Vahe 41

Ko e Ngaahi Ouau ‘o e Temipalé

‘I he faka‘au ke fakalalahi ange ‘a e fakatangá mo e fiema‘u ke mavahe ‘a e Kāingalotú mei Nāvuú, na‘e ngāue ai ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘i he temipalé ke tāpuaki‘i ‘aki e Kāingalotú ‘a e ngaahi ouau toputapú ka nau toki mavahe. Na‘á ne hiki ‘o pehē, na‘e ‘i ai e ‘aho ‘e taha “na‘e ma‘u ai ‘e ha kāingalotu ‘e toko teau fāngofulu mā tolu ‘a honau ‘enitaumení ‘i he temipalé… . .na‘e pehē fau hono lahi e hoha‘a ‘a e Kāingalotú ke ma‘u ‘a honau ngaahi ouau fakatemipalé, mo hono lahi ‘o ‘emau hoha‘a ke foaki kiate kinautolu ‘a e ngaahi ouau ko ‘ení, na‘á ku fakamoleki kakato ai ‘a hoku taimí ‘i he ‘aho mo e pō ki hono fakahoko ‘o e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he temipalé, ‘o u mohe pē he houa ‘e fā ‘i he ‘aho, peá u toki ‘alu tu‘o taha pē he uike ki hoku ‘apí” (HC, 7:567). ‘I he a‘u ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he feitu‘u hihifó, na‘á ne fili he taimi pē ko iá ha feitu‘u ke langa ai ha temipale fo‘ou. Na‘á ne pule‘i ‘a hono langa ‘o e ngaahi temipale ‘e fā ‘i ‘Iutaá,–‘a ia ko e temipale Sōleki Sití, Sā Siaosí, Menitaí, pea mo Lōkani; ka neongo ‘eni, ko e temipale pē ‘i Sā Siaosí na‘e ‘osi hono langá ‘okú ne kei mo‘ui. ‘I he ‘aho 1 ‘o Sānuali 1877, na‘e fata atu ai ia ‘i ha sea ki ha loki ‘i he temipalé, he na‘e fu‘u vaivai ‘aupito hono ongo va‘é, ‘o ne lea ai ki he Kāingalotu na‘a nau fakatahataha mai ki hono tāpuaki‘i fakatapui ‘o e tafa‘aki ki lalo ‘o e Temipale Sā Siaosí, ‘o ne pehē: “ ‘Oku tau fiefia ‘i he ngaahi faingamālie ‘oku tau ma‘ú, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke toe ma‘u ia ‘e ha taha kehe ‘i he funga ‘o e māmaní… . ko e taimi pē ‘oku ou fakakaukau ai ki he tefitó ni, ‘oku ou faka‘amu ange ‘e au ‘e hanga ‘e he ngaahi mana ‘e fitú ‘o faka‘āki ‘a e kakaí ni” (DNSW 16 Jan. 1877, 1).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko e ngaahi temipalé, ko e ngaahi fale ia ‘o e ‘Eikí, ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau toputapú ‘i hono teuteu‘i ‘o e Kāingalotú ki honau hakeaki‘í.

Mahalo pē ‘e fehu‘i mai pe ko e hā ‘oku tau langa ai e ngaahi temipalé. ‘Oku tau langa ‘a e ngaahi temipalé he ‘oku ‘ikai mo ha toe fale ia ‘i he funga ‘o e māmaní hono kotoa, kuo langa ‘i he huafa ‘o e ‘Otuá, ‘e tatau mo hono angá ‘i ha fa‘ahinga me‘a pē, ‘e ui ia ko Hono fale. ‘Oku ‘i ai pē ha ngaahi feitu‘u ia ‘i he māmaní ‘e lava ke hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí ‘o ‘afio ai ‘o kapau ‘e hōifua ki ai. ‘E lava ke ‘ilo kinautolu ‘i he ngaahi tumutumu ‘o e ngaahi ‘otu mo‘unga mā‘olungá, ‘i ha ‘ana, pe ‘i ha ngaahi feitu‘u ‘oku te‘eki ke molo ai ‘a e va‘e ‘uli ‘o e tangata faiangahalá (DBY, 393–94).

‘Okú ne finangalo ke langa ‘e he‘ene kau tamaio‘eikí ha fale ma‘ana ‘a ia te ne lava ‘o hā‘ele mai ki ai mo ne fakahā ai ‘a hono finangaló (DBY, 394).

“ ‘Oku fie ma‘u nai ‘e he ‘Eikí ke tau langa ha temipale?” Te u lava pē ke pehē atu ‘okú ne fie ma‘u lahi ia ‘o tatau pē mo ‘ene fie ma‘u ke langa mo ha temipale ‘i ha toe feitu‘u kehe. Kapau te ke fehu‘i mai, “ ‘E Pilikihami, ‘oku ‘i ai ha‘o ‘ilo fekau‘aki mo e me‘á ni; kuo ‘i ai ha taimi kuó ke ma‘u ai ha fakahā mei he langí fekau‘aki mo ia?” Te u lava pē ke tali totonu atu, ‘oku ou ma‘u ha fakahā ‘i hoku ‘atamaí he taimi kotoa pē (DBY, 411).

Te tau langa ha ngaahi temipale. Kuo ‘osi foaki mai ‘a e fono ko ‘ení ki he fānau ‘a e tangatá. (DBY, 393).

He ‘ikai ke mau lava … ‘o foaki kakato ‘a e ngaahi ouau ‘a e ‘Otuá ki he kakaí … kae ‘oua kuo tau langa ha temipale ke fakahoko ai ‘a e taumu‘a ko iá (DBY, 394–95).

‘E pehē ‘e ha ni‘ihi, “ ‘Oku ‘ikai ke u fie fai ia ‘e au, he kuo te‘eki ‘i ai ha temipale kuo tau kamata langa mo e kamata ai pē hotau fakatanga‘í.” ‘Oku ou loto au ke u toe fehangahangai mo e fakatangá. (DBY, 410).

Na‘a mau langa ‘o ‘osi ha temipale ‘i Ketilani mo Nāvū, pea ‘ikai na‘e fai ai pē ‘a e fakatangá he lolotonga ‘emau langa kinauá? Na‘e fai ia ‘i he uike mo e ‘aho kotoa pē (DBY, 410).

‘I hono tokoni‘i au ‘e he ‘Eikí mo e kakai ní, na‘á ku fakapapau‘i ai ke langa ha fale mo‘ona. Mahalo pē te ke fehu‘i mai, “Te ne nofo nai ‘i he falé ni?” Te ne fai pē ‘e ia ‘o fakatatau mo hono finangaló; ‘oku ‘ikai haku mafai ‘o‘oku ke u tala ange ki he ‘Eikí ‘a e me‘a ke ne faí. Ka te tau langa mo‘ona ha fale, koe‘uhí kapau te ne hōifua ke ‘a‘ahi mai kiate kitautolu, ‘oku ‘i ai pē ‘a e feitu‘u ke ne ‘afio ai, pea kapau te ne fekau‘i mai ha taha ‘o ‘ene kau tamaio‘eikí, kuo ‘i ai pē ha ngaahi feitu‘u fe‘unga ke nau omi ki ai. Kuó u ‘osi langa ma‘aku ha fale, pea kuo fai pehē mo homou tokolahi, ko e taimi ní leva, he ‘ikai nai ke tau langa ha fale ma‘á e ‘Eikí? (DBY, 411).

‘Oku tau fie ma‘u nai ha temipale? ‘Io, ‘oku tau fie ma‘u ke teuteu‘i ai kitautolu ke tau hū atu ‘i he matapā ki he kolo ‘oku mālōlō ai ‘a e Kau Mā‘oni‘oní. He ‘ikai lava ke [fakahoko] ‘a e ngaahi ouau ‘oku fie ma‘u ki hení … he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha feitu‘u ia ‘oku fe‘unga ke fakahoko ai. ‘Oku tau fie ma‘u ha temipale, ‘o ‘ikai koe‘uhí ko e kakaí, ka koe‘uhí ko e Lakanga Fakataula‘eikí, ha temipale ke fokotu‘utu‘u kakato ai ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i hono hokohokó pea mo hono vahevahé [‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné mo e Faka-Melekisētekí], ke fakahoko ai ‘a e ouau ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ki he Kāingalotú ke ma‘u ai honau hakeaki‘í (DBY, 394).

‘Oku langa ‘a e ngaahi temipalé, ke ma‘u ai ‘a e ngaahi ‘enitaumení, ‘a e fokotu‘utu‘u mo e ngaahi fakahinohino ki he Lakanga Fakataula‘eikí (DBY, 412).

‘Oku tau fiefia ‘i he faingamālie ‘oku tau ma‘u ke hū ai ki ha temipale kuo langa ‘i he huafa ‘o e ‘Otuá, ‘o tau ma‘u ai ‘a e ngaahi ouau ‘o hono falé, fakataha mo e ngaahi kī pea mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē, ko e teuteu ke hū ki he “ngaahi mo‘uí” [vakai T&F 132:22]: ‘oku tau toe fiefia foki ‘i he faingamālie ke fakahoko ai ha ngāue ma‘a ‘etau ngaahi tamaí, ‘etau ngaahi fa‘eé, ngaahi kui tangata mo fafiné, pea mo kinautolu na‘a nau pekia ‘oku te‘eki ai ke nau fanongo ‘i he Ongoongoleleí (DBY, 394).

Ngata pē ‘iate kinautolu kuo nau ‘inasi fakataha mo kitautolu ‘i he ngaahi ouau ‘o e temipalé, ‘oku nau ‘ilo‘i ‘a e nonga ko ia ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau ‘ilo‘i ‘oku tau kaungā ngāue fakataha mo hotau ‘Eikí mo hotau Fakamo‘uí. ‘Oku ‘i ai ‘etau kaunga ki he ngāue mahu‘inga ko ia ‘o e fai fakamo‘uí, pea ‘oku tau ma‘u ha faingamālie ke tali mo talangofua ki he mo‘oní, pea ma‘u mo‘otautolu ‘a e fiefiá. Ko e Ongoongoleleí pē ‘e taha te ne lava ke ‘omaí, ‘o ‘ikai ke ngata pē ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngaahi ouau ma‘atautolú pē, ka ‘oku tau toe fai ai foki mo e ngāue ‘oku fie ma‘u ke fakahoko ma‘a ‘etau ngaahi mātu‘á pea mo ‘etau ngaahi kui na‘a nau pekia ‘oku te‘eki ai ke nau fanongo ki he Ongoongoleleí koe‘uhí ke nau inu ‘i he vai ‘o e mo‘uí, mo fakamaau ‘a kinautolu ‘i he kakanó ‘o fakatatau ki he tangatá [vakai 1 Pita 4:6]. Ko e faingamālié ‘eni, ko ha tāpuaki, he ‘ikai lava ke mahino ia ki ha taha kae ‘oua kuó ne ma‘u ia. ‘Oku tau fiefia ‘i he tuí, ‘iló, ngaahi ongo ‘oku tau ma‘ú, mo e laumālie ‘o e fakahā ‘oku ‘iate kitautolú, kuo tali ‘e he ‘Eikí ‘etau ngaahi ngāué. Kuo tau ma‘u ha fiefia lahi ‘i he‘etau feohí, pea kuo fiefia foki mo e kakai toulekeleká, matu‘otu‘á, mo kei talavoú ‘i he ngāue nāunau‘ia ko ‘eni kuo fakahokó (DBY, 419–20)

Ko e me‘a ia ‘atautolu ke tau fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke tau faí, pea tuku pē hono olá kiate ia. Ko e me‘a ia ‘atautolu ke tau ngāue ‘i he loto fiefia, he kapau te tau langa ha temipale, ‘e fe‘unga mo ha pa‘anga ‘e lauimiliona ‘a e fakamole ki aí, pea ‘e fie ma‘u ke fakamole ki ai ‘a e kotoa hotau taimí, mo ‘etau ngaahi koloá, pea ‘oku totonu ke tau foaki ia ‘aki ‘a e loto fiefia kapau ‘oku folofola mai ‘a e ‘Eikí ke tau fai pehē. Kapau ‘e fakangofua ‘e he ‘Eikí ‘a hotau ngaahi filí ke tuli kitautolu mei ai, ‘oku totonu ke tau tuku atu ia ‘i he loto fiefia ‘o tatau pē mo e taimi ‘oku tau fiefia ai ‘i hono ma‘u ha tāpuakí. ‘Oku ‘ikai ke tau kau kitautolu ‘i he me‘a ‘oku fai ‘e he ‘Eikí, pe ko e hā e founga ‘okú ne fai ‘aki ‘a e ngaahi ngāue na‘e fai ‘e he‘ene kau tamaio‘eikí. Ka ko e taimi ‘okú ne fekau‘i mai ai ha me‘a, ‘oku totonu ke talangofua ki ai ‘a hono kakaí. ‘Oku totonu ke tau fiefia pehē pē ‘i hono langa ‘o e temipalé ni kapau na‘a tau ‘osi ‘ilo‘i kimu‘a he ‘ikai ke tau lava ‘o hū ai ‘i ha‘ane ‘osi, ‘o tatau pē mo ha‘atau fiefia ‘o kapau na‘a tau ‘ilo‘i te tau nofo heni ‘o faka‘aonga‘i ia ‘i ha ta‘u ‘e tahaafe (DBY, 411).

Kuo pau ke mou fakahoko ‘a e ngāué ni, he ka ‘ikai, he ‘ikai ke ‘osi ia. ‘Oku ‘ikai ke tau fie ma‘u ha kakai ‘oku lāunga ke nau langa ‘a e temipale ko ‘ení. Kapau ‘ikai ke mou lava ‘o kamata fiefia ‘a e ngāué, mo kei loto fiefia pē ‘i hono langa ‘o e falé ki he‘ene ‘osi, pea mou mavahe kimoutolu ki Kalefōnia, he ko ‘ene vave ange ho‘omou ‘alú ko ‘ene lelei angé ia. Mou fa‘u ma‘a moutolu ha pulu koula pea mou hū ki ai. Kapau ‘oku ‘ikai ke mu‘omu‘a ‘i homou lotó, mo ho‘omou ngaahi ngāué, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku mou ma‘ú ‘a ho‘omou tokanga ko ia ke fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí ma‘amoutolu, mo homou ngaahi kāinga ‘oku nau kei mo‘uí mo kinautolu kuo nau pekiá, pea mou ‘alu! Kapau ‘oku ‘i ai hamou ngaahi mo‘ua, totongi ia, hili ko iá pea mou ‘alu ‘i he fiemālie, ‘o fakamo‘oni‘i ki he ‘Otuá mo hono Kāinga Mā‘oni‘oní pe ko e fa‘ahinga kakai fēfē kimoutolu ‘i he ngaahi tō‘onga ‘oku mou faí (DBY, 417–18).

‘Oku tau … fiefia ‘i he faingamālie ‘oku tau ma‘ú, pea ‘oku tau ‘ilo‘i ai ‘oku ‘ikai ke toe ma‘u ia ‘e ha kakai kehe talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá, ‘a ia ko hono langa ‘o ‘osi ha temipale ke foaki ai hono kotoa ‘o e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá ki hono kakaí. ‘E kāinga, ‘oku mahino nai ‘eni kiate kimoutolu? (DBY, 393).

Te tau lava ‘i he ‘enitaumení ke toe foki hake ai ‘i ha ‘aho ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Eikí.

Ko e ngaahi ouau teuteú … ‘a ē na‘e fakahoko [‘i he Temipale Ketilani] ko ha tatau ia ‘oku ‘ikai fu‘u hā mahino e kakato ‘o e ngaahi ouau ‘i he fale ‘o e ‘Eikí, neongo na‘e fakahoko ia ‘i he tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló pea ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú; ka na‘e pehē ‘e ha tokolahi ia, ‘i he ngāue ‘a e Tēvoló, kuo nau ‘osi ma‘u kotoa ‘a e ngaahi ouaú, ‘o tatau pē ‘enau ‘iló mo e ‘ilo ‘a e ‘Otuá; kuo nau hē ai mei he mo‘oní ‘o ‘alu ki heli. Ka ke mou ‘ilo ‘eni kāinga, ‘oku tokosi‘i pē ha kau Mātu‘a ‘o ‘Isileli ‘oku nau kei ‘i he māmaní ‘oku nau ‘ilo‘i ‘a hono ‘uhinga ‘o e fo‘i lea ‘enitaumení. Kuo pau ke nau ma‘u mo a‘usia totonu ia ka nau toki ‘ilo; kuo pau ke langa ha temipale ka nau toki ma‘u ia (DBY, 415–16).

Tuku ke u ki‘i fakamatala‘i nounou atu ‘a hono ‘uhingá. Ko ho‘o ma‘u ko ia ho ‘enitaumení, ko ho‘o ma‘u kotoa ia ‘i he fale ‘o e ‘Eikí ‘a e ngaahi ouau ‘oku fie ma‘u ke ke ma‘u ‘i ha hili ha‘o mavahe atu mei he mo‘ui ní, ke ke lava ‘o fakalaka atu ai ‘i he kau ‘āngelo le‘ó ki he afio‘anga ‘o e Tamaí (DBY, 416).

Ko hai ‘i he fakataha‘anga ko ‘ení kuó ne ma‘u ‘a e ‘enitaumeni ko ‘ení pea mahino kiate ia hono ‘uhingá? … ‘Oku ‘iate kimoutolu pē ‘a e ngaahi kī ki he ngaahi ‘enitaumeni ko ‘ení, kuo ma‘u ia ‘e ha toko lau afe, koe‘uhí ke ‘oua na‘a mahalo ‘a e Tēvoló mo kinautolu ‘oku tokoni kiate iá, te nau toe lava ‘o fakatupunga hano ‘ave ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní mei he māmaní ‘aki hano fakapoongi ha ki‘i tokosi‘i, koe‘uhí he ‘e ‘ikai ke ne lava ‘e ia ‘o fai ‘eni. Kuo ‘ai ‘e he ‘Otuá ‘a hono to‘ukupú, ko hono aofangatuku, ke huhu‘i ‘a hono kakaí, ‘a e kakai faitotonú, pea he ‘ikai lava ‘e Lusifā ke ta‘ofi ia (DBY, 416)

‘Oku mātu‘aki ‘aonga ke ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘a e ngaahi ouau ‘oku toe ke nau ma‘ú, ‘i he fale ‘o e ‘Eikí kimu‘a pea ngata ‘a e mo‘uí ni, koe‘uhí ke nau mateuteu mo lava ai ke fakalaka atu ‘i he kau ‘āngelo le‘ó ‘o a‘u ki he pule‘anga fakasilesitialé pea hū atu ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 395).

‘Oku fakataumu‘a ‘a e ngaahi ouau ‘i he fale ‘o e ‘Otuá ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku tau … ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e fai fakamo‘uí, ‘a ē kuo foaki mei he langí ‘e he ‘Eiki Māfimafí ki he fānau ‘a e tangatá; pea koe‘uhí kuo ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e ngaahi kī ko ‘ení, ‘oku totonu leva ke faka‘aonga‘i ia ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku fie ma‘u ke langa ‘a e ngaahi temipalé, he ko e ngaahi feitu‘u ia ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ki he fakamo‘uí, ke lava ‘o fakahoko ‘a e palani ‘o e huhu‘í, ‘a ia ko ha tefito nāunau‘ia mo‘oni ia ke fai ai ha lea ki he Kāingalotú (DBY, 396–7).

‘Oku ‘i ai ha ngaahi taimi ‘oku ou ongo‘i ai ke u lea mātu‘aki fefeka ki he hou‘eiki tangata mo fafine ‘oku nau fakahoko ka ‘oku ‘ikai ke nau fakatokanga ‘i ‘a e natula ‘o e ngaahi fuakava ‘oku nau faí, pea ‘oku ‘ikai pē te nau kihi‘i feinga kinautolu ke tauhi ia (DBY, 396).

‘Oku ‘i ai ha Kaumātu‘a ‘oku nau ‘alu atu ki he ngaahi pule‘angá ke malanga ‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí pea nau foki mai ‘oku te‘eki ai pē mahino lelei kiate kinautolu ‘a e natula ‘o e fuakavá. Kuo tohi ‘i he Tohitapú ‘o pehē, ‘oku totonu ke fakahoko ‘e he tangata kotoa pē ‘a ‘ene ngaahi fuakava ‘a‘aná, neongo te ne mamahi ai [vakai, Tangata Malanga 5:4–5]: ‘i ho‘omou fai ‘ení, te mou fakahā ai ki he ‘Otuá mo e ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakatupú ‘a ho‘omou anga-tonú (DBY, 396).

‘Oku lava ‘e he ngaahi ouau ‘o e fakama‘ú ‘o fakafehokotaki ‘a e hako mā‘oni‘oni ‘o ‘Ātamá, ‘o fakafou ‘i he mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí.

‘Oku lahi ‘aupito ha ngaahi ouau ‘i he fale ‘o e ‘Otuá kuo pau ke fakahoko pē ia ‘i ha temipale kuo langa ‘o fakataumu’a pē ki he me’a ko iá. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi ouau ia te tau lava ke fakahoko pē ‘i tu‘a mei he temipalé. ‘Oku mou ‘ilo‘i ‘oku ‘i ai ha ngaahi ouau ‘e ni‘ihi kuo mou ‘osi ma‘u, ‘a e papitaisó, hilifaki nima ke ma‘u ‘a e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní … mo ha ngaahi tāpuaki lahi kuo foaki ki he kakaí, ‘a ia ‘oku tau monū‘ia ke ma‘u ta‘e kau ai ‘a e temipalé. ‘Oku ‘i ai mo ha ngaahi tāpuaki kehe ia he ‘ikai lava ke ma‘u, ngaahi ouau he ‘ikai lava ke fakahoko ‘o fakatatau mo e fono kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí, ka ke toki fakahoko pē ia ‘i ha temipale kuo ‘osi teuteu‘i ki he taumu‘a ko iá … Pea ‘i he ‘amanaki ko ia ke tau … fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakama‘ú [ma‘á e kakai pekiá], ngaahi ouau fekau‘aki mo e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, ‘o fakafehokotaki ‘a e hokohoko ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí mei he‘etau tamai ko ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he taimi lolotonga ní, ‘o fakama‘u ‘a e fānaú ki he‘enau mātu‘á, mo kitautolu ki he‘etau ngaahi kuí, mo e alā me‘a pehē, he ‘ikai lava ke fai ia ka ‘i he temipalé pē. Ko e taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘i he ngaahi temipale ‘e langá, ‘e fakama‘u ‘a e [fānaú] ki he‘enau ngaahi [mātu‘á], pea kiate kinautolu kuo nau pekiá, ‘o a‘u ai pē kia ‘Ātamá. Kuo pau ke fai ‘eni koe‘uhí he na‘e maumau‘i ‘a e hokohoko ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he māmaní. Na‘e mavahe ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí mei he kakaí, ka ko e kakaí na‘a nau ‘uluaki mavahe mei he Lakanga Fakataula‘eikí. Na‘a nau talangata ‘a ki he ngaahi fonó, liliu ‘a e ngaahi tu‘utu‘uní [ouaú], mo nau maumau‘i ‘a e fuakava ta‘engatá [vakai, ‘Īsaia 24:5], pea na‘e mavahe ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí meiate kinautolu; ka na‘e toki hoko ‘eni hili ‘enau tomu‘a mavahe ‘anautolu mei he Lakanga Fakataula‘eikí. Na‘e toe fakafoki mai ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘ení, pea ‘i hono mafaí, ‘e lava ai ke tau fehokotaki mo ‘etau ngaahi kuí, ‘o fakafou i he ouau ‘o e fakama‘ú, kae ‘oua kuo tau ma‘u ‘a e fakahokohoko kakato mei he ngaahi ‘aho ‘o ētamá ‘o a‘u mai ki he taimi lolotongá [vakai, T&F 128:18). He ‘ikai ke fakahoko ‘a e ouau ko ‘ení ‘i ha toe feitu‘u kehe ka ‘i he temipalé pē, pea pehē pē foki ki he fānaú, he ‘ikai lava ke fakama‘u kinautolu ki he‘enau ngaahi mātu‘a ‘oku lolotonga mo‘uí ka ‘i he temipalé pē … ‘I he hili hono ma‘u ‘e he ngaahi mātu‘á ‘a honau ngaahi ‘enitaumení mo fakama‘u kinautolu ki taimi mo ‘itānití, ‘o ka ‘i ai ha‘anau fānau ki mui ai, ko e fānau ko ‘ení ‘oku fanau‘i kinautolu ‘i he fuakavá, pea ko e kau ‘ea hoko kinautolu ki he pule‘angá, he ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá. Ko e fānau ko ia na‘e fanau‘i mai ki he ngaahi mātu‘á ki mu‘a pea nau toki ma‘u ‘a e kakato ‘o e ngaahi fuakavá, kuopau ke fakama‘u kinautolu ki he mātu‘á ‘i ha temipale ke nau hoko ko e kau ‘ea hoko ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí. Ko e mo‘oni pē te nau lava ke ma‘u ‘a e ngaahi ouaú, mo nau lava ke ma‘u ‘a honau ngaahi ‘enitaumení, mo e ngaahi tāpuaki tatau mo ‘enau ngaahi mātu‘á; ka he ‘ikai ke ma‘u fakalao kinautolu ‘e he‘enau mātu‘á ‘i he ta‘engatá kae ‘oua pē kuo nau fakama‘u ki he‘enau mātu‘á. He ‘ikai foki ke kakato ‘a e fakahokohokó ‘o kapau he ‘ikai fakahoko ‘a e ouau ‘o e fakama‘ú (DBY, 399–401).

Kapau na‘e ‘ikai ke fakahā mai ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ngaahi ouau ‘o e fakama‘ú, na‘e ‘ikai mei lava ke fakama‘u ‘a e fānau na‘e fanau‘i ‘i tu‘a he fuakavá ki he‘enau mātu‘á (DBY, 397).

Kuo pau ke fakahoko ‘a e ouau ‘o e fakama‘ú ‘i heni … kae ‘oua leva kuo fakakakato ‘a e hokohoko ‘o e ngaahi to‘utangatá ‘o a‘u kia ‘ētama, ‘o fakafou ‘i he ngaahi ouau ‘o e fakama‘ú; ko ia ai, kuo fekau‘i kitautolu ke tau fakatahataha mai mei Pāpilone [vakai, T&F 133:14], pea fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu mo langa ha Saione ‘o hotau ‘Otuá, ‘aki ‘etau langa ha ngaahi kolo mo ha ngaahi temipale, pea fakamo‘ui ‘a e ngaahi fonuá mei honau ngaahi tu‘unga lingolingoá kae‘oua leva kuo fakamā‘oni‘oni‘i mo teuteu‘i ‘a e māmaní ke ‘afio ai ‘a e ‘Otuá mo e kau ‘ēngeló (DBY, 407).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Ko e ngaahi temipalé, ko e ngaahi fale ia ‘o e ‘Eikí, ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau toputapú ‘i hono teuteu‘i ‘o e Kāingalotú ki honau hakeaki‘í.

• Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku tau langa ai ‘a e ngaahi temipalé? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hanga ai ‘e hono langa ‘o e ngaahi temipalé ‘o fakatupu “ ‘a e ngaahi fakatangá”? ‘Oku mou pehē ko e hā hono ‘uhinga na‘e pehē ai ‘e Palesiteni ‘Iongi, “ ‘Oku ou loto au ke toe fehangahangai mo e fakatangá”?

• Ko e hā e ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e ngāue fakatemipalé ko ha me‘a ke ne ‘ai kitautolu ke “tau kaungā ngāue fakataha mo hotau ‘Eikí pea mo hotau Fakamo‘uí”? Te tau ‘ilo‘i fēfē “kuo tali ‘e he ‘Eikí ‘a ‘etau ngaahi ngāué”?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “ ‘Oku ‘ikai ke tau fie ma‘u ha kakai ‘oku lāunga kau [ki he] temipalé.” Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fie ma‘u ai “ ‘a e loto fiefiá” mo e loto talangofuá ki hono langa pea mo e mōihū ‘i he temipalé? Ko e hā ha me‘a kuó ke fai ‘o ne tokoni‘i koe ke ‘oua na‘á ke lāunga ‘i hono langa ‘o e ngaahi temipalé pea mo e mōihū ‘i he temipalé? Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke “ ‘uluaki mo mu‘omu‘a taha” ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí ‘i hotau ngaahi lotó mo ‘etau ngaahi ngāue ‘oku faí?

Te tau lava ‘i he ‘enitaumení ke toe foki hake ai ‘i ha ‘aho ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Eikí.

• ‘Oku tokoni’i fēfē kitautolu ‘e he ouau ‘o e fakama‘ú ke tau “ha‘u mei Pāpilone, pea fakamā’oni’oni’i kitautolu mo langa ha Saione ‘o hotau ‘Otuá?”

• Ko e hā ha me‘a te ke lava ‘o fai ke ‘aonga kakato ange ai ‘a e ouau ‘o e fakama’ú ‘i ho‘o mo‘uí? Ko e hā ho’o ongo‘i he taimi ‘okú ke ‘ilo’i ai te ke lava ‘o fakahoko ha ngaahi fehokotaki fakafāmili ‘oku ta’engata mo ho’o ngaahi kuí, mo ho hakó, pea mo ho fāmilí tāutonú? ‘Oku kaunga fēfē ‘a ho’o ‘ilo’i ‘ení ki he ongo ‘okú ke ma‘u ‘i hono mo’ui’aki ‘o e ongoongoleleí ‘i he ‘aho taki taha?

Ko e Temipale Sā Siaosí, ko e fuofua temipale ia ‘i ‘Iutaá ne langa ‘o ‘osi pea tāpuaki’i mo fakatapui.

Ko e taha ‘o e ngaahi lau‘i tā ‘oku ma‘u ‘o e Temipale Navuú. Na‘e ngāue ‘a Palesiteni ‘Iongi mo e kau mēmipa kehe ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he ‘aho mo e pō koe‘uhí ke ma’u ‘e he Kāingalotu na’e mo‘ui tāú ‘a honau ngaahi ‘enitaumení ‘i he Temipale Navuú pea nau toki mavahe atu ki he Tele‘a Sōlekí.