‘ofi leva ‘e he tamaí ia ‘a e ngaahi me‘a lelei ko ‘ení, pea foaki ia ki he tokotaha kehe ‘o e fānaú ‘oku taau mo kinautolú. ‘Oku ‘alo‘ofa lahi ange ‘a e ‘Eikí ‘iate kitautolu; ka ‘e ‘i ai pē hano ngata‘anga ‘o ‘ene ngaahi me‘a foakí, ‘o kapau he ‘ikai ke tau ma‘u ia ‘i he loto hounga mo tauhi lelei kinautolu ‘i he taimi ‘oku tau ma‘u ai kinautolú. Tuku ke tokanga‘i ‘e he kakaí ‘enau fanga pulú mo ‘enau fanga hōsí, pea ko e tangata ko ē he ‘ikai ke ne fai ‘ení te ne tu‘u ha‘isia ke fakatonutonu ‘i he ‘ao ‘o e fakamāu‘angá (DNSW, 29 Oct. 1865, 2).

Ko e hā hotau fatongiá? Ko hotau fatongiá ke tupulaki ‘i he tāpuaki kotoa pē ‘oku ‘omai ‘e he ‘Eikí. Kapau ‘okú ne foaki mai ha kelekele, ngāue‘i ia; kapau ‘okú ne tuku mai ha faingamālie ke tau langa ha ngaahi fale, ngāue lelei ‘aki ia; kapau ‘okú ne tuku mai ha ngaahi uaifí mo ha fānau, feinga ke ako‘i kinautolu ‘i he ngaahi hala ‘o e ‘Eikí, pea haofaki kinautolu mei he fakapo‘ulí, mo‘ulaloá, pea mo e tu‘unga tō ki lalo ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. … ‘I he‘ene ‘alo ‘ofá kuó ne ui ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mei māmani, kuó ne tānaki kinautolu mei ha ngaahi pule‘anga kehe, ‘o foaki kiate kinautolu hanau potu ‘i māmani. Ko ha tāpuaki nai ‘eni? ‘Io ko e taha ia ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘e lava ke ma‘u ‘e he kakaí, ke nau tau‘atāina ai mei he angahala ‘a e kau faiangahalá, pea mei he fakamamahi ‘o e maama lusá ni. Te tau lava ‘i he tāpuaki ko ‘ení ‘o fakahaa‘i ki he‘etau Tamai Hēvaní ko ha kau tauhi fai mateaki kitautolu; pea toe mahulu hake ai, ko ha tāpuaki ke ma‘u ‘a e faingamālie ‘o hono toe fakafoki hake kiate ia ‘a e me‘a na‘á ne tuku mai kiate kitautolu ke tau tauhí… . ‘Oku toki mahino heni ta ko e me‘a ‘oku hangē ‘oku ou ma‘ú, ko hono mo‘oní oku ‘ikai ‘a‘aku mo‘oni ia, pea te u fakafoki ia ki he ‘Eikí ‘i he taimi te ne fie ma‘u aí; ‘oku ‘a‘ana ia, pea ‘oku ‘a‘ana ma‘u ai pē ia. ‘Oku ‘ikai ‘a‘aku ia, pea na‘e ‘ikai teitei ‘a‘aku ia (DN, 20 June 1855, 4).

‘Oku ‘ikai ha tu‘unga ia ‘e taha ‘o e mo‘uí [pe] ko ha me‘a ‘e hoko ‘i ha fo‘i houa, ‘e ta‘e ‘aonga kiate kinautolu kotoa pē ‘oku nau fokotu‘u ko ha‘anau ngāue, mo fakataumu‘a ke langa ‘i he fa‘ahinga me‘a ‘oku hoko kiate kinautolú (DNW, 9 July 1862, 1).

Ko kinautolu ‘oku anga fakatōkilaló ‘oku nau fakatokanga‘i ‘a ‘enau mo‘ui fakafalala ki he ‘Eikí.

Kuo pau ke tau fakatōkilalo kitautolu pea hoko ‘o hangē ko e fānau valevalé ‘i hotau lotó— ke tau anga fakatōkilalo mo hangē hotau laumālié ko e fānaú, ke tau lava ai ‘o ma‘u ‘a e fuofua malama ‘o e laumālie ‘o e Ongoongoleleí, pea tau toki ma‘u leva ‘a e faingamālie ke tupulaki, ‘o tupulaki ‘i he ‘iló, mo e potó, pea mo e mahinó (DBY, 228).

Ko e me‘a noa pē kitautolu tuku kehe pē ‘a e tu‘unga kuo fokotu‘u kitautolu ki ai ‘e he ‘Eikí (DNW, 28 Oct. 1857, 5).

Ko e taimi ‘oku ‘ilo‘i ai ‘e ha taha ‘a e tu‘unga totonu ‘o e ngaahi me‘á, …kapau te ne ‘ilo‘i ‘okú ne fakahōifua ki he ‘Otuá mo hono kāingá, ‘oku mātu‘aki fiefia lahi ai, mo ne ongo‘i ha loto fakatōkilalo mo ha anga-malū lahi ange. Ka ‘i he taimi ‘oku hkisia mo fielahi ai ha tangata, ‘oku fakafonu ai ‘e he kākaá ‘a hono lotó ‘aki ‘a e fie mā‘olungá mo uesia ai ia; ka ‘oku ‘ikai pehē ia ‘i he taimi ‘okú ne tupulekina ai ‘i he tui ki he ‘Otuá (DBY, 228).

Ko hai ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘uhinga lahi taha ke fakafeta‘i ki hono ‘Otuá—ko e tangata ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha loto vilitaki pe ha holi kovi ke ikuna‘í, pe ko e tangata ‘oku fāifeinga ‘i he ‘aho takitaha ke ne ikuna‘i, ka ‘oku lolomi ia ‘e hano vaivaí? Ko e tangata ko ē ‘oku ‘ikai ha‘ane holi kovi ke ikuna‘í ‘oku totonu ke ne ‘a‘eva ma‘u pē ‘i he loto fakatōkilalo, ‘o ‘oua na‘a pōlepole ‘i he‘ene anga-tonu ange ‘i hono tokouá. ‘Oku tau ha‘isia, tu‘unga ‘i he ngaahi feongo‘i‘aki mo e fekāinga‘aki fakaetangatá, ke tau fakafeohi kia kinautolu ‘oku fai koví. Kuo pau ke tau fai ‘eni kae ‘oua kuo ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí kuo fe‘unga ke fakamavahe‘i ‘a e uité mei hono kafukafú—pea kae ‘oua kuo fakataha‘i ‘o ‘ave ‘a e kau anga-tonú, pea ha‘i fakataha ‘a e kau angahalá ‘o teuteu ke tutu [vakai, T&F 86]—kae ‘oua kuo fakamavahe‘i ‘a e fanga sipí mei he fanga kosí [vakai, Mātiu 25:31–34]. Ko kinautolu ‘oku ‘ikai ha‘anau fa‘ahinga holi kovi ke fekuki mo ia faka‘aho mo fakata‘ú, ‘oku totonu ke nau ‘a‘eva ma‘u pē ‘i he loto fakatōkilaló; pea kapau ‘oku fai ‘e ha nau kāinga ha fehālaaki, ‘oku totonu ke fonu homou ngaahi lotó ‘i he manava‘ofa—‘i he ‘ofa mo e ongo fakatokouá—‘o ke fakamolemole‘i ‘enau ngaahi fehālaakí ki he lahi taha ‘e lavá (DNW, 22 Aug. 1860, 1).

‘Oku fonu ma‘u pē ‘a e loto ‘o e angamaluú mo e anga fakatōkilaló ‘i he fiefiá mo e fakafiemālié (DBY, 228).

Ko kinautolu ‘oku faitotonú, ‘oku nau faitotonu kiate kinautolu pē, kakai kehé, pea mo e ‘Eikí.

Kuo pau ke faitotonu ‘a e tangatá, kuo pau ke nau mo‘ui faitotonu ‘i he ‘ao ‘o honau ‘Otuá, mo fakahoko totonu honau uiui‘í pea mo ‘enau ‘i he māmaní. Te mou fehu‘i pe ‘e lava nai ‘eni? ‘Io; he ‘oku to‘o atu ‘e he tokāteline ‘oku tau fāluté ‘a e ngaahi loto fefeká (DBY, 232).

‘Oku fie ma‘u ke tau feinga, fakahoko, ako, ‘ilo‘i mo mahino kiate kitautolu ‘a e founga ‘oku nofo fakataha ai ‘a e kau ‘āngeló. Ko e taimi ko ia ‘e a‘usia ai ‘e he nofo‘angá ni ‘a e tu‘unga faitotonu haohaoá mo e mo‘ui anga-tonú, he ‘ikai ke mou toe ‘ilo ‘e kimoutolu ha taha masiva; he ‘ikai ha taha ‘e masiva ‘i ha me‘a, ‘e ma‘u ‘e he taha kotoa ha me‘a fe‘unga. ‘E ma‘u ‘e he tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē ‘a e me‘a ‘oku nau fie ma‘ú ‘i he taimi te nau hoko ai ‘o mo‘ui faitotonú. Ko e taimi ‘e ta‘e faitotonu ai ‘a e konga lahi ‘o e nofo‘angá ni, te ne ‘ai ‘a e konga ‘oku faitotonú ke masiva, he ‘oku ngāue ‘a e kau ta‘e faitotonú mo fakakoloa‘ia‘i kinautolu mei he kakai ko iá (DBY, 232).

Kuó u feinga ke lolomi ‘a e ta‘e faitotonú ‘i ha ni‘ihi fakafo‘ituitui, mo feinga‘i kinautolu ke nau faitotonu. Kapau te u nō ha taha tufunga peá u totongi ia ‘aki ‘a e pa‘anga ‘e tolu ki he ‘aho, pea kuo a‘u ‘o ‘aho tolu ‘ene ngaahi ha matapā papa konga ono, ‘a ia ‘oku lava ke ngaahi pē ia ‘e ha taha ngāue lelei ‘i ha ‘aho pē ‘e taha, pe ko ha matapā pē ā ‘e taha mo e konga, he ‘ikai ke u loto au ke u totongi ange ‘a e pa‘anga ‘e tolu ki he ‘ahó ki he ngāue ko iá. Ka ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ia heni ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha‘anau fakakaukau, ongo‘i fakapotopoto, pe ‘ilo‘i ‘a e leleí pe koví, ka ko ‘enau loto pē ke totongi kinautolu ki ha ngāue ‘oku ‘ikai ke nau fakahoko; pea ‘oku nau lau pē ‘e kinautolu ia ‘oku nau faitotonu: ka ko e ta‘e faitotonu ‘eni ‘o tatau mo ha toe me‘a ‘i he māmaní (DNW, 2 Dec. 1857, 4).

Tuku [‘a e taha ngāue kotoa pē] ke feinga ke fakalakalaka… . Kuo ‘i ai ha fakalakalaka lahi kuo hoko ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí ni, pea te tau kei fakalakalaka ai pē ki mu‘a. Ka tau fekumi mu‘a ki ha poto mei he ‘Otuá … mo fakalakalaka ai pē ki mu‘a, kae ‘oua kuo tau a‘usia ‘a e tu‘unga ‘o e mo‘oni ‘i he‘etau ngāue mo ‘etau lea kotoa pē; koe‘uhí ‘o kau ka kumi ha taha ngāue tufunga maka ke ne fakatoka haku ‘ā, te ne fakahoko totonu ia, pea pehē mo e tangata ngāue kotoa pē. Pea kapau ‘oku ‘ikai fe‘unga hono ngāue‘i ‘e ha tangata hono vāhengá, ke ‘oua mu‘a na‘á ne kole pe tali ia… . He ‘ikai hū ‘a e faitotonú ia ki he loto ‘o e fa‘ahinga peheé; he ko honau lotó ke tauhi ‘a e me‘a kuo nau ‘osi ma‘ú pea mo ma‘u mai ‘a e me‘a kotoa pē te nau ala ma‘ú, tatau ai pē ‘i he faitotonu pe ‘ikai, pea nau toe faka‘amu pē ki ha me‘a lahi ange (DNW, 2 Dec. 1857, 5).

Mala‘ia kiate kinautolu ‘oku nau pehē ko ha Kāingalotu (Saints) kinautolu ka ‘oku ‘ikai ke nau faitotonú. Faitotonu kiate koe pē, pea te ke faitotonu ai ki he kāingá (DBY, 231–32).

‘Oku totonu ke ako‘i ‘a e fānaú ‘i he faitotonú, pea te nau tutupu hake ai mo ha ongo ‘i loto ‘iate kinautolu he ‘ikai ke nau teitei to‘o ha fo‘i pine ‘oku ‘ikai ‘a nautolu; ‘o ‘ikai to‘o ha me‘a ka ke tuku ma‘u pē ‘a e me‘a kotoa ki hono tuku‘anga totonú. Kapau te nau ‘ilo ha me‘a, kumi ‘a e taha ‘oku ‘a‘aná. Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘a honau kaungā‘apí ‘e li‘aki ki he vevé, tuku ia ki he feitu‘u ko e he ‘ikai li‘aki maumau aí, pea ke nau fefaitotonu‘aki mo‘oni (DNW, 23 Oct. 1872, 5).

‘Oku fakatupu ‘e he loto faitotonú ‘a e tō‘onga faitotonú—‘oku fakatupu ‘e he ngaahi faka‘amu mā‘oni‘oní ‘a e ngaahi ngāue tatau pē mo ia. Fakahoko ho‘omou ngaahi aleapaú pea mou tauhi mā‘oni‘oni ki ho‘omou leá. ‘Oku ‘ikai ha‘aku fie feohi mo ha tangata te ne fai ha palōmesi pea ‘ikai ke ne fakahoko ia. ‘Oku fakahoko ‘e he mo‘oni mahino ngofuá, faingofuá, faitotonú, mo‘ui anga-tonú, fakamaau totonú, ‘alo‘ofá, ‘ofá, mo e anga-leleí ha lelei ki he taha kotoa mo ‘ikai fai ha kovi ki ha taha, hono ‘ikai faingofua ke mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni peheé! ‘Oku liunga lau afe ange hono faingofuá, ‘i ha‘ate mo‘ui‘aki e kākaá! (DBY, 232).

‘Oku lelei lahi ange ke faitotonu; ‘o mo‘ui anga-tonu heni, pea fakastu‘a‘i mo teke‘i ‘a e koví, ‘i ha‘ate anga ta‘e faitotonu. Ko e hala faingofua taha ia ‘i he māmaní ke te faitotonu,—ke te mo‘ui anga-tonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá; pea ‘i hono ‘ilo ‘eni ‘e he kakaí, te nau fa‘ifa‘itaki ia (DBY, 232).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Ko hono fakamo‘oni‘i e kau mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i he‘etau mo‘uí ‘okú ne tanumaki ‘a e loto-hounga‘iá.

  • Na‘e fokotu‘u ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku totonu ke fakahounga‘i ‘e he Kāingalotú ‘a e uité, koané, mo e vesitapoló kae ‘ikai ko e koulá mo e silivá pē. Ko e hā ha ngaahi me‘a te tau fakahounga‘i fakatāutaha? (Vakai foki, T&F 59:7, 21.) Kuó ke fakahaa‘i fēfee‘i ho‘o hounga‘iá ki he ‘Otuá, ki ho fāmilí, mo e ni‘ihi kehé?

  • ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e ako‘i ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotú ke nau fiefia ‘i he fakatangá, mahamahakí, felāngākí, mo e mamahí? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘e ala ma‘u mei he ngaahi tu‘unga ko ‘ení? ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e faingata‘a‘iá mo e ‘ahi‘ahí ko ha lelei kiate kitautolu? Te tau ako fēfē ke tau fakahounga‘i mo fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí ‘i he lolotonga ‘o ‘etau tofanga ‘i ha ngaahi taimi faingata‘a?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “‘Oku tau [‘i heni] ‘i he taumu‘a ke tau ako pe ko e hā te tau faka‘aonga‘i ki ai ‘a e mo‘ui mo e ngaahi tāpuaki lolotonga kuo tuku kiate kitautolú.” Ko e hā ‘e hoko ‘o kapau he ‘ikai ke tau fakahaa‘i ha‘atau hounga‘ia ‘aki ha‘atau ako pe ko e hā te tau fai mo hotau ngaahi tāpuaki lolotongá? (Vakai foki, Mōsaia 2:20–21.) Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fakahaa‘i ai ‘etau hounga‘ia ‘i hotau ngaahi tāpuakí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke “tānaki atu ki he ngaahi tāpuaki kotoa kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí?”

Ko kinautolu ‘oku anga fakatōkilaló ‘oku nau fakatokanga‘i ‘a ‘enau mo‘ui fakafalala ki he ‘Eikí.

  • Na‘e lea ‘a Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo e fie ma‘u ke tau hangē ko e fānau valevalé ke “tau ma‘u ‘a e fuofua maama ‘o e laumālie ‘o e Ongoongoleleí” mo ne pehē ‘e toki lava ai ha taha ke tupulaki ‘i he ‘iló mo e potó. Ko e hā ha fa‘ahinga me‘a kuó ke mamata ai ‘iate koe pe kakai kehé ‘oku mo‘oni ai ‘eni? Ko e hā ha fa‘ahinga tō‘onga ‘oku ma‘u ‘e he fānaú ‘e lava ke ne fakahinohino‘i ‘a e kakai lalahí ke nau hoko ‘o loto fakatōkilaló?

  • Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi, “Ko e me‘anoa pē kitautolu tuku kehe pē ‘a e tu‘unga kuo fokotu‘u kitautolu ki ai ‘e he ‘Eikí.” ‘E anga fēfē ha‘atau ‘ilo‘i ‘a e tu‘unga ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke tau a‘usiá? ‘E fakafaingofua‘i fēfee‘i ‘e he‘etau loto fakatōkilaló ke tataki kitautolu ‘e he ‘Eikí? (Vakai foki, Mōsaia 3:19.) Kuo tataki fēfee‘i ho‘o mo‘uí ‘e he ‘Eikí mo tokoni‘i ke ke hoko ko ha taha lelei ange?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “Ko e taha ko ia ‘oku ‘ikai te ne ma‘u ha loto mālohi ke ikuná ‘oku totonu ke ‘a‘eva ma‘u pē ‘i he loto fakatōkilalo, ‘o ‘ikai hkisia ‘i he‘ene mā‘oni‘oni ange ‘i hono tokouá.” ‘E anga fēfē ha hoko ‘a e hkisiá ‘i ha‘atau fakafehoanaki hotau mālohí ki ha ngaahi vaivai ‘o ha taha? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku anga fakatōkilaló? (Vakai foki, ‘Eta 12:27.)

Ko kinautolu ‘oku faitotonú ‘oku nau faitotonu kiate kinautolu pē, kakai kehé, pea mo e ‘Eikí.

  • ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e kau ‘āngeló ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga ki he founga nofo fakataha ‘a e ngaahi fāmilí mo e ngaahi nofo‘anga kakaí?

  • Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e kolo ko ia ‘o e kakai faitotonú he ‘ikai ha taha masiva ia ai ka ‘e ma‘u ‘e he taha kotoa pē ‘o fe‘unga. Ko e hā hono ‘uhinga ‘e mo‘oni ai ‘ení? ‘Oku uesia fēfē ‘e he ta‘e faitotonú hotau ngaahi koló? ‘Oku tokoni‘i fēfee‘i ‘e he faitotonú hotau ngaahi koló?

  • Te tau ako‘i fēfee‘i ‘etau fānaú ke nau faitotonu? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke faitotonu ‘i he tafa‘aki kotoa pē ‘o e mo‘uí?

  • Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā hono ‘uhinga ‘oku “liunga afe ai hono faingofua” ke mo‘ui faitotonú ‘i ha‘ate [ngāue‘aki] ē kākaá” pea “ko e hala faingofua taha ia ‘i he māmaní?”