Vahe 33

Ngāue Fakafaifekaú

‘Oku tokosi‘i pē ha ni‘ihi ‘oku foaki ki he ngāue fakafaifekaú ‘o hangē ko Palesiteni Pilikihami ‘Iongí. Ko hono fakamatala‘i ‘o ‘ene tū‘uta mai ki Ketilani ‘i ‘Ōhaiō—hili ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i ha ta‘u kakato ‘e taha—ko ha fakamatala faka‘ofa mo‘oni ia ‘o e feilaulau na‘á ne fai ma‘á e ngāué ni: “ ‘I he‘emau tū‘uta atu ki Ketilani [‘i Sepitema 1833], kapau ne ‘i ai ha tangata ne kau atu ki he Kāingalotú na‘e toe masiva ange ‘iate a—na‘e tu‘unga ia he na‘e hala pē ke toe ‘i ai ha‘ane me‘a ‘a‘ana. … Na‘e tokoua si‘eku fānau ke u tauhí—pea ko ia pē. Ne mālōlō foki hoku malí. “ ‘E Pilikihami, ‘oku ‘i ai hao sū?’‘Ikai; hala‘atā ha motu‘i sū ke u tui, tuku kehe pē ha motu‘i sū puti ne u kole. Na‘e hala‘atā haku vala māfana, tukukehe pē haku kote ne tuitui ‘a ia ko hono ta‘u ‘aki ‘eni ‘e tolu pe fā.. ‘Ne ‘i ai hao talausese lōloa?” ‘Ikai. ‘Ko e hā leva e me‘a ne ke faí? Na‘á ke ‘alu hala pē?’ ‘Ikai; Na‘á ku kole ha talausese lōloa ke u ngāue‘aki kae ‘oua kuó u ma‘u haku talausese lōloa. Na‘á ku fononga ‘o malanga mo foaki ‘a e kihi‘i pa‘anga mo e koloa kotoa pē na‘á ku ma‘ú. Na‘e si‘i pē ‘eku ki‘i me‘a na‘e ma‘ú ‘i he taimi na‘á ku kamata aí. … Ka ne u fononga mo malanga ‘o a‘u ki he ‘osi‘osingamālie ‘a e me‘a kotoa ke u toe foki mai mo ia; ka na‘e pehē mai ‘a Siosefa: “ha‘u ki heni”; pea neu ‘alu ki ai ‘i hoku lelei tahá” (DNSW, 9 Mar. 1867, 2).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘E malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ki he kakai fulipē.

Kuo ui au ‘e he ‘Eikí ki he ngāué ni, pea ‘oku ou ongo‘i hangē pē teu lava‘í. Te tau ‘oatu ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘angá; pea ka tuli kitautolu ‘e ha pule‘anga te tau hoko atu ki ha pule‘anga kehe ‘o tānaki ‘a e kakai ‘oku loto faitotonú, pea ko e toengá he ‘ikai ke tau tokanga ki ai kae ‘oua kuo tau hoko ko e kau fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, ke tau fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá ma‘anautolu [vakai, ‘Ōpataia 1:21] (DBY, 319).

Kuo pau ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ki māmani, ke ‘oua na‘a ‘i ai ha ‘uhinga ke tulitonuhia ai ‘a e kau angahalá (DBY, 319).

‘Oku mahu‘inga ke ma‘u ‘e he tokotaha kotoa ha faingamālie ke tali pe fakasītu‘a‘i ‘a e mo‘oni ta‘engatá, koe‘uhí ke nau mateuteu ai ke fakamo‘ui, pe mateuteu ke fakamala‘ia‘i (DBY, 319).

‘Oku folofola ‘a ‘etau Tamai ‘i Hēvaní, mo Sīsū, ko hotau Tokoua Lahi mo e Fakamo‘ui ‘o e māmaní, pea mo e langí kotoa, ki he kakaí ke nau teuteu ke fakahaofi ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní, pea mo e lauimiliona ne mohe ‘oku te‘eki hoko mai ‘a e Ongoongoleleí (DBY, 319).

Kuo fakafoki mai ‘e he ‘Eikí ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i hotau kuongá ni ke fakamo‘ui ‘a ‘Isileli. ‘Okú ne fokotu‘utu‘u nai ke fakahaofi mo ha taha kehe? ‘Io; te ne fakahaofi ‘a e Fale ‘o ‘Īsoá, pea ‘oku ou fakatauange te u lava ‘o mo‘ui kae ‘oua kuó u mamata ki hono fokotu‘u ‘a e Mo‘unga ‘o Saioné, pea omi ki ai ‘a e kau fakamo‘uí ke fakahaofi ‘a e kakai masiva, mo loto mamahi ‘oku nau hokohoko fakatanga‘i kitautolú—‘a kinautolu kotoa pē kuo te‘eki ke nau lohiaki‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko ‘etau ngāué ke fakahaofi kitautolu, ke fakahaofi ‘a e Fale ‘o ‘Isilelí, ke fakahaofi ‘a e Fale ‘o ‘Īsoá, pea mo e ngaahi pule‘anga Senitailé kotoa—‘a e tokotaha kotoa pē ‘e lava ke fakahaofi (DBY, 319).

Te u fiefia lahi ‘o kapau te u lava ‘o ‘ilo‘i ia … ke ‘ilo kuo ma‘u ‘e he kakai ‘i he motu mo e konitinēniti kotoa pē, ‘o fakatou‘osi ‘a e mā‘olungá mo e mā‘ulaló, ‘a e ta‘e ‘iló mo e potó, ‘a e folofola ‘o e mo‘ui ta‘engatá, pea mo foaki kiate kinautolu ‘a e mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ta‘engata ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá (DBY, 320).

‘E hokosia ‘a e ‘aho ‘e fakahā ai ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi tu‘i mo e ngaahi kuini pea mo e kakai ‘iloa ‘o māmaní; ka ‘e fai ia ‘i ha fa‘ahinga ivi ‘oku kehe mei he ivi ‘oku fakahā ‘aki ki he masivá, ka ko e Ongoongolelei tatau pē. He ‘ikai ke tau fakahā ha Ongoongolelei kehe; he ‘oku tatau pē ia mei he ta‘engatá ki he ta‘engatá (DBY, 320).

Kuo ‘osi toe malanga foki mo e Kaumātu‘á ‘i he ngaahi pule‘anga kehekehe ‘o ‘Iulopé ‘o fakatatau mo hono fakangofua angé. ‘Oku ‘ikai fakangofua ia ‘e he laó ‘i ha ngaahi fonua ‘e ni‘ihi; ka ‘e fulihi ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi pule‘anga ko iá kae ‘oua kuo fakaava ‘a e matapaá pea malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he taha kotoa (DBY, 320).

‘Oku tau tānaki ‘a e kau masiva taha ‘o e kakaí, ‘a e kau ta‘e akó, pea mo ha tokosi‘i ‘o e kau potó; ka ko e anga-mahení, ‘oku tau tānaki kinautolu ‘oku masivá, ‘a ē ‘oku nau loto ke huhu‘i kinautolú; ‘a ē ‘oku nau ongo‘i hono lolomi kinautolu ‘e he kau mā‘olungá mo e kau hīkisiá ke nau ‘ūkumá; kuo nau faka‘amu ke fakatau‘atāina‘i kinautolu, pea iku ai ‘o fakaava onau telingá ke ma‘u ‘a e mo‘oní. Vakai kia kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a fakalaukau ‘o e mo‘uí, kuo tāpuni honau telingá; ‘o ‘ikai ke nau fanongo (DBY, 321).

Pea ka ui koe ke ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ‘i ha ngaahi misiona muli, fai ha ngāue ke fakahaofi ai ‘a e taha kotoa pē. ‘Oku ‘ikai ha tangata pe ha fefine ia ‘oku ‘i he malumalu ‘o e ‘alo‘ofa fakamo‘uí ‘e ta‘e ‘aonga ke fakahaofi. ‘Oku ‘ikai ha tangata mo‘ui, tukukehe pē kinautolu kuo nau lohiaki‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, te u pehē, ‘a ta‘e ‘aonga ha ngāue kakato ki ai ‘a ha Kaumātu‘a ‘i he mo‘uí ni, ke fakahaofi ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 321).

‘Oku tonu ke tukutaha ‘e he kau faifekaú ‘a honau ‘atamaí mo honau lotó ki he‘enau ngāue fakafaifekaú pea ngāue fai-velenga ke ‘omi ‘a e ngaahi laumālié kia Kalaisi.

‘Oku ‘ikai ha tangata pe fefine ia ‘i he Siasí ni ‘oku ta‘e ngāue fakafaifekau. Ko e lōloa ‘o e misiona ko iá ‘e fakatatau pē mo e lōloa ‘o ‘enau mo‘uí, ke nau fai lelei, mo tu‘uaki ‘a e anga-tonú, ke ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní, pea mo fakamafola ‘iate kinautolu pea mo kinautolu ‘i honau lotolotongá ke nau mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá ke nau lava ai ‘o ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá (DBY, 322).

‘I he‘eku kau mai ki he Siasí ni, na‘á ku kamata‘aki pē ‘eku hoko ko ha faifekau, ‘o to‘o ha tohi, peá u kamata ke fononga ki haku ngāue‘anga. Ko ‘eku tohí ‘a e mo‘oní, ko e ‘eku kaveingá ‘a e Ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí, pea ko māmani ‘a hoku feitu‘u ngāue‘angá (DBY, 322).

‘Oku ‘ikai ke tau loto ke hū ha tangata ki he ngāue fakafaifekaú, tukukehe kapau kuo tuku ki ai hono lotó (DBY, 322).

Ko e kau tangata ko ē kuo ui ke ngāue ‘i he ngaahi misiona mulí ‘oku tau fakatauange te nau tali fiefia honau uí (DBY, 322).

Mou ‘alu atu ‘o malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, ma‘u ha taukei, ako mo e potó, pea ‘a‘eva ‘i he loto fakatōkilalo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí ke ke lava ‘o ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ne tataki kimoutolu, mo ne ako‘i atu ‘a e ngaahi me‘a ‘o e kuo hilí, lolotongá, pea mo ia ‘e hoko maí (DBY, 322).

Falala ki he ‘Otuá ‘i ho‘omou oó, pea hokohoko atu ke falala kiate ia, pea te ne faka‘ata‘atā homou halá mo liuliunga atu ‘a e ngaahi tāpuakí kiate kimoutolu, pea ‘e fiemālie ‘a homou laumālié ‘i he‘ene ngaahi leleí. He ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o tala‘ofa atu ha fa‘ahinga lelei ‘i ho‘omou foua ‘a e hala ‘oku tonú; ka kuo pau ke hoko ho‘omou mo‘uí ko e sīpinga ia ‘o ho‘omou ngaahi ngāue leleí (DBY, 322).

‘Oku ou fie fakatō ki he loto ‘o e hou‘eiki tangatá, ko ia ko ē ‘oku ‘alu atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘o falala kiate ia ‘aki hono lotó kotoa, he ‘ikai masiva poto ia ke tali ‘aki ha fa‘ahinga fehu‘i ‘e fai kiate ia, pē ke fai ha talatalaifale ‘e fie ma‘u ke tataki ‘aki e kakaí ‘i he hala ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, pea he ‘ikai puputu‘u ia he ngaahi maama ta‘e fa‘alauá ni. Mou ō ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, falala ki he huafa ‘o e ‘Eikí, falala ki he ‘Eikí, pea ui tāuma‘u mo ta‘e tuku ki he ‘Eikí, pea ‘oua ‘e toe tokanga ki māmani. Te mou mamata ki ha konga lahi ‘o māmani—he ‘e ‘i mu‘a ia ‘iate kimoutolu ma‘u pē—ka ‘o kapau te mou mo‘ui taau ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní te mou lava ‘o ma‘u ha mahino lahi ange kau kiate ia ‘i ha fo‘i ‘aho pē ‘e taha, ‘o laka ange ia ‘i ha‘o feinga ‘iate koe pē ‘i ha ‘aho ‘e hongofulu mā ua ta‘e kau mai ki ai, pea te mou ‘ilo‘i he taimi pē ko iá ‘a e faikehekehe ‘i he poto ‘o e tangatá mo e poto ‘o e ‘Otuá, pea te mou lava ke fuatautau ‘a e ngaahi me‘á mo fakafuofua‘i kinautolu ‘i honau mahu‘inga totonú (DBY, 323).

Kapau he ‘ikai lava ‘a e Kaumātu‘á ‘o ō ‘i he loto ma‘a mo e nima ma‘a, ‘e sai ange ā kapau te nau nofo pē heni. ‘Oua te mou ō mo pehē, ko ho‘omou a‘u pē ki he Vaitafe Mīsulí, pe Misisipí ‘i ‘Ōhaiō, pe ko e ‘Atalanitikí, peá ke toki fakahaohaoa‘i ai koe; ka mou kamata atu mei heni mo ha ngaahi nima mo e loto ‘oku ma‘á, pea fakapapau‘i ‘oku mou ma‘a mei homou tumu‘aki ‘ulú ki homou ‘aofiva‘é; pea mou mo‘ui pehē ‘i he houa kotoa pē [vakai, Saame 24:4]. Mou ō ‘i he tūkunga ko iá, pea mou ngāue ‘i he tūkunga ko iá, pea mou toe foki ma‘a mai ‘o hangē ha lau‘i pepa hinehina ma‘á. Ko e founga ‘eni ke mou ō aí; pea kapau he ‘ikai ke mou fai ia, ‘e mamahi homou lotó (DBY, 323).

Ko e fefononga‘aki mo e ngaahi ngāue ‘a e Kaumātu‘a ‘oku teu ō ‘o ngāue fakafaifekaú te ne tuku kinautolu ki ha ngaahi tu‘unga ‘a ia te ne fakatupu ke nau fekumi ki he ‘Eikí. ‘Oku fie ma‘u ke nau mo‘ui‘aki ‘enau tui fakalotú, pea ō atu ‘i he loto ma‘a mo e nima ma‘a, pea toki malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ‘aki ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá kuo tuku mai mei he langí. ‘Oku totonu ke ‘oua na‘a nau ala pe pā ki he angahalá, pea ‘i he‘enau foki maí ‘oku totonu ke nau foki haohaoa mo ma‘a mai, mo mateuteu ke fe‘iloaki mo e kāingalotú ‘i he mata fiefia (DBY, 325).

Kapau te mou ō ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ‘i he loto fakava‘iva‘inga mo e loto fakakatakata, ‘o sio ki hē mo ē, pea mo fie ‘ilo ki māmani, ‘o ‘ikai tukupau ho‘o fakakaukaú—‘Io, te u pehē ke tuku pau— ‘i he kolosi ‘o Kalaisí, te mou ō pea toe foki hala‘atā mai pē. Mou ō mo tangi, ‘o ‘ave ‘a e ngaahi tenga mo‘ui mahu‘ingá, ‘a ia ‘oku fonu ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá, pea mo fonu ‘i he tuí ke fakamo‘ui ‘a e mahakí ‘aki ha kihi‘i pā pē ki ai homou nimá, ‘o valoki‘i mo kapusi ‘a e ngaahi laumālie koví, pea mo ‘ai ‘a e masiva ‘i he lotolotonga ‘o e tangatá ke fiefia, pea te mou foki mai mo hamou ngaahi pale [vakai, Saame 126:5–6]. Tukutaha pē ho‘omou fakakaukaú ki ho‘omou ngāue fakafaifekaú pea ngāue ‘osikiavelenga ke ‘omi ‘a e ngaahi laumālié kia Kalaisi (DBY, 325).

Fakatapui kinautolu [‘a ho ngaahi ‘ofa‘angá] ki he ‘Eiki ko e ‘Otua ‘o ‘Isilelí, pea tuku kinautolu ‘i ‘api; pea ‘i he taimi te ke ‘i ‘Ingilani, pe ‘i he ngaahi pule‘anga kehé aí, ‘o tatau ai pē pe ko fē, ko ho‘o lotua pē ho fāmilí, lotua kinautolu … pea ‘oua na‘a ‘omi ke nau ofi atu, ‘o hangē ‘oku nau ‘i ho‘o kato fa‘o‘anga valá. Lotua pē kinautolu ‘i he feitu‘u ‘oku nau ‘i aí. Kuo pau ke ke ongo‘i—sai pē, kapau ‘oku nau mo‘ui; pea sai pē, kapau ‘oku nau mate; kapau te nau mate, pe te u mate ‘e kei sai pē he ‘oku ‘a e ‘Eikí kitautolu, pea ‘e vavé ni pē ha‘atau toe fe‘iloaki (DBY, 324).

‘I he taimi ‘e ma‘u ai ‘e he tangatá ‘a e laumālie ‘o e ngāue fakafaifekaú mo ‘ilo‘i ‘a honau uiui‘i mo honau tu‘unga ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e kakaí, ‘okú ne fakatupu pe ‘omai ‘a e konga fiefia taha ‘i he‘enau mo‘uí (DBY, 328).

‘Oku fakaului ‘e he Laumālié ‘a e kakaí ki he ongoongolelei ‘o Sīsū kalaisí, kae ‘ikai ko e faka‘uhingá, pe fakakikihí.

Ne taimi nounou pē ‘eku fononga ke fakamo‘oni‘i ki he kakaí, kuó u ‘ilo‘i ‘a fo‘i mo‘oni ko ‘ení, te mou lava ke fakamo‘oni‘i ha fo‘i tokāteline mei he Tohi Tapú ‘o a‘u ki he ‘aho fakamuí, te ne fakaloto‘i si‘isi‘i pē ha kakai, ka he ‘ikai ke ne fakaului ‘e ia kinautolu. Mahalo te ke lava ‘o lau ‘a e Tohi Tapú meia Sēnesi kia Fakahā, mo fakamo‘oni‘i ‘a e kihi‘i me‘a kotoa pē kuó ke foua, ka he ‘ikai lava ‘e he me‘a pē ko iá ‘o ma‘u ha ivi fakaului ki he kakaí. He ‘ikai lava ‘e ha me‘a ia, ‘oku kehe mei ha fakamo‘oni ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘o ‘omai ‘a e māmá mo e ‘iló kia kinautolu—‘o fakahū ia ki honau lotó ke nau fakatomala. He ‘ikai ha me‘a ia ‘oku si‘i ange ai te ne teitei lava ‘o fakahoko. Kuo mou fa‘a fanongo ki he‘eku pehē ‘e lelei ange kiate au ke u fanongo ki ha Kaumātu‘a ‘i heni pe ‘i māmani, ‘okú ne lea‘aki pē ha fo‘i lea ‘e nima ‘o ha‘u fakataha mo e mālohi ‘o e ‘Otuá, pea ‘e lelei ange ia ‘i ha‘ate fanongo ki ha malanga lōloa ‘oku ‘ikai fai ‘i he Laumālié. ‘Oku mo‘oni ia, pea ‘oku tau ‘ilo‘i ia (DBY, 330).

Tuku ke ‘alu atu ha taha ‘oku tokangá ‘o ne fakamo‘oni‘i faka‘uhinga ‘a e me‘a kotoa pē ‘okú ne lea ‘akí, ‘aki ha ngaahi fakamo‘oni fakafolofola lahi mei he ngaahi fakahaá, pea tuku mo ha taha ke fononga mo ia ‘a ia te ne lava ke lea, ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku folofola ‘a e ‘Eikí, pea mo fakahā ‘a e me‘a ‘oku totonu ke tui ki ai ‘a e kakaí—mo ia ‘oku totonu ke nau aí—founga ‘oku totonu ke nau mo‘ui aí, pea mo ako‘i kinautolu ke nau talangofua ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí,—mahalo he ‘ikai ke ne lava ‘e ia ‘o fai ha fo‘i faka‘uhinga ‘oku ongotonu, pea neongo ‘e lava ‘o puputu‘u ‘i he‘ene ongo‘i hono vaivaí, ‘o pīkitai ki he ‘Eikí ke ma‘u ha mālohi ‘o hangē ko ia ‘oku fa‘a fai ‘e he kau tangata peheé, ka te mou fakatokanga‘i ko e tangata ko ē ‘oku fakamo‘oni ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní te ne fakaloto‘i mo tānaki ha kakai tokolahi ange ‘o e kakai faitotonu mo angatonú ‘i he tokotaha ko ē ‘oku faka‘uhinga ‘ata‘atā peé (DBY, 330).

‘Oku ‘ikai ola lelei ange ‘a e fakafekikí mo e fakafetau‘ileá, ‘i hono fakamo‘oni‘i ko ia ‘o e mo‘oni ne fakahā mai ‘e he ‘Eikí ki he Kaumātu‘á, ‘aki ‘a e Laumālié. ‘Oku ou tui pē te mou loto tatau mo au he me‘á ni; he ko e me‘a pē ‘eni kuo hoko tonu kiate au. ‘Oku ‘ikai ke u loto au ke pehē ko ‘eku felei ‘eni ‘a e hala ‘o e kau Kaumātu‘a kuo fakafonu‘aki honau ‘atamaí ‘aki ‘a e ngaahi ‘uhinga kotoa kuo nau lava ‘o tānaki ke poupou ‘i hono malu‘i ‘o ‘enau tui fakalotú, pe te u loto ke fakafe‘ātungia‘i kinautolu ‘i ha kihi‘i me‘a mei ha‘anau ako ‘a e me‘a kotoa te nau lava fekau‘aki mo e tui fakalotú pea mo e ngaahi pule‘angá. He ko e lahi ange ‘o e ‘ilo ‘a e Kaumātu‘á ko ‘ene lelei angé ia (DBY, 330).

‘E lahi ange ‘a e me‘a ‘oku fai ‘e he laumālie ‘o e mo‘oní ke ‘omai ha kakai ki he māmá mo e ‘iló, ‘i he ngaahi lea lahí (DBY, 333).

‘Oku fie ma‘u ‘e he taha malangá ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ne tufa atu ki he lotó takitaha ‘a e folofolá ‘i hono taimi totonu, pea ‘oku fie ma‘u foki ‘e he kau fanongó ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ne ‘omai ‘a e ngaahi fua ‘o e folofola ‘a e ‘Otuá kuo malanga‘í ki hono nāunaú [vakai, T&F 50:17–22] (DBY, 333).

Kuo te‘eki ha tangata te ne fai ha malanga he Ongoongoleleí, tuku kehe pē ‘i he me‘a-foaki mo e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní kuo ‘omi mei he langí. Ka ‘ikai ‘a e mālohi ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ha maama ia ‘i he malangá (DBY, 333).

Kapau ‘e ongo‘i ‘e ha Kaumātu‘a ‘i he‘ene malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e mālohi ke malanga‘i ‘a e mo‘uí mo e fakamo‘uí, pea mo fakahoko ‘i he mafai totonú ‘a e ngaahi ouaú, ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá, he ‘ikai ke ne lava ‘o fakakakato ‘a ‘ene ngāue fakafaifekaú ma‘á na pē, pe ki he lelei ‘a e kakaí, pe ko e fakalakalaka mo e lāngilangi ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Mei he ngaahi me‘a kotoa kuó u laú, mei he ngaahi me‘a kotoa kuó u lava ‘o tānakí, mei he ngaahi fakahā mei he ‘Otuá ki he tangatá, pea mei he ngaahi fakahā mei he ‘Eikí kiate aú, he ‘ikai ha tangata ia te ne lava ‘o malanga ‘i ‘a e Ongoongoleleí te ne ma‘u, tāpuaki‘i, pe ‘e fakalāngilangi‘i ‘e he langí, tuku kehe kapau ‘okú ne malanga ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá ‘i he fakahā fakahangatonu (DBY, 336).

Hoko atu ‘o ngāue fai-velenga mo tauhi ‘a e laumālie ‘o hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí.

‘Oku ou fie fai ‘a e kolé ni: ke lau pē ‘e he Kaumātu‘a ‘oku foki mai mei he‘enau ngāue fakafaifekaú ‘o hangē ‘oku nau kei ngāue fakafaifekau pē heni ‘o hangē ko ‘enau kei ‘i ‘Ingilaní pe ko ha toe tapa pē ‘o māmani (DBY, 328).

‘Oku tau fa‘a ui ‘a e hou‘eiki tangatá ke nau ō ‘o ngāue fakafaifekau ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, pea ‘oku nau fa‘a ō ‘o ngāue fai-velenga ‘o hangē ko ia ‘oku lava ‘e he tangatá, ‘o fakamātoato ‘i he laumālié, lotú, hilifaki nimá, ‘i he malanga mo hono ako‘i ‘o e kakaí ‘i he founga ke fakahaofi ai kinautolú. ‘I ha ngaahi ta‘u si‘i pē kuo nau foki mai, ‘o lī atu honau koté mo honau tataá, pea nau pehē, “Lotu, mavahe ki tafa‘aki, Te u ngāue au he taimí ni ma‘aku mo hoku fāmilí.” Ko e fakavalevale taupotu tahá ‘eni. Ko ‘ene foki mai pē ha tangata mei ha‘ane ngāue fakafaifekau ‘a ia na‘á ne malanga‘i ai ‘a e Ongoongoleleí ‘oku totonu ke kei mateuteu ai pē ia ke ne ‘i he tu‘unga malangá ni ‘o malanga ‘o hangē pē ‘oku ‘Ingilani, Falanisē, Siamane, pe ‘i he ngaahi ‘otu motu ‘o e tahí. Pea ka hili pē ha‘ane ‘i ‘api ‘i ha uike, pe māhina, ta‘u ‘e taha, pe ta‘u ‘e hongofulu, ‘oku totonu ke kei ‘iate ia pē ‘a e laumālie ‘o e malangá mo e laumālie ‘o e Ongoongoleleí ‘o hangē ha vaitafe ‘oku tafe atu ki he kakaí, ‘i he ngaahi lea leleí, ngaahi akonakí, ngaah tefito‘i me‘a mahu‘ingá, mo ‘enau ngaahi sīpingá. Kapau ‘oku ‘ikai ko e me‘a ‘eni ‘oku hokó ta ‘oku ‘ikai ke ne fakahoko ‘e ia hono misioná (DBY, 328–29).

Foki lāngilangi mai. Tauhi kimoutolu ke ma‘a mei homou tumu‘akí ki homou ‘aofi va‘é; ke mou loto ma‘a,—he ka ‘ikai te mou foki loto mā mai mo mata punopunou, mo ongo‘i ‘o hangē he ‘ikai ke mou toe lava ‘o makape haké (DBY, 328).

‘E mamata ‘a e kau Kaumātu‘a kuo nau fakamo‘oni‘i ‘a e ngāué ni ki he kakai ‘e lauafe ‘i he ngaahi fonua lalahí pea mo e ngaahi ‘otu motu ‘o e tahí, ki he fua ‘o ‘enau ngāué, ‘o tatau ai pē pe ne nau pu‘aki ha ngaahi fo‘i lea si‘i pē pe ko ha ngaahi fo‘i lea ‘e lauiafe. Mahalo he ‘ikai ke nau lava ‘o mamata vave ki he ngaahi fuá ni, pea mahalo ‘i ha ngaahi me‘a lahi, he ‘ikai hoko kae ‘oua kuo a‘u ki he Nofotu‘í; ka ko hono lelei ‘o ‘enau fakamo‘oní ‘e tukufakaholo hifo ia mei he tamaí ki he fohá (DBY, 329).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘E malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē.

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e taimi ‘e malanga‘i ai ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi tu‘í mo e ngaahi kuiní, ‘e “fakahoko ia ‘i ha fa‘ahinga mālohi kehe mei he fa‘ahinga mālohi ko ia ‘oku ‘oatu ‘aki ki he masivá.” Ko e hā ‘oku kehekehe ai e tali ‘e he kakaí ‘o fakatatau mo e kehekehe ‘o e ngaahi foungá? ‘E anga fēfē ha‘atau filio‘i ‘etau founga ako‘í ke ako‘i ‘aki ha kakai kehekehe ‘o ‘ikai holoki ai ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí?

• Na‘e fakamahino ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e “fakafo‘ou ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi fonua” ‘oku ‘ikai fakangofua ‘e honau ngaahi laó ke ako‘i ai ‘a e ongoongoleleí. Kuo fakahoko fēfee‘i ‘a e kikité ni?

• Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko hai ‘oku “ ‘aonga ke fakahaofí”? (Vakai foki, T&F 18:10–16.)

‘Oku totonu ke tukutaha ‘e he kau faifekaú ‘enau fakakaukaú mo honau lotó pea ngāue ‘osikiavelenga ke ‘omi ‘a e ngaahi laumālié kia Kalaisi.

• Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e tangata mo e fefine kotoa pē he Siasí ni ‘oku lolotonga ngāue fakafaifekau. Ko e hā hotau ngaahi fatongiá? Ko e hā ha ngaahi ngāue pau kuó ne ‘ai koe pe ha ni‘ihi kehe ke ola ho‘omou ngāue fakafaifekaú? Ko e hā ha me‘a kuó ke ako mei ho‘o ngāue fakafaifekaú ‘e tokoni atu ke ke toe lelei ange ‘i ho‘o fakaafe‘i ‘a e kakaí ke nau omi kia Kalaisí? (Vakai foki, Molonai 10:32.)

• Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku totonu ke tuku ‘e he kau faifekaú ‘enau mo‘uí ki he ngāué. Fakatatau mo e me‘a kuó ke lau ‘i he vahé ni, ‘oku ‘uhinga ia ki he hā?

• Ko e hā e tala‘ofa ‘a Palesiteni ‘Iongi kia kinautolu te nau malanga‘i ‘a e ongoongoleleí mo falala ki he ‘Otuá? Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau pukepuke ‘a e feohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he‘etau malanga‘i ‘a e ongoongoleleí?

• Ko e hā ‘oku totonu ai ke ma‘a ‘a e kau faifekaú ki mu‘a pea nau toki ō ‘o ngāue fakafaifekau taimi kakató? Ko e hā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo e totonu ke mo‘ui taau ‘a e kau faifekaú ‘i he lolotonga ‘o ‘enau ngāué pea mo e taimi ‘oku nau foki mai aí?

• Ko e hā ‘oku totonu ai ke “fakama‘u” ‘a e fakakaukau ‘a e kau faifekaú ‘i he Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí? Ko e hā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he kau faifekau taimi kakato ‘oku fekuki mo e ta‘e-latá?

Ko e Laumālié, ka ‘oku ‘ikai ko e faka‘uhingá mo e fakafekikí, ‘okú ne fakaului ‘a e kakaí ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.

• Koe hā ‘oku ola lelei ange ai e ngāue ‘a e kau faifekau ‘oku nau fakamo‘oni‘i ‘a e ongoongoleleí ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘ia kinautolu ko ē ‘oku nau ako‘i ‘aki pē ‘a e ‘uhinga mālié mo e faka‘uhingá? Ko e hā ‘oku ‘ikai hoko ai ‘a e fakafekikí ko ha founga lelei ki hono malanga ‘i ‘o e ongoongoleleí?

• Ko e hā ‘oku ‘ikai ai ha maama ‘i he malanga ‘a nautolu ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní?

• Ko e hā e tala‘ofa ‘a Palesiteni ‘Iongi kia kinautolu ‘oku nau malanga “ ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá ‘i he fakahā fakahangatonu” mo falala kiate iá?

Hoko atu ‘o ngāue fai-velenga mo tauhi e laumālie ‘o hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí.

• Ko e hā ‘oku hoko ai ko ha “fakavalevale taupotu taha” ki he kau faifekaú ke nau tuku ki tafa‘aki ‘enau tui fakalotú ‘i he taimi ‘oku nau foki mai aí?

• ‘I hono tukuange kitautolu mei ha fatongia, ‘e anga fēfē ha‘atau pukepuke “ ‘a e laumālie ‘o e malangá mo e laumālie ‘o e Ongoongoleleí. … ‘o hangē ha vaitafe ‘oku tafe atu ki he kakaí ‘i he ngaahi lea leleí, ngaahi akonakí, ngaahi tefito‘i me‘a mahu‘ingá, mo e ngaahi sīpingá”?

• Ko e hā e tala‘ofa ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he kau faifekau fai-velenga na‘a nau fakamo‘oni‘i e ngāue ‘a e ‘Eikí?

Tā ‘o ‘Eletā Tōmasi C. Kuliki, ko ha faifekau ki he ‘Otumotu Pilitāniá he 1880.

Kau faifekau ‘o e Siasí ‘i ‘Eko Kenioni ‘i ‘Iutā he 1867. Na‘e ako‘i ‘e he kau fuofua faifekaú ‘a e ongoongoleleí ‘i ‘Ingilani, ‘Iulope, pea mo e ‘otumotu ‘o e Tahi Pasifikí.