Fakamālohia ‘a e Kāingalotú ‘i he Ngaahi Me‘a-foaki ‘o e Laumālié

‘I he‘ene kei talavoú, na‘e fekumi fai-velenga ai ‘a Pilikihami ‘Iongi ki ha tui fakalotu ko ē ‘e ma‘u kotoa ai ‘a e ngaahi me‘a-foaki ‘o e ongoongoleleí ‘o hangē ko ia ‘i he Fuakava Fo‘oú. Ka kimu‘a ‘i he‘ene papitaisó, na‘á ne ma‘u ha fakamo‘oni mātu‘aki mālohi mo‘oni ki he Siasí ‘i he taimi na‘e fakamaama ai hono ‘atamaí ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní (vakai, DNW, 9 Feb. 1854, 4). ‘I he‘ene fuofua fetaulaki mo Siosefa Sāmita ‘i Ketilaní, na‘e tāpuekina ai ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘aki ‘a e me‘a-foaki ‘o e lea kehekehé. (vakai, MHBY-1, 4–5). Neongo pē ko ha me‘a hāhāmolofia ia ‘i he‘ene mo‘uí, ka na‘á ne ma‘u ma‘u pē ha ngaahi me‘a-foaki fakalaumālie kehekehe ne lilingi mai kiate ia pea mo e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. “Kapau kuo tau ma‘u ‘a e tui fakalotu ‘a e Fakamo‘uí ‘oku tau ma‘u ai ‘a e totonu mo‘oni ki he ngaahi tāpuakí ‘o hangē ko e kuonga mu‘á. ‘O ‘ikai pehē ‘e ma‘u me‘a-hā-mai kotoa pē, pe misi kotoa pē, pe ma‘u kotoa ‘a e me‘afoaki ‘o e lea kehekehé pe faka‘uhinga‘i ‘o e lea kehekehé, ka ‘e ma‘u ‘e he tangata kotoa pē ‘o fakatatau mo e me‘a te ne lavá pea mo e tāpuaki ‘a ia ‘okú ne fai ‘a e Foakí” (DNW, 27 Feb. 1856, 3).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku foaki ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘a-foaki ‘o e Laumālié ke fakamālohia mo tāpuaki‘i kitautolu, hotau ngaahi fāmilí, mo e Siasí.

‘Oku foaki ‘a e ngaahi me‘a-foaki ‘o e Ongoongoleleí ke fakamālohia ‘a e tui ‘a e tokotaha ‘oku tuí (DBY, 161).

Kuo fehu‘i mai pe ‘oku kei hoko ‘a e ngaahi faka‘ilongá ki he tokotaha tuí ‘i hotau ‘ahó ni ‘o hangē ko e kuonga mu‘á. Pea ‘oku tau tali ‘io ki ai. Kuo ‘ā ‘a e kuí, hopohopo mo e heké, fanongo mo e tulí, fakamo‘oni‘i mo e me‘afoaki ‘o e kikité, pea pehē mo e me‘a-foaki ‘o e fakamo‘ui mahakí, ‘a e me‘afoaki ‘o e fakahaá, ‘a e me‘a-foaki ‘o e lea kehekehé mo e faka‘uhinga‘i ‘o e ngaahi lea kehekehé. Na‘e folofola ‘a Sīsū ‘e muimui ‘a e ngaahi faka‘ilongá ni ‘ia kinautolu ‘oku tuí [vakai,Ma‘ake 16:17]. ‘E hoko ki he tokotaha tui ‘i hono Siasí mo hono Pule‘angá ma‘u pē ‘a e ngaahi faka‘ilongá ni ‘i he kuonga kotoa pē ‘e tu‘u ai ‘a e Siasi mo‘oní (DNSW, 19 May 1868, 1).

Kuó u ‘osi pehē na‘e fokotu‘u ‘e Kalaisi ‘i hono Siasí ha Kau ‘Aposetolo mo ha Kau Palōfita; na‘á ne toe fokotu‘u foki ‘i hono Siasí ha kau faifekau, kau tauhi, mo ha kau akonaki; fakataha mo e ngaahi me‘a-foaki ‘o e Laumālié, hangē ko e ngaahi lea kehekehé, fakamo‘ui ‘o e mahakí, ‘ilo‘i ‘o e ngaahi laumālié, pea mo ha ngaahi me‘a-foaki lahi kehe. Te u fehu‘i he taimí ni ki māmani kotoa, ko hai kuó ne ma‘u ha fakahā kuo fakangata ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi lakanga mo e ngaahi me‘a-foaki ko ‘ení ‘i hono Siasí? ‘Oku te‘eki ke u ma‘u ‘e au ha fakahā. Kuó u ma‘u ‘e au ha fakahā ‘oku totonu ke nau ‘i he Siasí, pea ‘oku ‘ikai ha Siasi [mo‘oni] ia ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke nau ‘i ai (DBY, 136).

Tau pehē ‘oku mou talangofua ki he ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí, ka ‘oku ‘ikai ke mou lea ‘i ha ngaahi lea kehekehe he ‘ahó ni, tukunoa‘i pē ia. Tau pehē ‘oku ‘ikai ke mou ma‘u ‘a e laumālie ‘o e kikité, ‘oku ‘ikai ko ha fu‘u me‘a ia. Tau pehē ‘okú ‘ikai ke mou ma‘u ha fa‘ahinga me‘a-foaki pau ‘o ha‘u fakataha mo ha tu‘oni matangi mālohi, ‘o hangē ko ia he ‘aho ‘o e Penitekosí, ‘oku ‘ikai ha fa‘ahinga ‘uhinga pau ia ‘oku totonu ai ke ke ma‘u ia. ‘I he ‘aho ‘o e Penitekosí na‘e ‘i ai ha fiema‘u makehe ia ke hoko, he ko ha taimi ia ne lahi makehe ai ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahí. Na‘e fie ma‘u ai ha fa‘ahinga fakahā makehe mo mālohi ia ‘o e mālohi ‘o e Māfimafí ke fakaava ai e mata ‘o e kakaí mo ‘ai ke nau ‘ilo kuo ‘osi totongi huhu‘i ‘e Sīsū hotau mo‘uá, pea na‘a nau kalusefai mo‘oni ia, ‘a ia ne hoko ‘i he‘ene pekiá, ko e Fakamo‘ui ki he māmaní. Na‘e fie ma‘u ‘eni ia ke hoko ‘i he kuonga ko iá ke tui ai ‘a e kakaí (DBY, 161–62).

Tuí. ‘I ho‘o tui ko ia ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí pea ma‘u mo e tuí, ‘a ia ko e me‘a-foaki ia ‘a e ‘Otuá, ‘okú ne tānaki mai mo ha tui lahi ange, ‘o tānaki mai ha toe tui ki he tui ‘i mu‘á. ‘Okú ne foaki ‘a e tuí ki hono kakaí ko ha me‘a‘ofa; ka ‘oku ‘i hono kakaí ‘a e faingamālie ko ia ke tui pe ‘oku mo‘oni ‘a e ongoongoleleí pe ‘oku loi (DBY, 154).

Ko e Me‘a-foaki ‘o e Fakamo‘ui Mahakí. ‘Oku ou ‘i hení ke u fakamo‘oni ki ha fakamo‘ui mahaki ‘e laungeau ne fai ki ha kakai tangata, kakai fefine, mo ha fānau, ‘aki ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá, ‘o fakafou ‘i he hilifaki o e nimá, pea kuó u mamata ki ha tokolahi ‘i hono fokotu‘u mei he ngaahi matapā ‘o e maté, ‘o fakafoki mai mei he ngutungutu ‘o ‘itānití; pea ne ‘i ai mo ha ni‘ihi ne ‘osi mavahe honau laumālié mei honau sinó, ne to e foki mai. ‘Oku ou fakamo‘oni‘i ne u ‘osi mamata ki hono fakamo‘ui ‘o e mahakí ‘i he hilifaki ‘o e nimá, ‘o fakatatau mo e tala‘ofa ‘a e Fakamo‘uí (DBY, 162).

‘I he‘eku hilifaki nima ki he mahakí, ‘oku ou ‘amanaki ke fou mai ‘iate au ‘a e mālohi fakamo‘ui mo e ivi ‘o e ‘Otuá ki he tokotaha puké, pea kemavahe mo e mahakí. ‘Oku ‘ikai ko ha‘aku pehē ‘eni ne u fakamo‘ui ‘a e tokotaha kotoa pē ne hilifaki ki ai hoku nimá; ka kuo fakamo‘ui ha tokolahi ‘i he‘eku faingāué (DBY, 162).

‘I he taimi ‘oku tau mateuteu aí, pea ‘i he taimi ‘oku tau hoko ai ko e ngaahi me‘angāue mā‘oni‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘e lava leva ke fou ha fa‘ahinga huelo ‘o e mālohi mei he Māfimafí ‘i he sino ‘o e tokotaha faingāué ki he sino ‘o e tokotaha mahakí, pea fakamo‘ui ai ‘a e puké; ‘a e langa‘ulú, mofí pe ko ha fa‘ahinga mahaki pē kuo pau ke mavahe (DBY, 162).

‘Oku fekau‘i ma‘u pē au, neongo ‘oku ou ‘alu pē ‘i he ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi, koe‘uhí he ko e faingamālie ia ki he tamai kotoa, kuo hoko ko ha Kaumātu‘a ‘i ‘Isileli, ke ne ma‘u ha tui ke fakamo‘ui hono fāmilí; ‘o tatau tofu pē ia mo hoku faingamālie ke u ma‘u ha tui ke fakamo‘ui hoku fāmilí; pea kapau ‘oku ‘ikai ke ne fakahoko ia pea ta ‘oku ‘ikai ke ne faka‘aonga‘i hono faingamālié. ‘Oku meimei tatau pē ‘eni mo ha‘ane kole mai ke u fahi ‘ene f e f i é mo tokanga‘i hono fāmilí, he kapau ne ne ma‘u ‘e ia ‘a e tuí ‘e tokoni mai ai kiate au ke ‘oua te u toe li‘aki hoku ngaahi fatongia kehé kae fai ‘ene kolé (DBY, 163).

Kapau ‘oku tau puke, pea tau kole ki he ‘Eikí ke ne fakamo‘ui kitautolu, mo fai ma‘atautolu kotoa ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u ke faí, fakatatau mo ‘eku mahino ki he Ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí, mahalo na‘a ‘oku sai ā ke u kole ki he ‘Eikí ke ne ‘ai ke tupu ‘eku uité mo ‘eku koané, ‘o ‘oua te u toe palau ‘e au e kelekelé mo tō ‘a e tenga‘i uité mo e koané. ‘Oku ngali tonu ange kiate au ke u ngāue‘aki ‘a e ngaahi faito‘o kotoa pē ‘oku ou ‘ilo ki ai, peá u toki kole leva ki he‘eku Tamaí Hēvaní, ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ke ne fakatapui ‘a e faito‘o ko iá ki hono fakamo‘ui hoku sinó (DBY, 163).

Ka tau pehē ‘oku tau fononga atu ‘eni he ‘otu mo‘ungá, … pea puke ha tokotaha pe ua, ko e ha fa‘ahinga me‘a fakafaito‘o ‘i he māmaní te tau ala ma‘u, ko e hā e me‘a te tau faí? Fakatatau mo ‘eku tuí, kole ki he ‘Eiki Māfimafí … ke ne fakamo‘ui ‘a e mahakí. Ko hatau faingamālie ‘eni, ‘i he‘etau ‘i ha tu‘unga pehē ‘oku ‘ikai ke tau toe lava ai ke ma‘u ai ha fa‘ahinga me‘a ke tokoni‘i kitautolú. ‘E lava heni ‘e he ‘Eikí mo ‘ene kau tamaio‘eikí ke fakahoko kotoa. Ka ko hoku fatongia ke fai ia, ‘i he taimi ‘oku ‘i hoku mālohí ai iá (DBY, 163).

‘Oku tau hilifaki nima ki he mahakí mo faka‘amu ‘e fakamo‘ui kinautolu, pea mo lotu ki he ‘Eikí ke fakamo‘ui kinautolu, ka he ‘ikai ke tau lava ‘o pehē ma‘u pē te ne fai ia (DBY, 162).

Kikité, Fakahaá, mo e ‘Iló. ‘E lava ke hoko ‘a e fefine mo e tangata kotoa ko ha taha ma‘u fakahā, ‘o ma‘u ha fakamo‘oni ki a Sīsū, ‘a ia ko e laumālie ia ‘o e kikité, pea mo lava ke sioloto atu ki he finangalo ‘o e ‘Otuá fekau‘aki mo kinautolú, tukuange ‘a e koví, kae fili ‘a ia ‘oku leleí (DBY, 131).

Ko ‘eku mahinó, kapau te mou muimui ki he ngaahi akonaki ‘a Sīsū Kalaisi mo ‘ene Kau ‘Aposetoló, ‘o hangē ko ia kuo tohi ‘i he Fuakava Fo‘oú, ‘e ma‘u ‘e he tangata mo e fefine kotoa ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní… . Te nau ‘ilo ‘a e ngaahi me‘á ‘i honau tu‘ungá, mo honau kaha‘ú, pea mo e kuo hilí. ‘E mahino kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘o langí, ngaahi me‘a ‘o māmaní, ngaahi me‘a ‘o taimí, mo e ngaahi me‘a ‘o ‘itānití, ‘o fakatatau mo honau ngaahi uiui‘í mo honau ngaahi fatongiá [vakai,T&F 88:78–79] (DBY, 161).

Fekumi fai-velenga ke mou ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá. ‘E anga fēfē ha‘amou ‘ilo ia? ‘I he ngaahi me‘a fekau‘aki mo kimoutolú fakatāutaha, te mou lava ‘o ma‘u fakahangatonu ia mei he ‘Eikí; ka ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e kakaí [‘o e Siasí], ‘oku fakahoko mai hono finangaló ‘i he founga totonú, pea ‘e lava ke ‘ilo‘i ia ‘i he ngaahi fale‘i fakahangatonu ‘e fai atu mei he ma‘u‘anga totonú (DBY, 136).

Kapau ‘oku totonu ke fakahā ‘e he ‘Eiki Māfimafí ki ha Taula‘eiki Lahi, pe ki ha to e taha kehe mei he ‘ulú, ha ngaahi me‘a ‘oku mo‘oni, pe kuo hoko pea ‘e hoko, pea mo fakahā ki ai ‘a e iku‘anga ‘o e kakaí ni ‘i ha ta‘u ‘e uofulu mā nima mei heni, pe ko ha tokāteline fo‘ou ‘e hoko ko ha tokāteline ‘o e Siasí mo e Pule‘angá ni ‘i ha ta‘u ‘e nima, hongofulu, pe uofulu mei heni, ka ‘oku te‘eki fakahā ki he kakaí ni, pea fakahā ia ki ai ‘i he Laumālie tatau, talafekau tatau, le‘o tatau, mālohi tatau na‘á ne ‘oange ‘a e ngaahi fakahā ki a Siosefa Sāmita ‘i he‘ene kei mo‘uí, ‘e hoko ia ko ha tāpuaki ki he Taula‘eiki Lahi, pe fakafo‘ituitui ko iá; ka kuo pau ke tātātaha pē ha‘ane fakahā ia ki ha to e taha ‘i he funga māmaní, kae ‘oua kuo fakahā ia ‘e he ‘Otuá ki he ma‘u‘anga totonú ke hoko ko ha me‘a ki he kakaí fakakātoa. Ko ia, ‘i he taimi te mou fanongo ai ki he Kaumātu‘á ‘oku nau pehē ‘oku ‘ikai ke fakahā ‘e he ‘Eikí ki he Palesiteni ‘o e Siasí ‘a e me‘a ‘oku nau ‘ilo‘í, mo nau fakamatala ha ngaahi me‘a fakaofo, ko e fo‘i mo‘oni faka-‘Otua ‘eni ke mou fokotu‘u hifo, ko e fakahā ne nau ma‘ú ne ha‘u ia mei he tēvoló, kae ‘ikai ko e ‘Otuá. Kapau ne nau ma‘u ia mei he ma‘u‘anga totonú, na‘e mei fakahā ange ‘e he mālohi na‘á ne ‘oange ‘a e fakahaá kuo pau ke nau tauhi ‘a e ngaahi me‘a ne fakahā angé ‘i honau lotó pē, pea ‘e tātātaha pē ha‘anau loto ke fakamatala‘i ia ki ha to e taha (DBY, 338).

Ngaahi Me‘a-foaki Kehé. ‘Oku meimei ke tu‘unga tatau pē ‘a e me‘a-foaki ‘o e mamata ‘aki e mata fakamatelié pea mo e me‘a-foaki ‘o e ngaahi lea kehekehé. Kuo foaki e me‘a-foaki ko iá ‘e he ‘Eikí pea ‘oku lava ai ‘o fa‘iteliha ‘i he‘etau vakaí; ‘e lava ke tau faka‘aonga‘i ‘a e sio ‘o e matá ki hono fakalāngilangi ‘i ‘o e ‘Otuá, pe ki hono faka‘auha pē ‘o kitautolu.

Ko e me‘a-foaki ‘o e fetu‘utakí ko e me‘a-foaki ia ‘e taha mei he ‘Otuá, ‘o tatau tofu pē mo e me‘a-foaki ‘o e kikité, ‘o e ‘ilo‘i ‘o e ngaahi laumālié, ‘o e lea kehekehé, ‘o e fai fakamo‘uí, pe ko ha toe me‘a-foaki kehe pē, neongo ko e mamatá, ifó, mo e leá, kuo ‘osi foaki fakalūkufua ia ‘o ‘ikai toe fa‘a lau ai kinautolu ia ko ha ngaahi me‘a-foaki ‘oku fakaofo fēfē ‘o hangē ko e ngaahi me‘a-foaki ko ia ‘oku lau ki ai ‘i he Ongoongoleleí.

Te tau lava ‘o faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi me‘a-foakí ni, pea mo e ngaahi me‘afoaki kehe kotoa pē kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá, ki hono fakahīkihiki‘i mo fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá, mo tauhi kiate ia, pe ko ha‘atau faka‘aonga‘i kinautolu ke fakamaa‘i ‘aki ia mo ‘ene ngāué… . ‘Oku tonu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oní ni ‘o fakatatau mo e ngaahi me‘a-foaki kuo tau ma‘u ‘o fakataumu‘a mai ke tau ngāue‘akí, koe‘uhí ke tau kātaki mo hākeaki‘i, pea koe‘uhí ke ‘oua na‘a ngata ‘a e houalotu kuo tau ma‘ú, kae tu‘uloa ‘o ta‘engata.

‘O ka tau ka ngāue‘aki totonu ‘a e ngaahi me‘a-foaki kuo ‘omi kia kitautolú, te tau lava ‘o fakapapau‘i ai ha toetu‘u ki he sino ‘oku tau ma‘ú, ‘a ia ‘oku nofo ai hotau laumālié, pea ‘o ka nau ka toetu‘u ‘e ngaohi kinautolu ke nau ma‘a mo mā‘oni‘oni; pea nau tu‘uloa ia ‘o ta‘engata (DNW, 27 Aug. 1856, 2).

‘Oku fakamālohia mo fakapapau‘i ‘e he ngaahi maná ‘a e tui ‘anautolu ‘oku ‘ofa mo tauhi ki he ‘Otuá.

Ko e maná, pe ko e ngaahi hāsino ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai ma‘á e kau ta‘e tuí ia; ‘oku ‘omi ia ke fakafiemālie‘i ‘aki ‘a e Kāingalotú, pea ke fakamālohia mo fakapapau‘i ‘a e tui ‘anautolu ‘oku ‘ofa, manavahē, mo tauhi ki he ‘Otuá, kae ‘ikai ma‘anautolu ‘oku ‘i tu‘á (DBY, 341).

Kuo mou ma‘u ‘a e fo‘i fakakaukau ko ‘ení meiate au ‘oku ‘ikai ko e ngaahi mana ‘oku fakahoko ‘i ha ‘ao ‘o ha tangata ‘okú ne ‘ai ia ke tui ko ha me‘a ia mei he ‘Otuá, pe mei he Tēvoló; ka ‘o kapau ‘e fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ke fakamo‘ui ‘e ha tangata ha mahaki, ‘e lava ‘e he tokotaha ko iá ‘o fakahoko; ka ‘oku fai nai ia ke tui ai ‘a e tokotaha angahalá ‘oku mei he ‘Otuá ‘a e tokotaha ‘okú ne fakahokó? ‘Ikai, ko ha tāpuaki pē ia ki he Kāingalotú, pea ‘oku ‘ikai ha kaunga ia ki ai ‘a e kau angahalá, ‘oku ‘ikai ha‘anau pisinisi ‘anautolu ke fanongo ai; ka ‘oku ma‘á e Kāingalotú pē, ‘oku ‘omi ia ke ‘aonga pē kia kinautolu, pea ‘oku ‘anautolu ‘ata‘atā pē ia (DBY, 340).

Kuo fokotu‘u ‘a e palani ‘o e Ongoongoleleí, ka ‘i ai ha mana ‘oku fai ke tui ai ‘a e kakaí ‘e hoko ia ko hanau fakahalaia. Ka mou fanongo ki hano fakamatala ‘e he kakaí ha me‘a ne nau mamata ai—kuo nau mamata ‘i ha ngaahi mana lalahi mo fakaofo kuo fakahoko, pea kuo nau tui, manatu‘i ‘oku “tui foki [mo e] kau tēvoló pea nau tetetete,” he ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o faka‘ikai‘i [vakai, Sēmisi 2:19]. Ko e taimi ‘oku ongona ai ‘a e le‘o ‘o e Tauhi-sipi Leleí, ‘oku tui ‘a e kau loto mo‘oní mo ma‘u ia. ‘Oku lelei ke ongo‘i ‘aki ‘a e lotó, ke ‘ilo ‘aki ‘a e mata ‘o e lotó, pea mo ma‘u ‘aki ‘a e ngaahi ongo ‘o e laumālie ‘oku mo‘ui fai ma‘u ai peé. ‘Oku ‘ikai ha tangata, tuku kehe kapau ko ha tokotaha tono [vakai, Mātiu 12:39], taha fe‘auaki, mānumanu, pe ko ha taha nofonoa ia, ‘e faifaiangé peá ne kumia ha mana; pe ko hono fakalea ‘e tahá, he ‘ikai teitei fai ia ‘e ha taha lelei mo faitotonu (DBY, 340).

Ko e kau tangata ne nau taku ‘oku lahi taha ‘enau mamata, ‘ilo mo ma‘u ‘a e mahinó ‘i he Siasí ni, pea kuo nau fakamo‘oni‘i ‘i he ‘ao ‘o ha ngaahi fakataha‘anga lalahi, ‘i he huafa ‘o e ‘Otua ‘o ‘Isilelí, kuo nau mamata kia Sīsū mo e ngaahi alā me‘a peheé, ko e kau tangata tatau pē ia kuo nau mavahe mei he Siasí ni, ki mu‘a ia ‘oku te‘eki mavahe ‘a kinautolu ko ē ‘oku nau mo‘ui ‘i he tuí [vakai, ‘Alamā 32:21] (DBY, 342).

‘Oku hoko ‘a e ngaahi koloa kotoa ‘a e ‘Otuá ko ha ngaahi mana ki he fāmili ‘o e tangatá ‘o ka mahino kiate kinautolu. ‘Oku ‘ikai ha mana ia, tuku kehe pē kia kinautolu ko ē ‘oku ta‘e ‘iló. He ko e maná ‘oku totonu ko ha me‘a ia ‘oku hoko ta‘e ‘i ai hano tupu‘anga, ka ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a pehē foki ia. ‘Oku ‘i ai ha tupu‘anga ‘o e me‘a kotoa pē ‘oku tau mamata ki ai; pea kapau ‘oku tau mamata ki ha me‘a ‘oku hoko ka ‘oku ‘ikai mahino kiate kitautolu ‘oku tau ui leva hono tupu‘angá ko e mana (DBY, 339).

‘Oku fakanatula pē kiate au ke u tui, kapau te u palau ‘a e kelekelé ‘o lulu ki ai ha tenga‘i uite, te u utu ‘i hono faha‘ita‘u totonú ha uite; ko ha ola fakanatula pē ia. ‘Oku pehē tofu pē mo e ngaahi mana na‘e fakahoko ‘e Sīsū ‘i he funga māmaní. Hili ‘enau inu kotoa ‘a e uainé ‘i he kātoanga mali ‘i Kena ‘i Kālelí [vakai, Sione 2:1–11], na‘a nau ō ki he Fakamo‘uí ‘o fehu‘i ange pe ko e hā te nau faí. Na‘á ne fekau‘i ke nau fakafonu ‘enau ngaahi kuló ‘aki ha vai, pea hili iá, na‘a nau ohu ia ‘o ‘ilo kuo hoko ko e uaine. ‘Oku ou tui ko ha uaine mo‘oni ia; ‘oku ‘ikai ke u tui au na‘e fai ‘eni ‘i he founga ko ia ‘oku fai he ‘ahó ni ‘e he kau faiangahalá, ‘i he founga ko ia ‘oku nau ui ko e ngāue‘aki e ‘atamaí (psychology), liliu faka‘uhila e kemikalé (electrobiology), pe ko hano fakakuihi e ‘atamaí ‘e ha taha kehe (mesmerism), mo e ngaahi alā me‘a pehē ‘okú ne uesia ‘a e tangatá mo ‘ai ke nau tui ko e vaí ko ha uainé, pe ko ha toe fa‘ahinga me‘a kehe ‘oku nau meimei anga tatau. Na‘e liliu ‘e he Fakamo‘uí ‘a e vaí ko e uaine. Na‘á ne ‘ilo‘i e founga ke ui fakatahataha‘i mai ai ‘a e ngaahi ‘elemēnití ‘o nau fakafonu ‘a e vaí ‘aki ‘a e ngaahi nāunau ‘o e uainé. ‘Oku takatakai‘i kitautolu ‘e he ngaahi ‘elemēnití; ‘oku tau kai, inu mo mānava‘aki kinautolu, ka na‘e hanga ‘e Sīsū, ‘i he‘ene ‘afio‘i hono foungá, ‘o ui fakatahataha‘i mai kinautolu, ‘o ‘ikai ko ha mana ia na‘á ne faí, tuku kehe pē kia kinautolu na‘e ‘ikai ke nau ‘ilo‘i hono foungá. Ko ha me‘a tatau pē ‘eni mo e fefine ko ia na‘e fakamo‘ui ‘i he‘ene ala ki he kapa‘i kofu ‘o e Fakamo‘uí [vakai, Mātiu 9:20–22]; na‘e fakamo‘ui ia ‘i he‘ene tuí, ka na‘e ‘ikai ko ha mana ia ki a Sīsū. Na‘e mahino ki ai ‘a e foungá, pea neongo na‘e fe‘efi‘efihi takai ‘iate ia ‘a e kakaí, ‘o ‘i mu‘a mo mui, tafa‘aki mo tafa‘aki, ‘o faingata‘a ke lava ‘o ngaue, ko e momeniti na‘e ala ange ai kiate iá, na‘á ne ongo‘i ha mōlia atu hono iví peá ne ‘eke leva pe ko hai na‘e ala angé. Na‘e ‘ikai ko ha mana ‘eni ia kiate ia. He na‘á ne ma‘u ‘a e me‘a kotoa ‘o e mo‘uí mo e maté ‘i hono mālohí; na‘á ne ma‘u ‘a e mālohi ke tuku hifo ‘ene mo‘uí pea mo e mālohi ke to e to‘o hake ia [vakai, Sione 10:17–18]. Ko e me‘a ‘eni na‘á ne folofola ‘akí, pea kuo pau ke tau tui ki ai ‘o kapau ‘oku tau tui ki he hisitōlia ‘o e Fakamo‘uí mo e lea ‘a e Kau ‘Aposetoló kuo hiki ‘i he Fuakava Fo‘oú. Na‘e ma‘u ‘e Sīsū ‘iate ia pea meiate ia ‘a e mālohí ni; he na‘e foaki ia ‘e he Tamaí ki ai; ko hono koloa tukufakaholo, pea na‘á ne ma‘u ai ‘a e mālohi ke tuku hifo ‘ene mo‘uí mo to e to‘o hake ia. Na‘e ‘iate ia ‘a e ngaahi matavai mo e ngaahi me‘a kotoa ‘o e mo‘uí pea ‘i he taimi na‘e folofola ai ki ha ni‘ihi “Mo‘uí”, na‘a nau mo‘ui (DBY, 340–41).

Kapau te tau ma‘u ‘a e tuí mo ongo‘i ko e ngaahi me‘a ‘o e mo‘uí mo e maté ‘oku ‘i hotau mālohí, ‘e lava ke tau pehē ki he mahakí, “Ke valoki‘i koe ‘i he huafa ‘o Sīsuú, pea tuku ke foki mai ‘a e mo‘uí mo e mo‘ui leleí ki he sino ‘o e tokotahá ni mei he ‘Otuá, ke ne fakafepaki‘i ‘a e mahakí”; ‘e fakahoko ‘eni ‘e he‘etau tuí ‘i he hilifaki ‘o e nimá ‘i hono fakahoko ‘o e ouau ‘o e Ongoongolelei mā‘oni‘oní (DBY, 342).

‘Oku tatala ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘o e pule‘angá kia kinautolu ‘oku nau fekumi ki he ngaahi me‘a-foaki lelei tahá mo tauhi e ngaahi fekaú.

Ko e hā ‘a e me‘a-lilo? ‘Oku ‘ikai ke tau ‘ilo ia, ‘oku mahulu atu ia ‘i he me‘a ‘oku tau ‘iló. Ko e taimi ‘oku tau lau ai ki he me‘a liló, ‘oku tau lau ai ki he ngaahi me‘a fūfūnaki ta‘engatá, he ko e me‘a ko ē ‘oku ‘ilo‘í, ‘oku ‘ikai toe hoko ia ko ha me‘a lilo; ko e me‘a kotoa pē ‘e ‘iló, ‘e lava ke tau ‘ilo ia ‘i he ‘etau fakalakalaka ‘i he tu‘unga ‘o e potó. Ka ko e me‘a ko ia ‘oku toe mahulu atu ‘i he mahino ‘o e poto kotoa ‘oku tau ma‘ú ‘oku hoko ia ko e me‘a-lilo (DBY, 338–39).

Kapau te tau vakai‘i lelei ‘a e me‘á ni, ‘e mahino kia kitautolu ko ha kihi‘i konga si‘i pē ‘o e ngaahi me‘a ‘o e Pule‘angá (Siasí) kuo ‘osi fakahā maí, ‘o a‘u pē ki he kau ākongá. Kapau kuo tau mateuteu ke vakai atu ki he ngaahi misiteli ‘o e Pule‘angá, ‘o hangē ko ‘enau tu‘u mo e ‘Otuá, ‘oku totonu ke mahino ai kia kitautolu ta ko ha kihi‘i konga si‘i pē ‘o kinautolu kuo foaki atu hení pe mo ha toe feitu‘u pē. Kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá ‘i hono Laumālié ha ngaahi me‘a lahi ki hono kakaí, ka ‘i he meimei me‘a kotoa pē, ‘okú ne tāpuni vave pē ‘a e vīsone ‘o e ‘atamaí. Te ne tuku ‘ene kau tamaio‘eikí ke nau mamata taimi nounou pē ki ha ngaahi me‘a ta‘engata, ka ‘i he taimi nounou pē kuo tāpuni ‘a e vīsoné pea tuku pē kinautolu ‘i honau tu‘unga ki mu‘á, koe‘uhí ke nau ako ke ngāue ‘i he tuí, pe hangē ko e founga ne ma‘u ai ‘e he Kau ‘Aposetoló, ‘o ‘ikai ‘a‘eva fakatatau mo e mamatá, ka ‘i he tuí [vakai, 2 Kolinitō 5:7] (DBY, 339).

Kapau ‘e vave ha‘o fakamo‘oni‘i ‘i he ‘ao ho ‘Otuá ‘okú ke taau ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a fakaliloliló, pea kapau te ke fie ui kinautolu mei he Pule‘anga ‘o e langí—he kuó ke falala kakato ki he ‘Otuá—pea he ‘ikai te ke teitei lavaki‘i ha me‘a ‘e fakahā atu ‘e he ‘Otuá—he ‘ikai ke ke teitei fakahā ki ho kaungā‘apí ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai totonu ke ke fakahaá, ‘o vave tatau pē mo ho‘o teuteu ke fakafalala atu kiate koe ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ‘e ta‘efa‘alaua ha ngaahi me‘a ke foaki atu kiate koe [vakai, ‘Alamā 26:22] (DBY, 93).

Ko ‘eni ‘e hoku kāinga, malanga‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau tui mo‘oni ki aí, pea ka tau ka a‘u ki ha ngaahi me‘a fakatokāteline ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo, ‘o a‘u ai pē kapau ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga totonu ke tau tui ki he ngaahi me‘a ko iá, [pea ‘au pē] kapau ‘oku ako‘i mai ‘e he‘etau lēsoní ‘oku mo‘oni, hiki fakalaka mei he ngaahi me‘a ko iá ka ke ako‘i pē ki he kakaí ‘a e me‘a ko ē ‘oku tau ‘ilo‘í (DBY, 338).

Kapau te nau mo‘ui ‘aki ia, kuo fe‘unga ‘ānoa ‘a e ngaahi me‘a kuo ako‘i ki hotau kāinga kuo lauta‘u ‘enau nofo hení, ke teuteu‘i ai kinautolu ke nau hū atu ki he matapā fāsi‘í pea ki Selūsalema Fo‘ou, pea mo mateuteu ke feohi fiefia mo e kau ‘āngelo mā‘oni‘oní (DBY, 339).

Ko e ngaahi me‘a-lilo ‘eni ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he funga māmaní, ke tau ‘ilo‘i e founga ke fakama‘a mo fakamā‘oni‘oni‘i ai ‘etau ‘ofá, ‘a e māmani ‘oku tau tu‘u aí, ‘a e ‘ea ‘oku tau mānavá, ‘a e vai ‘oku tau inú, ‘a e fale ‘oku tau nofo aí mo e ngaahi kolo ‘oku tau langá, koe‘uhí ka hoko mai ‘a e kau mulí ki hotau fonuá te nau ongo‘i ha mālohi ‘oku ‘a‘apa mo fakatokanga‘i ha fa‘ahinga mālohi ‘oku ‘ikai ke nau maheni mo ia (DBY, 339).

Kapau te ke pehē ‘okú ke fie ma‘u ha ngaahi me‘a-lilo, ngaahi fekaú, mo ha ngaahi fakahā, te u tali ‘o pehē ‘oku hāhāmolofia ha fakalaka atu ha ‘aho Sāpate ‘iate koe, ‘a koe ko ē ‘oku kau he ha‘u ki hení, ‘oku ta‘e lilingi atu ‘a e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí ‘o hangē ha vai ki he kelekelé (DBY, 343).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku foaki ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘a-foaki fakalaumālié ke ne fakamālohia mo tāpuaki‘i kitautolu, mo hotau ngaahi fāmilí, mo e Siasí.

Ko e fē ‘a e ngaahi me‘a-foaki ‘o e Laumālié? Ko e hā hano ‘aonga ke ma‘u kinautolu ‘i he Siasi kuó u fakafoki mai ‘o Sīsū Kalaisí? (Vakai foki, 1 Kolinitō 12:4–11; T&F 46:10–26.)
‘E anga fēfē ha‘atau ‘ilo‘i e taimi ‘oku ‘i he‘etau mo‘uí ai ‘a e ngaahi me‘afoaki ‘o Laumālié ‘i he‘etau mo‘uí? Te tau faka‘aonga‘i fēfee‘i ia ke tāpuaki ‘i ai e ni‘ihi kehé?
Ko hai ‘okú ne fatongia‘aki hono ‘ilo‘i mo hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi me‘a-foaki fakalaumālié ‘i he Siasí? (Vakai foki, T&F 46:27; 107:18.) ‘Oku faikehekehe fēfē hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘a-foaki fakalaumālié ‘i he ngaahi fatongia faka-Siasí mei hono ngāue‘aki kinautolu ki he fakafo‘ituituí pe fāmilí?

‘Oku fakamālohia mo fakapapau‘i ‘e he maná ‘a e tui ‘anautolu ‘oku ‘ofa mo tauhi ki he ‘Otuá.

Ko e hā ‘a e mana? Ko e hā honau taumu‘á?
‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “le‘o ‘o e Tauhi-sipi leleí” pe mo e “ma‘u ‘i he laumālie tatau ‘oku mo‘ui ma‘u peé”? ‘E fakapapau‘i fēfee‘i ‘e he maná ‘etau tuí mo ‘etau fakamo‘oní? Ko e hā ‘oku mālohi ange ai ‘a e fanafana ‘a e Laumālié ‘i he fakahāhā ‘o e mālohí? ‘E fēfē ha‘atau tokanga lahi ange ki he ngaahi mana ‘i he‘etau mo‘uí? (Vakai foki, 2 Nīfai 27:23; ‘Eta 12:12.)

‘Oku tatala ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a e ngaahi me‘a-lilo ‘o e pule‘angá kia kinautolu ‘oku fekumi ki he ngaahi me‘a-foaki lelei tahá mo tauhi e ngaahi fekaú.

Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā ‘oku fakahā ai pē ‘e he ‘Otuá ha “kihi‘i konga si‘i ‘o e ngaahi me‘a ‘o e Pule‘angá”? (Vakai foki, T&F 78:17–18.)
Te tau fakamo‘oni‘i fēfee‘i kitautolu ‘oku tau “taau ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘aliló”? (Vakai foki, T&F 76:5–10.)
Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā ‘a e ngaahi me‘a-lilo ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? (Vakai foki, T&F 84:19–22.) ‘E hoko fēfē ha me‘a lilo ia ki ha taha ko ha fo‘i mo‘oni mahino mo faingofua pē ia ki ha taha kehe? Ko e hā ‘oku faingofua ai ke tau vavalo fekau‘aki mo ha me‘a ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘i?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “ ‘Oku hāhāmolofia ke mavahe atu ha Sāpate … mo hano ta‘e lilingi atu ‘a e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí kiate kimoutolu ‘o hangē ha vai ki he kelekelé.” ‘E anga fēfē ha‘atau teuteu ke ma‘u ‘a e ngaahi fakahā ko iá ‘i he‘etau ma‘u ‘a e sākalamēnití mo tauhi ‘a e Sāpaté ke mā‘oni‘oní?

pioneers camping — Ko ha ngaahi nofo‘anga ‘o ha kakai masiva ne fokotu‘u mei Nāvū ‘o a‘u ki he ve‘e Vaitafe Misisipí he 1847, ‘o hangē ko ‘ene hā ‘i he tā valivali ko ‘ení. Na‘e fakahaofi ‘a e kau masivá ‘i hano ‘ai ‘e he ‘Eikí ‘a e kueilí ke nau ‘alu hifo mei he langí ke fafanga‘aki kinautolu.