Ko e Fatongia ‘o e Mātu‘á

Na‘e ‘ofa ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘i he fānau īkí pea na‘á ne tui ‘oku nau haohaoa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Ko e konga lahi ‘o ‘ene ngaahi malangá na‘á ne akonaki ai ki he Kāingalotú ‘o fekau‘aki mo e founga ‘oku totonu ke nau tokanga‘i ‘aki ‘enau fānaú. Hangē ko ‘ení, na‘e ‘i ai hono ki‘i foha ‘o‘ona ‘e taha na‘á ne anga ‘aki pē ‘e ia, ko hono tuku atu pē ‘ene poulu ‘oku ‘ai ai ‘ene maá, hu‘akaú pea mo ‘ene sēpuní, te ne ‘ai ‘e ia ke tō ki lalo. Na‘e puputu‘u ‘a e fa‘ē ‘a e ki‘i tamasi‘í he me‘a na‘á ne faí. Ko e fale‘i ‘eni ‘a Pilikihami kiate iá: “Ko ‘ene toe ‘ai pē ‘a e poulú ke tō mei ho nimá, pea ke hanga ‘o fakafalala ia ki hono seá, ‘oua na‘á ke teitei pu‘aki ki ai ha fo‘i lea ‘e taha, [peá ke] ‘alu koe ‘o fai ho‘o ngāué.” Na‘e fai ‘eni ‘e he fine‘eikí. ‘I he ‘uluaki taimí, na‘e tu‘u pē ‘a e ki‘i tamasi‘í ‘i he ve‘e seá ‘o siofi ‘e ne fa‘eé, ‘osi ko iá peá ne sio ki he me‘a na‘á ne ‘ai ‘o tō ki he falikí. Fāifai pē peá ne totolo atu ki he sēpuní pea mo e poulú ‘o to‘o hake ‘o hilifaki ki he funga tēpilé. Na‘e ‘ikai ke toe fakatooki ‘e he ki‘i tamasi‘í ha me‘a mei he tēpilé. Ko e fakamatala ‘eni ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo e me‘a na‘e fai ‘e hono uaifí, “Mahalo pē na‘á ne mei taa‘i ia pe fakalavea‘i, ‘o hangē ko ia ‘oku fa‘a fakahoko ‘e ha tokolahi; ka ‘o kapau te nau ‘ilo‘i ‘a e me‘a ke faí, te nau lava pē ‘e kinautolu ke fakatonutonu ‘a e ki‘i tamasi‘í ta‘e faka‘aonga‘i ha founga fakamālohi (LBY, xxv). ‘Oku fakamo‘oni‘i mai pē na‘e mo‘ui‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne akonaki ‘akí, ‘i hono fai ‘e hono ‘ofefine ko Susá ‘a e fakamatala ko ‘eni ‘o kau ki aí, ‘o ne pehē “Ko e ‘īmisi totonu ia ‘o ha tamai lelei. Na‘á ne fu‘u anga‘ofa, angavaivai, fa‘a faka‘atu‘i, angatonu pea na‘á ne tu‘u ma‘u ‘i he totonú … Na‘e ‘ikai ha taha ia ‘iate kimautolu ‘e manavahē ki ai; na‘a mau ‘ofa kotoa ‘iate ia” (LSBY, 356).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí.

Ko e ngaahi mātu‘á ko e kau tauhi kinautolu ‘o e fānau ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke nau akonekina, fakaako‘i pea mo tokanga‘i kinautolu.

Ko e kau tauhi kitautolu ‘o ‘etau fānaú; kuo tuku mai ke tau tokanga‘i ‘a hono akonekina pea mo hono fakaako‘i kinautolú, pea kapau ‘oku ‘ikai ke tau muimui ki he founga ‘e lava ke fakahaofi ai kinautolu mei he mālohi ‘o e tēvoló, ‘i he taimi ‘e fuatautau ai kitautolu ‘i he me‘afuá ‘e ‘ilo ai kitautolu ‘oku ‘ikai ke tau fe‘unga (LBY, xxiv).

‘E ha‘isia ‘a e ngaahi mātu‘á ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘i he founga ‘oku nau ako‘i mo akonaki‘i ‘aki ‘a ‘enau fānaú, he “Vakai, ko e fānaú ko e tofi‘a mei [he ‘Eikí]: pea ko e fua ‘o e manavá ko ‘ene totongi. ‘Oku monū‘ia ‘a e tangata ‘a ia ‘oku fonu ‘ene hōfangahaú ‘iate kinautolú: ‘e ‘ikai te nau mā [Sāme 127:3–5] (DNW, 7 Dec. 1864, 2).

‘E ngaahi mātu‘a, mou feinga ke faka‘apa‘apa‘i ho‘omou fānaú; hīnoi’i ‘a kinautolu ‘i he akonaki mo e enginaki ‘a e ‘Eikí. Akonaki‘i kinautolu ‘i he mo‘oní kae ‘ikai ‘i he me‘a ‘oku halá, akonaki‘i kinautolu ke nau ‘ofa pea mo tauhi ki he ‘Otuá [vakai, Teutalōnome 6:5]; akonaki‘i kinautolu ke nau tui kia Sīsū Kalaisi ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá pea mo e Fakamo‘ui ‘o māmaní (DNSW, 8 Aug. 1877, 1).

Ko e ngaahi fa‘eé ko e ngaahi me‘angāue mahu‘inga taha ia ‘i he to‘ukupu ‘o e Tauhi‘ofá, ke nau fakahinohino ‘a e iku‘anga ‘o e ngaahi pule‘angá. Kapau ‘e akonaki‘i ‘e he ngaahi fa‘ē ‘o ha fa‘ahinga fonua, ‘a ‘enau fānaú ke ‘oua na‘a nau fakatupu ha tau, ‘e tupu hake ‘a e fānaú pea he ‘ikai ‘aupito ke nau kau ki ha tau. Pea kapau ‘e akonaki‘i ‘e he ngaahi fa‘eé ‘a ‘enau fānaú ke nau “tau, tau mo homou ngaahi filí, ‘io, mou tau pē ki he iku‘angá,” pea te nau ma‘u leva ‘a e fa‘ahinga laumālie ko iá. Ko ia, ‘oku mou lava pē he taimí ni ke ‘ilo‘i ‘eku faka’amu ke fakatō ki ho‘omou ngaahi fakakaukaú, ko e ngaahi fa‘eé ko e me‘angāue ia ‘okú ne ‘oange ki he tangata kakató ‘a e loto vilitakí, pea mo tākiekina ‘a e ngaahi taumu‘a pea mo e mo‘ui ‘a e tangatá ‘i he funga ‘o māmaní (DBY, 199–200).

Te tau lava ke fakatonutonu, mo fakahinohino, pea mo ‘auhani ha ki‘i huli pelepelengesi fo‘ou, pea ‘e ongongofua ki he‘etau fakahinohinó, ‘o kapau ‘e fakahoko fakapotopoto mo lelei. Ko ia, kapau te tau ‘ātakai‘i ha ki‘i tamasi‘i ‘aki ‘a e ngaahi mālohi lelei mo fakatupu ola leleí, ‘o ‘oange ki ai ha ngaahi fakahinohino ‘oku fe‘ungá pea fakatō ki he‘ene fakakaukaú ‘a e ngaahi tukufakaholo mo‘oní, ‘e lava ke ne tataki hono va‘é ‘i he hala ‘o e mo‘uí (DBY, 209).

‘Oku totonu ke ‘ohi hake ‘e he ngaahi mātu‘á ‘a ‘enau fānaú ‘i he ‘ofa mo e manava’ofa.

Tuku ke ngaohi ‘e he ngaahi mātu’á ‘enau fānaú ‘o hangē ko ia ‘oku nau loto ke fai ange kiate kinautolu ngaahi mātu’á, pea tā ha sīpinga ki he fānaú ‘oku taau mo kimoutolu ko e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá (DNW, 7 Dec. 1864, 2).

‘Ohake ho‘omou fānaú ‘i he ‘ofa mo e manavahē ki he ‘Eikí; fakatokanga‘i ‘enau ngaahi tō‘ongá mo honau ‘ulungaangá, pea fakatonutonu lelei kinautolu, ‘o ‘oua na‘a mou teitei feinga ke fakatonutonu kinautolu ‘i he lolotonga e kakaha ho‘omou ‘itá; ako‘i kinautolu ke nau ‘ofa atu kae ‘ikai ilifia‘i kimoutolu (DBY, 207).

‘I he‘etau ngaahi fekumi faka‘aho ‘i he mo‘uí, tatau ai pē pe ko e hā hono fa‘ahinga natulá mo hono angá, ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea tautautefito kiate kinautolu ‘oku nau fua ha ngaahi fatongia mahu‘inga ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku totonu ke nau tauhi ma‘u ha fa‘ahinga loto ko ē ‘oku maau mo tuhá, ‘o tatau ai pē ‘i he taimi ‘oku nau ‘i ‘api aí pea mo ‘enau ‘i mulí. ‘Oku ‘ikai totonu ke nau tuku ke hoko ha ngaahi me‘a-pango pe ko ha fa‘ahinga tu‘unga ta‘e fakafiemālie ke fakakovi‘i ‘aki honau natulá mo hoko ai ‘o nau ‘ite‘ita mo ta‘e anga fakakaume‘a ‘i ‘api, ‘o nau lea‘aki ha ngaahi lea kakaha mo ongo vevela … , ‘o fakatupu ta‘e oli mo fakamamahi ‘i honau ngaahi nofo‘angá, pea ‘ai ai kinautolu ke ilifia‘i kae ‘ikai ‘ofa‘i ‘e honau ngaahi fāmilí. ‘Oku ‘ikai totonu ke tukuange ‘a e ‘itá ke ake ‘i hotau lotó, pea ‘oku ‘ikai foki totonu ke tuku ange ‘a e ngaahi lea ‘oku fakatupu ‘e he loto ‘itá ke tō mei hotau loungutú. “‘Oku teke‘i atu ‘a e houhaú ‘e he lea fakavaivaí, ka ‘oku fakatupu ‘a e ‘itá ‘i he lea fakamamahí” [Lea Fakatātā 15:1]. ‘oku “fakatuotuai ‘a e ‘itá ‘e he fakapotopoto ‘a e tangatá; pea ko e me‘a ‘okú ne ongoongolelei aí ko ‘ene fakamolemole ha angahala” [Lea Fakatātā 19:11] (DBY, 203–4).

‘I he’eku foua ‘a e māmaní, ‘oku ou vakai atu ki ha ngaahi mātu’a ‘oku nau vēkeveke ke nau pule’i ‘enau fānaú. ‘I he lahi taha mo e mama’o taha ‘oku a’u ki ai ‘eku vakaí, kuó u mamata ki ha ngaahi mātu’a ‘oku ‘ikai ke nau lava kinautolu ‘o pule’i kinautolu ‘o lahi ange ia ‘i he ni’ihi ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o pule’i ‘enau fānaú. Kapau ‘oku loto ha fa’ē ke ne pule’i ‘a ‘ene tamá, tuku ke ne ‘uluaki ako ke ne pule’i ia, pea te ne toki malava lelei leva ke ne ‘ohake ha tama ki he haohaoa ‘okú ne fiema’ú. Ka ‘o kapau he ‘ikai ke ne lava ‘e ia ‘o mapule’i lelei ia (fa’ē), ‘e anga fēfē leva ha’ane fakatu’amelie ki ha’ane tama,—‘oku kei si‘i ‘ene mahinó—ke poto, fakapotopoto pea mo lelei ange ‘i ha taha kuo ta’u lahi mo matu’otu’á? (DNSW, 12 July 1870, 2).

‘Oku totonu ke ‘oua na‘a fakamālohi‘i ‘e he mātu‘á ‘a ‘enau fānaú, kae tataki kinautolu, ‘o ‘oange ha ‘ilo ‘i he taimi ‘oku mateuteu ai honau ‘atamaí ke puke iá. ‘E lelei pē ‘a e tauteá, ‘o ka fakahoko taimi totonu, ka ‘oku totonu ke pule‘i ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ‘i he tui kae ‘ikai taa‘i, ‘o tataki kinautolu ‘i he anga‘ofa mo e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ke nau ‘ausia ‘a e mo‘oni mo e mā‘oni‘oni kotoa pē [vakai T&F 121:43] (DBY, 208).

He ‘ikai ke tau tautea’i ha ki’i leka koe’uhí ko ‘ene fai ‘a ia ‘oku fehangahangai mo hotau ngaahi lotó, kapau ko e ngata’anga ia ‘o ‘ene iló; ka ko e taimi ‘oku lelei ange ai hono ako’i kinautolú mo nau ‘ilo’i ‘a e me’a ‘oku fie ma’u meiate kinautolú, kapau te nau kei angatu’u pē, pea ‘oku mo’oni, ‘oku nau hanganaki mai ‘e fakatonutonu‘i kinautolu, ‘oku totonu leva ke fakahoko ia (DNSW, 8 July 1873, 1).

Te u fakahā heni ki he mātu’á, ‘e hanga ‘e he ngaahi lea ‘ofa pea mo e ngaahi tō’onga ‘ofa ki he fānaú ‘o fakavaivai’i honau ngaahi natula ta’e fie akó ‘o laka ange ia ‘i he va‘a kau, pē ‘i hono fakalea ‘e tahá, ngaahi tautea fakaesinó. Neongo kuo tohi, “‘Oku tupu ‘a e potó mei he me’a taá mo e valokí; ka ko e tamasi’i ‘oku tuku pē ki he’ene fa’itelihá ‘okú ne fakamaa’i ‘a ‘ene fa’eé [Lea Fakatātā 29:15] pea, “Ko ia ‘okú ne ta’ofi ‘ene me’a kinikinisí, ‘okú ne fehi’a ki hono fohá; ka ko ia ‘okú ne ‘ofa ki aí, ‘okú ne tautea ia ‘o ka ‘aonga ke fai [Lea Fakatātā 13:24]; “‘oku ‘uhinga ‘a e ngaahi lea ko ‘ení ki he… . fakatonutonu ‘i he poto mo e fakapotopoto. Ko e fānau ko ia ‘oku tupu hake ‘i he tākiekina lelei ‘a ha mātu’a manava’ofa pea mo ‘ofá, ko e taimi te nau ‘ilo’i ai ha me’a ‘oku ta’e fakafiemālie ki he’enau mātu’á, pea ma’u mo ha valoki anga’ofa mei he ngutu ‘o ‘enau mātu’á, ‘oku fakatonutonu faka’auliliki ange ai kinautolu ia ‘i ha fa’ahinga tautea fakasino na’e mei fakahoko kiate kinautolu (DNW, 7 Dec. 1864, 2).

Te u lava ke tuhu‘i atu ha kau tangata tokolahi ‘i he fakataha‘angá ni kuo nau tuli ‘enau fānaú meia kinautolu ‘aki hano ngāue‘aki ha va‘a ‘akau. Ko e feitu‘u ‘oku hoko ai ‘a e fakamamahí ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘ofa pe ha ongo‘i fefaka‘apa‘apa‘aki ia ‘i he loto ‘o e ongo fa‘ahí fakatou‘osi; ‘e fiemālie ange ‘a e fānaú ia ke nau mavahe mei he tamaí ‘i ha‘anau nofo fakataha (DBY, 203).

‘Oku ‘ikai ke tau ma’u ‘a e fānau talangofuá mei he uipí pe ko e va’akaú; ka ‘oku tau ma’u ia mei he tuí pea mo e lotú, pea ‘i hono tā ha sīpinga lelei kiate kinautolú (DNW, 9 Aug. 1865, 3).

‘Oku ‘ikai ke u tui au ki hono ‘ai ke ‘ilo’i hoku mafai ko e husepānití pe ko e tamaí ‘i he founga fakaehauá; ka ‘i he poto taupotu tahá–’i hono fakahaa’i kiate kinautolu ‘oku ou malava ‘o ako’i kinautolú … Kapau na’e tuku au ‘e he ‘Eikí ke u hoko ko ha ‘ulu ‘o ha fāmili, tuku ke u hoko ‘o pehē ‘i he loto-fakatōkilalo mo e fa’a kātaki kotoa pē, ‘o ‘ikai ‘i he pule fakaaoao, ka ko ha hoa faitōnunga, ko ha tamai ‘ofa mo angavaivai, ko ha taki fa’a fakakaukau mo loto fakatōkilalo; tuku ke u lāngilangi’ia ‘i hoku tu’ungá ‘i he faivelenga kakato, pea ke u malava lelei, ‘i he tokoni ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘o fakahoko ‘a hoku fatongiá ‘i ha founga ‘e ‘aonga ai ‘a e fakamo’uí kiate kinautolu kotoa pē kuo tuku mai ke u tokanga’í (DNW, 9 Aug. 1865, 3).

‘I he ngaahi taimi ‘e ni’ihi ‘oku ‘ikai ke fa’a ma’u ai ‘e he’etau fānau ha loto lelei; ka ‘o ka hokohoko atu pē ‘a e loto lelei ‘a e mātu’á, ‘e taimi si’i pē hono ma’u ‘e he fānaú ‘a e loto koví … Pule ‘i he anga-mā’oni’oni, pea ‘i he manavahē mo e ‘ofa ki he ‘Otuá, pea ‘e muimui atu ho’o fānaú ‘iate koe (DNSW, 7 Apr. 1868, 3).

‘E hanga ‘e he mata ‘oku manava’ofá, ngāue ‘ofá, lea ‘ofá, pea mo e ‘ulungaanga faka’ofo’ofa mo mā’oni’oni ‘i he fānaú,’o ha’iha’i mai ‘etau fānaú kiate kitautolu pea ‘e faingata’a ‘aupito ke motuhi ‘a e ngaahi ha’i ko iá; ka ‘e hanga ‘e he ngaohikovi’í mo e ta’e ‘ofá ‘o tuli kinautolu meiate kitautolu mo maumau’i ‘a e ha’i mā’oni’oni kotoa pē ‘oku totonu ke ne ha’i kinautolu kiate kitautolú, pea ki he fuakava ta’engata ko ia kuo tau ‘osi fakahokó kotoa. Kapau he ‘ikai talangofua mai ‘a hoku fāmilí … hili ha‘aku manava’ofa kiate kinautolú, pea mo tā ha ngaahi sīpinga lelei ‘o e mo’uí ‘i he ‘ao ‘o e kakaí, pe ‘i he langí, ko e hā ha toe mālohi ‘e ‘aonga (DNW, 7 Dec. 1864, 2).

“Tau mo‘ui ke lava ‘o nofo‘ia ‘e he laumālie ‘o ‘etau tui fakalotú kitautolu, pea te tau toki ma‘u ai ha nonga, fiefia, nēkeneka pea mo e loto fiemālie ko ia te ne ngaohi kitautolu ko e ngaahi tamai, fa’ē, fānau, ngaahi kaungānofo, kaungā‘api, fanga ki‘i kolo mo ha ngaahi kolo lalahi leleí. ‘Oku ‘aonga ki heni ‘a ‘etau ngāué, pea ‘oku ou fakakaukau ‘oku totonu ke fāifeinga ki heni ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní” (DBY, 204).

‘Oku totonu ke hanga ‘e he ngaahi mātu‘á ‘o hīnoi’i ‘a ‘enau fānaú ‘i he mo‘ui anga mā‘oni‘oni, ‘i he founga ‘ofa mo ta‘e feliliuaki.

‘Oku totonu ke mou taki mu‘a ma‘u pē ki ho‘omou fānaú ‘i he‘enau ngaahi fakakaukaú pea mo ‘enau ‘ofá. ‘Oua na‘a mou tu‘u ‘i mui ‘o fakamālohi ‘i ho‘omou fānaú ‘i he me‘a ke nau faí, ka ke mou fakalotolahi‘i ma‘u pē kinautolu ke nau fai ‘a e me‘a ‘oku totonú, mo ke pehē atu, “Ha‘u,” pea ‘e ‘ikai ke ke fie ma‘u ‘e koe ha va‘akau. Te nau fiefia ke muimui ‘iate koe, pea te nau sai‘ia ‘i he ngaahi lea ‘okú ke lea‘akí pea mo ho‘o ngaahi tō‘ongá, koe‘uhí he ‘okú ke fakafiemālie‘i ma‘u pē kinautolu mo ‘ai ke nau fiefia. Kapau ‘oku nau ki‘i pau‘u, ta‘ofi kei taimi kinautolu … Ko e taimi te nau faiangahala ai, mo manga atu ki tu‘a ‘i he ngaahi ngata‘anga kuo ‘osi fokotu‘ú, te tau loto ke nau tuku. Kapau ‘okú ke taki ‘i mu‘a, te nau tu‘u koe‘uhí he ‘e ‘ikai ke nau lava kinautolu ‘o kaka atu ‘iate koe; ka ‘o kapau ‘okú ke ‘i mui, te nau hola kinautolu meiate koe. (DNSW, 8 Dec. 1868, 2–3).

‘Oku sai‘ia ‘a e ki‘i tamasi‘í ‘i he malimali ‘a ‘ene fa‘eé ka ‘oku fehi‘a ia ‘i he‘ene ngaahi mata fakafulofulá. ‘Oku ou fie fakahā ki he ngaahi fa‘eé ke ‘oua na‘a nau fakangofua ‘enau fānaú ke nau tukulolo ki he koví, pea ‘i he taimi tatau pē ‘o hake ‘a kinautolu ‘i he angavaivai. Kapau ‘oku fiema‘u ha ki‘i tamasi‘i ke ne ‘alu ki ha feitu‘u pau, pea ‘oku ‘ikai ke ne fie ‘alu ia ki ai, tala ange ki ai ‘i he founga ‘oku fie ma‘ú ‘o ke pehē ange, “‘E hoku ‘ofa‘anga, kuo pau ke ke laka ‘i he taimi ‘oku ou lea atu ai kiate koé. ‘Oku fie ma‘u ‘e he fānaú ke tataki mo fakahinohino kinautolu ki he mo‘oní ‘i he founga ‘o e ‘ofa mo e manava‘ofa. (DBY, 209).

‘Oku totonu ke ‘oua ‘aupito na‘a tau fai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku ‘ikai ke tau fie ma‘u ke fai ‘e he‘etau fānaú. ‘Oku totonu ke tau tā ma‘a nautolu ‘a e sīpinga ‘oku tau fie ma‘u ke nau muimui ki aí. ‘Oku tau ‘ilo‘i nai ‘eni? Me‘a lahi mo‘oni ko ‘etau fa‘a sio ki he ngaahi mātu‘a ‘oku nau fie ma‘u ‘enau ki‘i tamasi‘í pe ko ‘enau fānaú ke nau talangofua, ‘ulungaanga lelei, lea lelei, fōtunga lelei, pea ke ‘ai honau le‘ó ke lelei pea mata fiefia lolotonga ko iá ‘oku nau fonu kinautolu ‘i he loto ‘itá pea mo e tafulú! Toki me‘a fehālaaki mo faikehe lahi mo‘oni ia! (DBY, 208).

‘E lava pē ke ha‘i ‘a e fānaú ki he‘enau ngaahi mātu‘á ‘aki ha ha‘i ‘oku ta‘e ngata.

Tuku ‘a e tamai mo e fa‘ē ko ia ‘oku mēmipa ‘i he Siasí mo e Pule‘angá, ke nau fononga ‘i ha hala ‘oku mā‘oni‘oní, pea feinga ‘aki honau iví kotoa ke ‘oua na‘a nau fai ha fehālaaki, ka ke fai lelei ‘i he‘enau mo‘uí kotoa; ka tokotaha pē ‘ena fānaú pe toko teau, kapau te na tā sīpinga kiate kinautolu ‘o hangē ko e me‘a ko ia ‘oku totonu ke na faí, ‘o ngāue fakataha mo e ‘Eikí ‘aki ‘a e ‘ofá mo ‘enau ngaahi lotú, he ‘ikai ke u tokanga au pe ko e fē ‘a e feitu‘u ‘oku ‘alu ki ai ‘ena fānaú, kuo fakama‘u kinautolu ki he‘enau mātu‘á ‘aki ha fehokotaki ta‘engata, pea he ‘ikai ha mālohi ‘o e māmaní pe ko heli te ne lava ke fakamavahevahe‘i kinautolu mei he‘enau mātu‘á ‘i ‘itāniti; te nau toe foki pē ki he matavai mapunopuna ‘a ia ne nau omi mei aí (DBY, 208).

Ngaahi Founga ki hono Akó

Ko e ngaahi mātu‘á ko e kau tauhi kinautolu ‘o e fānau ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke nau akonekina, fakaako‘i pea mo tokanga‘i kinautolu.

Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ‘oku hoko fēfē ‘a e ngaahi mātu‘á ko e kau tauhi pē ‘o ‘enau fānaú? ‘E anga fēfē ha hanga ‘e he ‘ilo ko ‘ení ‘o tākiekina ‘a e anga ho‘o fakakaukau ki hono ‘ohake ‘o e fānaú?
‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a hono tataki ‘o e fānaú ‘i he “hala ‘o e mo‘uí”? Ko e hā e ngaahi me‘a pau ‘e ni‘ihi ‘e lava ‘e ha mātu‘a ‘o fai ke lava ai hono tataki ko ‘eni ‘o e fānaú?
Ko e hā e me‘a ‘oku pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e tāpuaki ia ‘o ha mātu‘a faitotonu? ‘Oku ma‘u fēfē ‘eni?

‘Oku totonu ke ‘ohi hake ‘e he ngaahi mātu‘á ‘a ‘enau fānaú ‘i he ‘ofa mo e manava’ofa.

‘E ako‘i fēfē ‘e he ngaahi mātu‘á ‘a ‘enau fānaú ke nau ‘ofa kae ‘ikai ke nau manavahē kiate kinautolu? Ko e hā nai ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘ení?
Ko e hā nai hono ‘uhinga “‘oku fu‘u hoha‘a” ai ‘a e kakai ‘e ni‘ihi “ke pule‘i ‘enau fānaú”? Ko e hā e me‘a kuo pau ke fuofua fai ‘e he ngaahi mātu‘á ka nau lava ‘o pule‘i ‘enau fānaú ‘i he mā‘oni‘oni? Kuó ke lava fēfē ke mapule‘i koe ‘i he ngaahi mōmeniti ‘okú ke fu‘u ‘ita aí?
Ko e hā hano faikehekehe ‘i hono fakatonutonu ‘o ha ki‘i tamasi‘i ‘oku ta‘e mangoi pea mo hano ngaohikovi‘i fakaesino pe leakovi‘í? Ko e fē taimi pea ko e hā e founga totonu ke fakatonutonu‘i ai ha ki‘i tamasi‘i?
Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku lelei ange ai ‘a e anga‘ofá ‘i he tautea taá, ‘i hono ako‘i e ‘ulungaanga ‘o e fānaú?
Ko e fē taimi ‘oku fie ma’u ai ‘e he fānaú ha fakahinohinó? Ko e hā ‘oku fu’u mahu’inga ai ke ‘oange ha ngaahi “fakangatangata” ki he fānaú?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e founga lelei taha ke ‘oange ai ha fakahinohino ki he fānaú? Ko e hā ha ngaahi me’a ke fai ‘e he mātu’á ke taki ‘aki ‘enau fānaú kae ‘ikai ke fakamālohi’i ‘aki kinautolú?

‘E lava pē ke ha‘i ‘a e fānaú ki he‘enau ngaahi mātu‘á ‘aki ha ha‘i ‘oku ta‘e ngata.

Te ke lava fēfē ‘o ha’i ho’o fānaú kiate koe ‘aki ha ha’i ‘oku ta’engatá?