Ko e Ngaahi Tāpuaki ‘o e Faingata‘á, Valoki‘í mo e Fakatangá

Na‘e mahino kia Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a e ngaahi taumu‘a ta‘engata ‘a e ‘Otuá, pea na‘á ne faka‘aonga‘i ‘a e mahino ko iá ki he ngaahi mamahi na‘á nau fekuki mo iá. Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi: “Kuó u fanongo ‘i ha tokolahi ‘i he‘enau fakamatala ‘enau faingata‘a‘ia ma‘a Kalaisí. ‘Oku ou fiefia ke u tala atu ‘oku te‘eki hoko ‘eni kiate au. Kuó u fetaulaki mo ha ngaahi me‘a lahi, ka ‘i he‘ene fekau‘aki mo e faingata‘a‘iá ‘oku ou fakafehoanaki ia he taimi lahi ‘i hoku lotó pea ‘i ha ngaahi ha‘ofanga kakai, ki ha tangata ‘okú ne tui ha kote maalualu, ‘uli mo motu‘a, pea ha‘u ha taha ‘o ne foaki ange ki ai ha kote ‘e taha ‘oku fo‘ou, mā‘opo‘opo mo faka‘ofo‘ofa. Ko e fa‘ahinga fakafehoanaki ‘eni ‘oku ou fai ‘i he‘eku fakakaukau ki he ngaahi me‘a kuó u fai ma‘á e Ongoongoleleí—Kuó u li‘aki atu ha kote motu‘a kau tui ha kote fo‘ou” (DBY, 348).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku sivi‘i mo vakavakai‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí koe‘uhí ke tau fakamo‘oni‘i ‘oku tau taau mo e nāunau fakasilesitialé.

Kuo pau ke sivi‘i ‘a e kakai ‘o e Fungani Mā‘olungá. Kuo tohi ‘e sivi‘i kinautolu ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē, ‘o hangē pē ko hono sivi‘i ‘o ‘Ēpalahamé [vakai, T&F 101:1–4]. Kapau ‘e ui kitautolu ke tau ō hake ki he Mo‘unga ko Mōlaiá ke feilaulau‘i ha ni‘ihi ‘o ‘etau ngaahi ‘Aiské (fānaú), ‘e me‘a noa pē ia; mahalo na‘a lelei ke tau fai ia ‘o hangē pē ko e ngaahi me‘a kehe kuo tau ‘osi faí. Te u pehē ‘oku ‘i ai ha faingamālie ke ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘a e ngaahi sivi kotoa pē ‘oku nau faka‘amu ki aí pe lava ke holi ki aí. Ka ko ‘eni, kapau ‘okú ke ma‘u ‘a e maama ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, te ke lava ‘o ‘ilo lelei ange ko e ngaahi faingata‘a‘ia ‘i he kakanó ‘oku ‘aonga mo‘oni (DBY, 346).

‘Oku tau ‘i ha ‘aho ‘o e faingata‘a koe‘uhí ke fakamo‘oni‘i ai pe ‘oku tau taau pe ‘ikai mo e mo‘ui ka hoko maí (DBY, 345).

Ko e tangata ‘atamai lelei kotoa pē kuo fakapale‘i ‘aki ha kalauni ‘o e nāunau, mo‘ui ta‘e fa‘a-maté, pea mo e mo‘ui ta‘engatá kuo pau ke ne lava‘i ‘a e feingatau kotoa pē kuo fokotu‘u ki he kakai ‘atamai leleí ke nau fouá, koe‘uhí ke nau ma‘u honau nāunaú mo honau hakeaki‘í. Ko e fakamamahi kotoa pē ‘e lava ke tō ki he kakai fakamatelié ‘e hoko ia ki ha tokosi‘i, ke teuteu‘i ai kinautolu ke nau a‘u ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Eikí. Ka tau ka ma‘u ‘a e nāunau ne ma‘u ‘e ‘Ēpalahamé, kuo pau ke fai ia ‘aki ‘a e founga tatau na‘á ne faí. Kapau ‘e faifaiangé pea tau teuteu ke a‘usia ‘a e fa‘ahinga feohi ‘i he kolo ‘o ‘Īnoké. Noa, Melekisēteki, ‘Ēpalahame, ‘Aisake, mo Sēkopé, pe ko ‘enau fānau faivelengá, pea mo e kau Palōfita mo e Kau ‘Aposetolo faivelengá, kuo pau ke tau foua ‘a e ngaahi feingatau tatau pē, ‘o ma‘u ai ‘a e ‘ilo, poto, pea mo e ngaahi ‘enitaumeni te ne teuteu‘i kitautolu ke tau hū ki he nāunau fakasilesitiale ‘o ‘etau Tamai mo hotau ‘Otuá… . Ko e sivi mo e faingata‘a kotoa pē kuó ke foua ‘oku ‘aonga ia ki ho fakamo‘uí (DBY, 345).

Kapau ‘e fakalōloa ‘etau mo‘uí ke ta‘u ‘e tahaafe, te tau kei mo‘ui pē mo ako. Ko e ngaahi fetō‘aki kotoa pē kuo tau foua ‘oku ‘aonga ia ke tau poto mo hoko ai ko ha sīpinga, pea fakataha mo e teuteu ke ma‘u ‘a e pale ‘oku teu ma‘á e kau faivelengá (DBY, 345).

Kapau na‘e ‘ikai faiangahala ‘a ‘Ātama, pea kapau ‘e kei hoko atu ‘a hono hakó ‘i he funga māmaní, he ‘ikai ke nau ‘ilo ‘e kinautolu pe ko e fē ‘a e angahalá, pe ko e mahí mei he melié, pe te nau ‘ilo‘i ‘a e anga-tonú, he ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga mahino mo faingofua ‘oku toki fakahaa‘i mo‘oni ai ha fanga ki‘i me‘a ‘e honau kehekehé. Kapau ‘e ‘ilo‘i ‘e he Kāingalotú ‘a e ngaahi me‘á ‘i honau tu‘unga totonú he taimi ‘oku ui ai kinautolu ke nau foua ‘a e faingata‘á, pea mo fehangahangai mo e me‘a ko ia ‘oku nau ui ko e feilaulaú, te nau lau ia ko e tāpuaki mā‘olunga taha kuo lava ‘o tuku kiate kinautolu. Ka ‘o ka tuku kinautolu ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní mo e fiefia totonú, ‘o ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a hono fehangahangaí, pea he ‘ikai ke nau ‘ilo ‘e nautolu ‘a e fiefiá, he ‘ikai ke nau ma‘u ‘e nautolu ha fiefia. He ‘ikai ke nau lava ‘o fakafaikehekehe‘i ‘a e māmá mei he fakapo‘ulí, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha ‘ilo ki he fakapo‘ulí pea hoko ai pē mo e ‘ikai ke nau fakatokanga‘i ‘a e māmá. Kapau he ‘ikai ke nau lava ‘o ‘ilo‘i ‘a e mahí, ‘e anga fēfē leva ha‘anau ‘ilo‘i ‘a e melié? He ‘ikai ke nau lava [vakai, T&F 29:39] (DBY, 345–46).

Ko e kakai fiefia lahi tahá kitautolu ‘i he‘etau ma‘u ‘a e me‘a ko ia ‘oku ui ko e faingata‘á; he ko e taimi ia ‘oku foaki lahi taha ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ki he kau faivelengá [vakai, 1 Pita 3:14] (DBY, 347).

Te u pehē ki he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko e me‘a pē ke tau faí ke tau ako mei he ‘Otuá. Tuku ke hoko atu pē ‘a e kau loí, pea tuku ke hoko atu pē ‘a e kau kapekapé, pea te nau ō ki he mala‘iá. Ko e me‘a pē ke tau faí ko e hoko atu e ngāué mo fakalakalaka, pea tauhi e ngaahi fekau ‘a ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá; pea te ne fakapuputu‘u‘i hotau ngaahi filí (DBY, 347).

Kuo tau foua mai ha ngaahi faingata‘a lahi, ‘e lava pē ke tau pehē ko ha ngaahi fakamamahi, pea te u ‘ai ke mahino ki hoku kāingá kotoa ‘oku ‘ikai ke u pōlepole, ka ko e me‘a kotoa pē kuó u fouá ko ha fiefia mo ha fiefia‘anga ia kiate au; ka kuo tau fai ha feilaulau lahi, mo foua mai ha ngaahi me‘a faingata‘a mo fakamamahi mo ha ngaahi ‘ahi‘ahi, ‘oku ‘ikai ha veiveiua ia ai. Kuo tau tofanga ‘i ha ngaahi ‘ahi‘ahi, pea kuo tau ‘ūkuma fiefia pē hono maumau‘i ‘etau ngaahi koloá. Kuo tu‘o nima, ‘i he te‘eki ke u hiki mai ki he tele‘á ni, ha‘aku tukuange ‘a e me‘a kotoa pē ne tāpuekina ‘aki au ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi koloa fakaemāmaní, ‘a ia ‘oku ‘ikai ko ha kihi‘i me‘a si‘i ia ki he fonua ne u nofo aí (DBY, 347–48).

Fekau‘aki mo e faingata‘á, ‘ofa ke tāpuekina kimoutolu, he ko e tangata mo e fefine ‘okú ne ma‘u ‘a e laumālie ‘o ‘etau tui fakalotú ‘oku ‘ikai hano faingata‘a‘ia ‘o‘ona; ka ko e tangata pe fefine ‘oku feinga ke mo‘ui fakatatau mo e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea toe pipiki he taimi tatau pē ki he laumālie ‘o māmaní, te ne ma‘u ha ngaahi fakamamahi ‘oku fakatou lahi mo matuitui, pea ‘e toe hokohoko foki (DBY, 348).

Si‘aki e ha‘amonga ‘a e filí, kae fua e ha‘amonga ‘a Kalaisí, pea te mou pehē ‘oku faingofua ‘a e ha‘amongá ni mo ma‘ama‘a ‘ene kavengá. ‘Oku ou ‘ilo ‘eni he ne hoko tonu kiate au (DBY, 347–48).

‘Oku tokoni ‘a e ‘Eikí ke loto fakatōkilalo ‘a e talangata‘á ‘aki ‘ene valoki‘i mo tuku kinautolu ke fakatanga‘i.

‘I he‘etau vakai ki he Kāingalotú, te tau pehē, ‘oku ‘i ai hano ‘aonga honau fakatanga‘í? ‘Io, kapau ‘oku nau talangata‘a. ‘Oku ‘aonga nai ke valoki‘i ha foha pe ‘ofefine? ‘Io, kapau ‘oku nau talangata‘a [vakai, T&F 105:6]. Ka tau pehē ‘oku nau talangofua kakato ki he fiema‘u kotoa ‘a ‘enau mātu‘á, ‘oku ‘i ai hano ‘aonga ke valoki‘i kinautolu? Kapau ‘oku ‘i ai, ‘oku ‘ikai mahino ia kiate au. He kuo te‘eki ke u ‘ilo ‘e au hano ‘aonga ‘o hano valoki‘i ha ki‘i tamasi‘i talangofua, pe kuó u ‘ilo ha no ‘aonga ‘o ha valoki mei he ‘Eikí ki ha kakai ‘oku talangofua kakato. Kuo valoki‘i nai ‘a e kakaí ni? ‘Io, kuo ‘osi hoko (DBY, 350).

Ko kinautolu ‘oku sītu‘a ki he ngaahi fekau mā‘oni‘oní te nau fetaulaki mo ha ngaahi faingata‘a fakamamahi mo‘oni. Te nau ongo‘i e houhau ‘o e Māfimafí kiate kinautolu. Ko kinautolu ‘oku nonga mo hoko ko e fānau leleí te nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kāfakafa ‘a ‘enau Tamaí mo honau ‘Otuá. Mou nonga pea mou falala ki he ‘Eiki Māfimafí [vakai T&F 101:16] (DBY, 351).

‘Oku ta‘e fakangatangata ange hotau tāpuekiná ‘i hono fakatanga‘i mo hoko mai e ngaahi anga ta‘e totonú, ‘i ha‘atau nofo pē ‘i hotau nofo‘anga ne tuli kitautolu mei aí—he ne tau faingata‘a‘ia ‘i hono to‘o ‘etau fāmá, ngoue‘angá, falekoloá, momosi‘anga mahoa‘á, ngaahi mīsiní pea mo e ngaahi me‘a kotoa ne tau ma‘u ki mu‘á (DBY, 346).

‘E fakatanga‘i ‘a e anga-tonú ‘e he kau angahalá, ka ‘e taki ‘e he ‘Otuá Hono kakaí, mo laka ki mu‘a ‘Ene ngāué.

‘Oua ‘e manavasi‘i, he kapau ‘oku mo‘oni e folofola ‘a e ‘Eikí, ‘e sivi‘i kimoutolu ‘i he me‘a kotoa pē; ka mou fiefia, mo lotu ta‘e tuku, mo fakafeta ‘i ‘i he me‘a kotoa pē, ‘o a‘u ai pē kapau ko e maumau‘i ia ho‘omou ngaahi koloá, he ko e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘okú ne taki kitautolú, pe te ne hokohoko pē ia. Tuku ke fakamā‘oni‘oni‘i ‘e he tangata mo e fefine kotoa pē ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, pea ‘e fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e koloa kotoa pē ‘a e Māfimafí ke lelei ma‘anautolu (DBY, 347).

‘Oku tataki ‘e he [‘Otuá] ‘a e kakaí ni ‘i ha ngaahi potu kehekehe ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, pea kuo tuhu kiate kinautolu ‘a e ngaahi nima ‘o e kakai ‘itá… . ‘Oku ‘i ai ha palani ‘a e ‘Eikí ki he me‘á ni. Mahalo te ke fehu‘i pe ko e hā ‘ene palaní. Ka ‘oku mou ‘ilo kotoa kuo pau ke fakahaohaoa‘i ‘a e Kāingalotú, ke nau hū ki he nāunau fakasilesitialé. Kuo tohi na‘e fakahaohaoa ‘i ‘a Sīsū ‘i he‘ene faingata‘a‘iá [vakai, Hepelū 5:8–9]. Ko e hā te tau fakakaukau ai ‘i ha kihi‘i momeniti ‘e lava ke tau mateuteu ke hū ki he pule‘anga ‘o e mālōloó ‘o fakataha ai mo ia pea mo e Tamaí, ‘o ta‘e foua ‘a e ngaahi faingata‘a meimei tatau? (DBY, 346).

Na‘e ‘ikai mei lava ‘o fakahaohaoa‘i ‘a Siosefa, neongo ka mo‘ui ‘i ha ta‘u ‘e tahaafe, ‘o kapau na‘e ‘ikai fakatanga‘i ia. Kapau ne mo‘ui ‘i ha ta‘u ‘e tahaafe, ‘o tataki e kakaí ni, mo malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ‘o ta‘e fakatanga‘i, na‘e ‘ikai mei lava ia ke fakahaohaoa‘i ‘o hangē ko ‘ene ‘i hono ta‘u [tolungofulu mā valú]. Te mou lava pē ‘o fika‘i, ko e taimi ko ē ne ui ai e kakaí ni ke nau foua ‘a e ngaahi fakamamahí mo faingata‘a‘iá, tuli mei honau ngaahi ‘apí, pea fakamo‘ulaloa‘i, fakamovetevete‘i, mo taa‘i, mo to‘o kotoa ‘enau koloá, ‘oku toe vave ange ‘aupito e ngāue ‘a e Māfimafí (DBY, 351).

Ko e taimi kotoa pē ‘oku mou ‘akahi ai ‘a e “Tui Faka-Māmongá” ‘oku mou ‘akahi hake ia ki ‘olunga; ‘oku ‘ikai ke mou teitei ‘akahi ia ‘e kimoutolu ki lalo. Ko e tu‘utu‘uni ia ‘a e ‘Eiki Māfimafí (DBY, 351).

Kapau na‘e ‘ikai totonu ke tau kātekina ‘a e nima fakamamahi ‘o e fakatangá, ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘oku tau tui ki aí, ‘a ē ‘oku nau tohoaki‘i mai e tokanga ‘a e lelei mo e kovi he funga māmaní pea lāulea ki ai ha tokolahi fau mo uluisino ‘i he‘enau fakakaukau fakapotó, ‘e pukenimā ia ‘e ha lauiafe ‘oku nau lolotonga fakamāvahevahe mei ai (DBY, 351).

Ko e taimi kotoa pē ‘oku nau fakatanga ai mo feinga ke ikuna‘i ‘a e kakaí ni, ‘oku nau hiki hake ai kitautolu, fakavaivai‘i honau nimá, kae fakamālohia ‘a e nima mo e uma ‘o e kakaí ni. Pea ko e taimi kotoa pē ‘oku nau feinga ai ke fakatokosi‘i hotau tokolahí, ‘oku nau fakatokolahi ange ai kitautolu. Pea ‘i he‘enau feinga ke faka‘auha ‘a e tui mo e mālohi ‘o e kakaí ni, ‘oku fakamālohia ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi tui fengatāliakí, mo fakapapau‘i ‘a e kau tui veiveiuá mo e mālohi ‘o e ‘Otuá, ‘i he māmá, mo e potó. ‘Oku tupulekina ‘a e mālohi mo e anga-tonu ‘a e kakaí ni ‘i he ‘Otuá ‘o fakatatau mo e feinga ‘a e Tēvoló ke faka‘auhá (DBY, 351).

Tukunoa‘i kitautolu, pea te tau fekau‘i atu ‘a e Kaumātu‘á ki he ngaahi potu mama‘o taha ‘o māmaní, ‘o tānaki mai ‘a ‘Isileli, tatau ai pē pe ‘oku nau ‘i fē; ka ‘o ka mou ka fakatanga‘i kimautolu, ‘e toe vave ange ‘emau fakahoko iá, koe‘uhí ‘oku fakanatula pē ke mau tulemohe ‘o ka tukunoa‘i kimautolu, mo mau fa‘a tokanga ai ke ki‘i mohe, mo tulemohe, pea mo ki‘i mālōlō. Kapau te mou tukunoa‘i kimautolu, te mau fakahoko leva ia ‘o fakahōhōloto pē; ka ‘o ka mou ka fakatanga‘i kimautolu, te mau ‘ā ‘o laulau pō ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí (DBY, 351).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku sivi‘i mo vakai‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí koe‘uhí ke tau lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘oku tau taau mo e nāunau fakasilesitialé.

‘Oku mou pehē ko e hā ne ui ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e mo‘uí ni ko e “aho ‘o e faingata‘á”? (Vakai foki, ‘Ēpalahame 3:22–26.) ‘E teuteu‘i fēfee‘i kitautolu ‘e he ngaahi faingata‘á ke tau hū ki he nāunau fakasilesitialé?
Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke fakatou hoko mai ‘a e ongo mālohi fehangahangai ‘o e leleí mo e koví? (Vakai foki, 2 Nīfai 2:11–14.)
‘Okú ke pehē ko e hā ne hounga‘ia ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he ngaahi faingata‘a na‘e tofanga ai mo e Kāingalotu ki mu‘á? Kuo tokoni fēfē atu ‘a e faingata‘á ke ke hoko ai ko ha mēmipa lelei ange ?
Ko e hā e ‘uhinga ‘o e “to‘o e ha‘amonga ‘a Kalaisí”? (Vakai foki, Mātiu 11:28–30.) ‘Oku tokoni fēfē e to‘o e ha‘amonga ‘a Kalaisí ke tau fiefia ai ‘i he‘etau fehangahangai mo e faingata‘á? (Vakai foki, Mosaia 24:13–15.)

‘Oku tokoni ‘a e ‘Eikí ke loto fakatōkilalo ‘a e talangata‘á ‘aki ‘ene valoki‘i mo tuku ke fakatanga‘i kinautolu.

Ko e hā ‘oku fa‘a valoki‘i ai kitautolu ‘e he ‘Eikí he taimi ‘e ni‘ihi? (Vakai foki, T&F 101:2–8.) Ko e hā hano mahu‘inga ‘o ‘etau founga tali e valoki ko iá? ‘E tokoni fēfē ‘etau ‘ilo e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ke fakatupu ai ‘e he mātu‘á mo e fānaú ha fāmili lelei ange?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku “ta‘e fakangatangata ange hono tāpuekina ‘o e Kāingalotú ‘i he‘enau tofanga ‘i honau fakatanga‘i mo fai ki ai e ngaahi anga ta‘e totonú… . ‘i ha‘anau nofo pē … . mo ma‘u e ngaahi me‘a ne nau ma‘u ki mu‘á.” Ko e hā ‘oku hoko ai ko ha tāpuaki lahi ange ke tautea‘i ‘i ha‘ate talangata‘a ‘i hano tuku ke te nofo fiemālie pē ‘i ha tu‘unga angahala?

‘E fakatanga‘i ‘a e anga-tonú ‘e he angahalá, ka ‘e tataki ‘e he ‘Otuá Hono kakaí mo laka ki mu‘a ‘Ene ngāué.

Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e fakatanga‘i ‘a e talangata‘á, ka na‘á ne toe lea foki fekau‘aki mo e kakai talangofuá—‘o hangē ko Sīsū Kalaisi, Siosefa Sāmita, mo e kau faifekaú—‘a ia ne fakatanga‘í. Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā ‘oku tuku ai ‘e he ‘Otuá ke fakatanga‘i ‘e he angahalá ‘a e anga-tonú?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e me‘a pē ‘oku fai ‘e he fakatanga ia ki he Siasí ko hono ‘ai ke laka ki mu‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí “o vave mo‘oni ange.” Ko e hā ‘oku tala mai ‘e he me‘á ni fekau‘aki mo e me‘a ‘oku tonu ke tau fai ‘i he fakafili mai ko ‘eni ki he mo‘oní? Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ke ako‘i ai ‘etau fānaú ke nau matu‘uaki ‘a e fakatangá?

Saints being driven out — Hangē ko ia ‘oku ‘oatu ‘e he tā valivalí, na‘e tuli ‘a e Kāingalotú ‘e ha kau fakatanga mei honau ngaahi ‘api ‘i he Potufonua Siakisoní ‘i Mīsuli he 1833; ‘i hono tā ‘e C.C.A. Christensen. © ‘I he angalelei ‘a e Misiume ki he ‘Aatí, ‘Univesiti ‘o Pilikihami ‘Iongí. Ma‘u ‘a e totonu fakalao kotoa pē.

hostile militias — Hangē ko hono fakatātaa‘i atu ‘e he tā valivalí ni, na‘e fa‘a fehi‘a ‘a e ngaahi kongakau fakalotofonuá he taimi ‘e ni‘ihi ki he Kāingalotu ‘i he kamata‘angá.