Hisitōlia ʻo e Siasí
Vahe 9: Fefaʻuhi mo Faifeinga


“Fefaʻuhi mo Faifeinga,” vahe 9 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 3, Laka Atu ʻi he Loto-Toʻa, Anga Fakaʻeiʻeiki mo e Tauʻatāina, 1893–1955 (2021)

Vahe 9: “Fefaʻuhi mo Faifeinga”

Vahe 9

Fefaʻuhi mo Faifeinga

ʻĪmisi
ʻū makasini ʻoku fakaava ʻi ha funga tēpile

ʻI he foki ʻa Siosefa F. Sāmita mei ʻIulope ʻi Sepitema ʻo e 1906, ne kei taʻepau pē e tuʻunga ʻo Liiti Simutí ke hoko ko ha senatoa ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe fanongonongo ʻe Falanisisi Laimani ʻi he konifelenisi lahi ʻo e māhina ʻe nima kimuʻá ʻa e fakafisi ʻa e ongo ʻaposetolo ko Sione W. Teila mo Mataiasi Kaulí. Naʻe tukuange foki mo Siosefa Tena mei hono ngaahi tuʻunga fakatakimuʻá.1

Ne tupu mei he ongo fakafisí fakataha mo e toki mate atu ʻa e ʻaposetolo ko Malina Melilí, ha ʻatā ʻo ha tuʻunga ʻe tolu ʻi he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa ia ne fakafonu ʻe Siaosi F. Lisiate, ʻOasoni F. Uitenī mo Tēvita O. Makei.2

Naʻe hangē naʻe ʻi ai ha ola lelei ʻo hono fanongonongo ʻo e ngaahi fakafisi ko ʻení ki he tokolahi ʻo e kau kaungā ngāue ʻo Liiti ʻi he Fale Aleá. Naʻe lipooti ʻe Liiti ki he kau taki ʻo e Siasí ʻo pehē, “Mei he meʻa kuó u fanongo aí, kuo fakaʻaongaʻi ʻe he kau senatoá e konifelenisi ne toki ʻosí ko ha fakamoʻoni ʻo e faitotonu ʻa e Siasí, kae tautautefito kia Palesiteni Siosefa F. Sāmita.”3

Ka neongo ia, ne ʻikai ko e moʻoni ia ʻo e tuʻunga fakakaukau ʻa e kau mēmipa ʻo e kōmiti Fale Alea ne vahe ki he fakatotoló, ʻa ia ne kei huʻuhuʻu pē hanau niʻihi fekauʻaki mo e Siasí. ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻenau fakatotoló, ne nau fili ke fokotuʻu ke toʻo ʻa Liiti mei he lakanga fakapolitikalé.4

Naʻe faifai pea vakaiʻi ʻe he Fale Aleá fakalūkufua e keisí ʻi Fēpueli ʻo e 1907, hili ia ha taʻu ʻe fā mei he fuofua fakamoveuveu ʻi hono fili ʻo Lītí. Ne tauhi ʻe he kōmití ha ngaahi peesi ne laka hake ʻi he tolu afé ʻo ha fakamoʻoni mei he kau fakamoʻoni, kau fakafepaki mo e kau poupou ne laka hake he toko teaú. ʻI hono toe vakaiʻi ʻe he kau senatoá e lekooti ko ʻení, ne nau fakakaukau foki ki heʻenau feohi fakataautaha mo Lītí, ʻa ia kuo fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe ha kakai tokolahi ʻi Uāsingatoni, DC. Ne hoko ʻa Fietoa Loseveleti, ko e palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití, ko hono poupou lelei tahá ʻo ne poupouʻi mālohi e Fale Aleá ke nau fili ia. ʻI he faifai pea fakahoko ʻe he kau senatoá ha tuʻutuʻuni fakalao ki he keisí, ne nau fili ke fakataʻeʻaongaʻi e fokotuʻu ʻa e kōmití pea fakangofua ʻa Senatoa Simuti ke kei maʻu pē hono lakangá.5

ʻI loto ʻi ha ʻaho ʻe nima, naʻe tohi ʻa Siosefa F. Sāmita ke fakamonūʻiaʻi ʻa Liiti mo fakamālō ki he kau senatoá ʻi heʻenau tuʻutuʻuni leleí. Naʻá ne fakaʻamu naʻe lava ke feohi lelei ange ʻa e niʻihi kehé mo e Kāingalotú. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “Kapau ʻe lava ke fai ʻeni, ʻe fakangata ʻo taʻengata ʻa e fetaʻemahinoʻaki mo e mafola hono fakaʻuhinga halaʻi ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.”6

Hili ha ngaahi uike siʻi mei ai, naʻe fakaava ʻe Palesiteni Sāmita ʻa e konifelenisi lahi ʻi ʻEpeleli 1907, ʻaki ha ngaahi ongoongo lelei kehe. Naʻá ne pehē, “Kuo laka hake e vahehongofulu ʻa e kakaí ʻi he lolotonga ʻo e taʻu 1906 ʻi he vahehongofulu ʻo ha toe taʻu. ʻI he ʻaho ní, ʻoku ʻikai moʻua ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha paʻanga ʻe taha he ʻikai lava ke totongi ʻi he vave tahá. Faifai pea tau ʻi ha tuʻunga te tau lava ʻo ngāue mo totongi pē he taimi ko iá.”

Naʻá ne fakahīkihikiʻi e faivelenga ʻa e Kāingalotú mo pehē, “ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau toe kole, pea he ʻikai fie maʻu ia kapau ʻe hokohoko atu ai pē hono moʻui ʻaki ʻe he Kāingalotú ʻenau tui fakalotú mo tauhi e fono ko ʻeni ʻo e vahehongofulú.”7

Hili ʻene malangá, naʻe fakaafeʻi ʻe Palesiteni Sāmita ʻa ʻOasoni F. Uitenī ke ne lau ha fakamatala ki he kakaí naʻe teuteu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e ngaahi tui mo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ʻo e Kāingalotú. Naʻe tali ʻe he fakamatalá ha ngaahi tukuakiʻi lahi naʻe fai ki he Siasí mo hono kāingalotú lolotonga e ngaahi hopo ʻa Simutí. Ka naʻe toe ʻoange foki ai ki he Kāingalotú ha fakamatala fakanounou ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi founga ngāue ʻo e ongoongoleleí. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe he fanongonongó ni, “ʻOku makatuʻunga ʻetau tui fakalotú ʻi he ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá. Ko e ongoongolelei ʻoku tau talakí ko e ongoongolelei ia ʻo Kalaisi, kuo fakafoki mai ki he māmaní.”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he fanongonongó e Kāingalotú ko ha kakai faitotonu, fakakaukau tauʻatāina, ʻatamai poto mo mateaki. Naʻe fakamoʻoniʻi foki ai ʻenau mateakiʻi ʻa e ʻapí mo e fāmilí, kau ai ʻa e mali mo ha uaifi pe husepāniti pē ʻe toko tahá. Naʻe pehē ʻi ai, “Ko e ʻapi ‘Māmonga’ angamahení ʻa e temipale ʻo e fāmilí. Kuo tukulolo ʻa e kakai ʻMāmongá’ ʻi he talangofua moʻoni ki he ngaahi lao ne fatu ʻo fakafepaki ki he mali tokolahí.”

Naʻe toe fakamatalaʻi foki ʻe he fanongonongó e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tauʻatāina ke fili fakafoʻituituí, vahehongofulú, mo e tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Pea naʻe fakamoʻoni ia ki he mateakiʻi fonua ʻa e Kāingalotú, poupou ki he ngaahi puleʻanga fakaemāmaní mo e tukupā ke fakafaikehekeheʻi e ngaahi meʻa fakasiasí mei he ngaahi meʻa ʻa e siteití. Naʻe pehē ʻi ai, “ʻOku mau fakaʻamu ke tau nofo melino pea ʻi he loto-falala mo hotau kaungā tangataʻi fonua ʻo e ngaahi faʻahi fakapolitikale kotoa pē pea mo e ngaahi tui fakalotu kotoa pē.”

Naʻe feinga ʻa e ongoongolelei kuo fakafoki maí ke langaki hake ʻa e sosaietí, hangē ko ia ʻi he fanongonongó, kae ʻikai fakaʻauha ia. Naʻe pehē ʻi ai, “ʻOku felāveʻi ʻaupito ʻetau tui fakalotú mo ʻetau moʻuí, kuó ne faʻu hotau ʻulungāngá, pea ʻoku ongo mālohi ki hotau laumālié ʻa e moʻoni ʻo hono ngaahi tefitoʻi moʻoní.”8

Hili hono lau ʻe ʻEletā Uitenī ʻa e fanongonongó, naʻe fakahaaʻi ʻe Falanisisi Laimani ʻene poupou ki aí ʻo fakafofongaʻi e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻI he fakaafe ʻa Palesiteni Sāmitá, naʻe hikinima leva ʻa e haʻofangá ʻi he loto-taha ke tali mo poupouʻi e pōpoakí.9


ʻI he ʻaho 16 ʻo ʻEpeleli, 1908, naʻe mālōlō ai ʻa Seini Mēningi Sēmisi, ko e taha ʻo e fuofua kāingalotu ʻuliʻulí, ʻi hono ʻapí ʻi Sōleki Siti. Naʻá ne haʻu ki he Teleʻa Sōlekí mo hono husepānití mo e fānaú ʻi Sepitema ʻo e 1847, fakataha mo e fuofua kulupu Kāingalotu ke muimui ʻi he kau fononga ʻa Pilikihami ʻIongi ki he hihifó.10 Talu mei ai, kuó ne hoko ko ha tokotaha ʻiloa ʻi he koló. Naʻá ne laukau ʻaki hono makapuna ʻe toko hongofulu mā valú mo hono makapuna ua ʻe toko fitú. Naʻá ne faʻa ʻalu mo hono tuongaʻane ko ʻAisaké ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí ʻi he Tāpanekale Sōlekí pea naʻá ne faʻa kau atu ki ha ngaahi fakataha ʻa e “kakai matuʻotuʻá” mo e kau paionia ʻo e Siasí.11

Naʻe fakahoko hono meʻafakaʻeikí ʻi he ʻapisiasi ʻo e Uooti Sōleki Siti Valú. Naʻe tokolahi ʻa e falelotú ʻi he ngaahi kaungāmeʻa ʻo Seiní, ʻa e ʻuliʻulí mo e hinehiná fakatouʻosi, ʻa ia naʻa nau haʻu ke fakamanatua ʻene moʻuí. Naʻe fonu ʻa e lokí ʻi ha ngaahi matalaʻiʻakau ke fakalāngilangiʻi ʻa e tui mo e lelei ʻo e loto ʻo Seiní.

Naʻe lau ʻe he kaungāmeʻa ʻo Seini ko ʻIlisapeti Lanitií ha kiʻi fakamatala nounou naʻe tala-kae-tohi ʻe Seini kiate ia ʻi he ngaahi taʻu siʻi kimuʻá. Naʻe fāʻeleʻi ʻa Seini ko ha fefine tauʻatāina ʻi ha taimi naʻe kei fakalao ai ʻa e nofo pōpulá, pea naʻe faʻa lau e kakai ʻUliʻuli ʻi he funga ʻo e māmaní ʻoku nau tuʻunga maʻulalo ange. Naʻe fakamatalaʻi ʻi heʻene piokālafí ʻa e talanoa ki heʻene ului ʻi he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití, ʻa e lue lalo hono fāmilí ʻi ha meimei kilomita ʻe tahaafe uangeau ki Nāvuú, pea mo ʻene ngaahi aʻusia ʻi heʻene moʻui mo ngāue maʻá e fāmili ʻo e palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe fakamatalaʻi foki ai hono fakaafeʻi tuʻo ua ʻe ʻEma Sāmita ʻa Seini ke pusiakiʻi ia ki hono fāmili mo Siosefá.12

ʻI he fakaʻosinga ʻo hono piokālafí, naʻe fakahoko ʻe Seini ha fakamoʻoni mālohi. Kuó ne hoko ko ha uitou pea kuó ne moʻui ʻo mātā e mālōlō ʻene fānaú tukukehe pē ha toko ua mo ha toko hongofulu ʻo hono ngaahi makapuná pea naʻe mei kui he taimi ko iá, ka naʻá ne fakapapauʻi pē, “ʻOku maluʻi au ʻe he ʻEikí mo tokangaʻi lelei au ʻi hoku tuʻunga vaivaí pea ʻoku ou fie lea heni, ʻoku kei mālohi tatau pē he ʻahó ni ʻeku tui ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻo hangē ko hono akoʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pe toe mālohi ange ia he taimí ni ʻi he ʻaho ne u papitaiso aí.”13

Naʻe lea ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻi he meʻafakaʻeikí. ʻI he fakalau ʻa e ngaahi taʻú, naʻe faʻa kolea ʻe Seini ʻene tokoní ki hono maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé maʻana mo hono fāmili kuo mālōloó. Naʻá ne fakaʻamua fuoloa ke maʻu hono ʻenitaumení pea silaʻi ia ki hano fāmili.14 Kae talu mei he konga kimuʻa ʻo e 1850 tupú, mo hono taʻofi ʻe he Siasí ʻa e Kāingalotu hakoʻi ʻAfiliká mei hono maʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pe maʻu ha faʻahinga ouau fakatemipale tukukehe pē ʻa e papitaiso maʻá e kau pekiá. Naʻe kehekehe ʻa e ngaahi fakamatala ki he fakangatangatá, ka naʻe fakamahamahalo pē, ʻo ʻikai ko e folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻe talaʻofa ʻe Pilikihami ʻIongi ki he Kāingalotu kotoa pē, neongo pe ko e hā e matakalí, te nau maʻu ʻi ha ʻaho ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e ongoongoleleí.15

Hangē ko e Kāingalotu ʻUliʻuli kehé, naʻe fakahoko ʻe Seini ha ngaahi ouau papitaiso maʻa hono kāinga kuo pekiá. Naʻá ne kole foki ke maʻu ʻenitaumeni pea toki silaʻi fakafofonga kia Uoka Luisi, ko e taha ʻo e Kāingalotu ʻUliʻuli tokosiʻi ne nau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea toki hoko e fakangatangatá. ʻI ha ngaahi taimi kimui ange ai, naʻá ne kole ke silaʻi ia ʻaki hano pusiakiʻi ki he fāmili ʻo Siosefa Sāmitá. Ka ʻi he taimi kotoa pē naʻá ne kole ai ke fakahoko ha ʻenitaumeni pe silá, naʻe kei muimui pē ʻa Siosefa F. Sāmita pe ha taki faka-Siasi kehe ki he fakangatangata ʻa e Siasí.16

Ka neongo ia, ʻi he tokoni ʻa e palesiteni lahi ʻo e Fineʻofá ko Sina ʻIongí, naʻe maʻu ai ʻe Seini ha ngofua mei he kau taki ʻo e Siasí ke silaʻi ia ki he taʻengatá mo e fāmili ʻo Siosefa Sāmitá. ʻI he tali ki heʻene kolé, naʻa nau teuteu ai ha ouau fakafofonga naʻe fakakau ai ʻa Seini ki he fāmilí ko ha tokotaha ngāue fakasevāniti. Naʻe hoko ʻa Sina ʻIongi ko e fakafofonga ʻo Seini ʻi he ouaú kae fakafofongaʻi ʻe Siosefa F. Sāmita e palōfita ko Siosefa Sāmitá.17

Neongo naʻá ne ongoʻi taʻefiemalie ki he ouaú, ka naʻe kei faivelenga pē ʻa Seini. Naʻá ne pehē, “ʻOku ou totongi ʻeku ngaahi vahehongofulú mo e foakí, tauhi e Lea ʻo e Potó. ʻOku ou mohe efiafia peá u tuʻu pongipongia hake. ʻOku ou feinga ʻi heʻeku founga vaivaí ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki he taha kotoa pē.”18

ʻI he 1902, naʻe fehuʻi ʻe Seini kia Pēteliake Sione Sāmita, taʻokete ʻo Siosefa F. Sāmitá, pe ko e fē ʻa e taimi ʻe ngofua ai ke maʻu hono ʻenitaumení. Naʻá ne pehē ange, “Faʻa kātaki pea kiʻi tatali siʻi pē,” ʻo fakapapauʻi ange kiate ia ʻoku ʻafioʻi ia ʻe he ʻEikí. Naʻá ne palōmesi ange ʻe “ʻaloʻofa ange [ʻa e ʻEikí] kiate ia ʻi he meʻa naʻá ne fakaʻānaua ki ai.” ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻene moʻuí, naʻá ne maʻu ha ʻamanaki lelei ʻe ʻi ai ha ʻaho te ne maʻu ai e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e temipalé.19

Hili e meʻafakaʻeikí, naʻe tanu ʻa Seini ʻi he Faʻitoka Sōleki Sití. Naʻe tohi fakahīkihikiʻi ʻi he Ongoongo ʻa e Teseletí (Deseret News) ʻo pehē, “Naʻe tokosiʻi pē ha niʻihi naʻe fakatokangaʻi ʻenau tuí mo e faivelengá ʻo lahi ange ʻi he tui ʻa Seini Māningi Sēmisí. Neongo ko ha tokotaha angamaheni pē ia, ka naʻe laungeau hono ngaahi kaungāmeʻá mo e ngaahi mahení.”20


ʻI Siulai ʻo e 1909, naʻe kamata pulusi ai ʻe he Nusipepa Sōleki Sití (Salt Lake Tribune) ha lisi ʻo ha kau tangata ne pehē ne nau fakahoko ha mali tokolahi foʻou talu mei he Fanongonongo Fakamafaiʻí. Naʻe fakatupu hohaʻa e lisí ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe fili leva ʻe Siosefa F. Sāmita ha kau ʻaposetolo ne kau ai Falanisisi Laimani, Sione Henelī Sāmita mo Hiipa J. Kalānite, ke nau fakatotoloʻi ʻa e meʻa ne hokó mo fakahoko ha fakatonutonu faka-Siasi ki he Kāingalotu kuo nau maumauʻi e tuʻutuʻuni ʻa e Siasí ki he mali tokolahí talu mei he Fanongonongo Fakamafaiʻi Hono Uá.21

Naʻe laka hake ʻi he taʻu ʻe tahá ʻa e fakatotoló pea iku ai ki hono tuʻusi ha ongo tangata naʻá na toki mali tokolahi foʻou. Naʻe ʻave foki ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha tohi ki he kau palesitenisī fakasiteiki kotoa pē, ʻo fakahinohinoʻi kinautolu ke fakahinohino e kau pīsopé ke fakahoko ha fakatonutonu faka-Siasi ki he niʻihi kuo maumauʻi ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻi Hono Uá. Naʻa nau tohi ʻo pehē, “ʻOku mau lau ʻoku maumauʻi ʻe ha taha ʻa e tuʻutuʻuni mo e ngāue mahuʻinga ko ʻení, ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakahoko ha maumaufono fakafoʻituitui ka ʻokú ne taʻefaitotonu foki ki he Siasí.”22

ʻI he taimi ko ʻení, naʻe pulusi ʻe he Peasoní (Pearsonʼs), ko ha makasini manakoa ʻi he ʻIunaiteti Siteití, ha ngaahi fakamatala hokohoko naʻe fakaangaʻi ai ʻa e Siasí. ʻI hono fakaʻaongaʻi e lisi ʻo e ngaahi mali tokolahi foʻou ʻa e Nusipepa Sōleki Sití, naʻe tukuakiʻi ʻe he ngaahi fakamatalá ʻa e Siasí ki he taʻefaitotonú mo e faihalá. Naʻe toe ʻilo foki ʻe Siosefa F. Sāmita naʻe palani ha makasini manakoa ʻe taha ko e, Makasini ʻa e Tokotaha Kotoa Pē (Everybody’s), ke ne paaki ha ngaahi fakamatala tatau naʻe tohi ʻe Falangikē Kēnoni, ko e foha ʻo Siaosi Q. Kēnoní.23

Naʻe hoko ʻa Falangikē ko ha senatoa mālōlō mei ʻIutā pea naʻá ne hoko ko ha faifaleʻi ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí. Ka naʻe hoko ʻene inu kava mālohí, ngaahi palopalema fakamalí mo e ngaahi faihala kehé ke fokotuʻu ha ʻā vahevahe ʻiate ia mo e kau taki ʻo e Siasí. Hili e pekia ʻa ʻene tamaí, naʻá ne hoko ko ha fakaanga fakamamahi ki he Siasí mo Siosefa F. Sāmita, pea naʻe hoko hono tuʻunga kimuʻa ʻi he Kāingalotú ko ha meʻa naʻá ne ʻai ʻene ngaahi leá ke hā ngali falalaʻanga.24

ʻI hono ʻilo ʻe Siosefa F. Sāmita mo ʻAnitoni Lani e ngaahi palani ʻa Falangikeé, naʻá na fakahoko leva ha tohi ki he ʻētita ʻo e Maʻá e Tokotaha Kotoa Pē, ʻo fakatokanga kiate ia ʻoku ʻikai moʻoni mo ʻikai taau e ngaahi tohi ʻa Falangikeé. Ka naʻe faʻa vēkeveke e kau ʻētita ʻo e makasiní ʻi he taimi ko iá ke paaki ha ngaahi talanoa mo ha ngaahi fakamatala lauʻikoviʻi, pea naʻe kamata leva hono pulusi ʻe he ʻētitá ʻa e ngaahi fakamatala ʻa Falangikeé. ʻIkai fuoloa kuo lahi hono totongi mai ʻo e makasiní mei he ngaahi feituʻu kotoa ʻo e fonuá.25

Naʻe ʻikai ko Falangikē pē ʻa e fuofua kāingalotu ne mavahe mei he Siasí naʻe fakafepaki fakahāhā ki he Siasí. Ne ʻosi feinga kotoa ʻa ʻEselā Puuti, Sione C. Pēneti, Tōmasi Palauni Houmi (T. B. H.) Sitenihausi mo Fane Sitenihausi, mo Viliami Sāmani ke tukuhifoʻi e Siasí ʻaki ʻenau tohí. Ka, naʻe fakatupu loto-foʻi e ngaahi fakamatala ne fakahoko ʻe Falangikeé.

Naʻe toe fehangahangai ai ʻa e Siasí mo ha palopalema fekauʻaki mo e ngaahi fakakaukau ʻa e kakaí.26


Naʻe fiefia ha niʻihi tokosiʻi ʻo e kau ako mo e kau faifekau ʻo e Siasí mei he Misiona Swiss-German ʻi he ʻasi ko hono tuʻo ua ia ʻa ʻEma Lusi Keití, ʻi he Fale ʻOpulā Fakatuʻi ʻo Pealiní. Talu mei heʻene fuofua haʻu ki Siamane mo Sione mo Lia Uitisou ʻi he taʻu ʻe hongofulu kimuʻá, kuo hoko ʻa Lusi ko ha fetuʻu hopo ʻi he hiva ʻopulā ʻi ʻIulope, pea ko ʻene fuofua taimi ia ke hiva ʻi he holo ʻiloa ko ʻení. Naʻe fiefia ʻaupito ʻa kinautolu ne fanongo ki heʻene hivá.

Naʻe lava ke ongoʻi ʻe Lusi mei he funga siteisí ʻa e tui mo e poupou ʻa hono Kāingalotú, ʻa ia ne nau nofo mamaʻo he ngaahi nofoʻanga ki ʻolungá. Naʻa nau ui ia ko ʻenau “Naitingikeili ʻIutaá.” Kuo lotua ʻe honau tokolahi ke ne lavameʻa he pō ko iá, pea naʻe ʻaukai ha niʻihi maʻana.27

Naʻe fakahīkihikiʻi ʻe he ʻū nusipepá ʻene fakaʻaliʻalí. Naʻe tohi ʻe ha taha ʻo e kau vakaí ʻo pehē, “Ne ʻikai tuku ʻe he taukei ʻo hono leʻó ha meʻa ke toe fakafehuʻia, pea naʻe hā mei heʻene founga fakaʻofoʻofa mo mātuʻaki mahinó ʻa e ʻaati mūsika moʻoní.”28

Neongo ne ʻi ai ha fakamatala ʻe niʻihi ne nau fakatokangaʻi ʻa e ʻikai haohaoa e lea faka-Siamane ʻa Lusí, ka ne ʻikai lave ha taha ki hono siteiti tupuʻangá pe tui fakalotú. Naʻe kei fakautuutu pē ʻa e fakafepaki ki he Siasí ʻi Siamane mo e ngaahi konga kehe ʻo ʻIulopé, ko ia naʻe fakapulipuliʻi ai ʻe Lusi ʻene hoko ko ha mēmipá mei he Fale ʻOpulā Fakatuʻí. Naʻe faingataʻaʻia e tokolahi taha ʻo e Kāingalotu Siamané ʻi honau tukui koló, pea naʻe faʻa muʻomuʻa ʻa e kau faifekaú ʻi hono fakamoʻuaʻí, tulí, puke mo tuku pōpulá.29

Naʻe poupouʻi ʻe he faiako leʻo ʻa Lusí, Palanise Kōleli, ke fakapulipuliʻi pē ʻene tui fakalotú koeʻuhí ko hono kahaʻú. ʻI he tohi ʻa Lusi ki ʻapí, naʻá ne talaange ki heʻene faʻeé ko Susa Keiti, naʻá ne momou ke tala ko ha tokotaha tui faka-Palotisani ia ʻi he Fale ʻOpulā Fakatuʻí. Naʻe ʻikai loto ʻa Lusi ke fūfuuʻi ʻene tuí, ka naʻe ʻikai ke ne fie fakangofua ha loto-fakamaau ʻa ha taha ke fakapapauʻi hono kahaʻú.30

Naʻe poupouʻi ʻe Susa ʻene filí, peá ne fakahā naʻá ne talanoa kia Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo ia, pea naʻá ne tui ʻoku sai pē ke ne tauhi ʻene tui fakalotú ke ʻoua naʻa fakahāhāholo. Naʻe fakahoko foki ʻe heʻene tamaí, Sēkope Keiti, ʻa e poupou tatau. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “ʻOkú ke fakahoko ia ʻi ha taumuʻa lelei, kae ʻikai koeʻuhí ʻokú ke mā ʻi he meʻa ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoní.”31

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1910, naʻe fakaʻau ke kovi ange ʻa e fakafepaki ʻa Siamane ki he Siasí, ʻo ilifia ai ʻa Lusi ke moihū fakataha mo e Kāingalotu ʻi Pealiní. Naʻe toki puke ʻe he kau polisi ʻi he koló ha kau faifekau, kau folau ʻeveʻeva mo ha fānau ako ʻe toko uongofulu mā taha ʻo e Siasí. ʻI he taimi ne tukuange ai kinautolu ʻe he kau ʻofisá mei he fale fakapōpulá hili ha houa ʻe hongofulu mā valu mei ai, naʻe tuli ʻa e kau pōpulá mei he koló ko ha “kau muli ʻikai fie maʻu.” Ko ha niʻihi tokosiʻi pē ʻo e kau akó naʻe fakangofua ke nau nofo aí, ʻo kapau naʻe ʻikai ke nau ʻalu ki he lotú pe malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí.32

Hili ia ha uike ʻe tolu mo e ʻikai fakahoko ha ngaahi fakatahaʻanga lotu ʻi Sepitemá, naʻe fakaʻamua ʻe Lusi ke moihū mo e Kāingalotu kehé pea mo maʻu ʻa e sākalamēnití. Naʻá ne fokotuʻu ke fakahoko ha fanga kiʻi houalotu sākalamēniti maʻá e Kāingalotu ʻAmelika ʻi Pealiní, ʻo hangē ko ia ne nau faʻa fakahoko mo Lia mo Sione ʻi Kotingení. Koeʻuhí naʻe pau ke lēsisita fakalao ʻa e ngaahi fakataha fakalotu kotoa pē ʻi he koló, naʻe fakataha fakapulipuli pē ʻa e kiʻi kulupú.

ʻI heʻenau ngaahi fakatahá, naʻe maʻu ʻe he Kāingalotu ʻAmeliká ʻa e sākalamēnití, hiva ha ngaahi himi mo fakahoko ʻenau fakamoʻoní. Ne ʻomi ʻe Lusi mo ia ngaahi tohi lahi ʻa e Siasí ki Pealini, ʻo kau ai mo e folofolá. Ko ia ʻi heʻenau fakataha hono uá, naʻa nau ako ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea nau fakaʻaongaʻi ha houa ʻe taha ʻi hono aleaʻi e tokāteline ʻo e toetuʻú.

Naʻe fakatokanga ange ʻa Lusi ki heʻene faʻeé ʻi ha tohi ʻo fakamatalaʻi e ngaahi fakatahá, “ Kātaki , ʻoua naʻá ke talanoaʻi holo ʻeni.” Naʻe toutou vakaiʻi ʻe he puleʻanga Siamané ʻa e ngaahi ongoongo ne haʻu mei Sōleki Sití. Kapau ʻe ʻasi ha fakamatala fekauʻaki mo ʻenau ngaahi fakataha fakapulipulí ʻi ha nusipepa ʻi ʻIutā pea fakatokangaʻi ʻe he kau polisi Pealiní, ʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻaupito ʻa Lusi mo hono ngaahi kaungāmeʻá.

Naʻá ne tohi ʻo pehē, “ʻE lava pē ke tuku pōpula kimautolu. Kātaki, mou tokanga kotoa ʻa kimoutolu ʻoku lau ʻení.”33


ʻI Sānuali mo Fēpueli ʻo e 1911, naʻe pulusi ʻe he makasini Makakuluá (McClureʼs) ʻi Niu ʻIoke Sití ha fakamatala konga ua fekauʻaki mo e mali tokolahi hili ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻí ʻi he ʻuluʻi hingoa “Ko Hono Toe Kamataʻi ʻe he Māmongá ʻa e Mali Tokolahí (The Mormon Revival of Polygamy).” ʻI he ʻasi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení, naʻe pulusi leva ʻe he ngaahi makasini ʻiloa taha ʻe tolu ʻi he ʻIunaiteti Siteití ha ngaahi fakamatala fakafepaki ki he Siasí. Naʻe lauimiliona e kakai ne nau lau e ngaahi fakamatalá.34

Naʻe fakafuofuaʻi ʻe he fakamatala ʻa e nusipepa Makakuluá , kuo fakahoko ha mali tokolahi ʻe 1,500 ki he 2,000 ʻi he taʻu ʻe uongofulu mā taha talu mei he Fanongonongo Fakamafaiʻí. Naʻe toko 260 pē ʻa e tokolahi totonú, ka ne ʻikai taʻofi ai e tohi ʻa e tokotaha faʻu fakamatalá. Naʻá ne fokotuʻu fakakaukau ʻo pehē, “ʻOku hangē he ʻikai ha faingamālie vave ʻe faifai pea tuku fakaʻaufuli ʻa e founga ko iá.” Ko hono moʻoní, naʻá ne tui naʻe tokolahi feʻunga ʻa e toʻu kei talavoú ke fakahoko ha mali tokolahi foʻou ke kei hokohoko atu pē ʻa e mali tokolahí ʻi ha taʻu ʻe nimangofulu kehe.35

Naʻe maʻu ʻe he fakamatalá e tokanga ʻa e faiongoongo Niu ʻIoke Siti ko ʻAike Lāsoló, ʻa ia naʻe tupu hake ʻi he Siasí ʻi ʻIutā. Ko ha mokopuna tangata ia ʻo e ʻaposetolo ko Paʻale P. Pālatí, pea ko e husepāniti e mehikitanga hono uaifí ʻa e palesiteni fakamisiona ʻi Niu ʻIoke Sití. Naʻe mavahe ʻa ʻAike mei he Siasí ʻi hono taʻu hongofulu tupú, ka naʻá ne muimuiʻi e ongoongo mei ʻIutaá pea naʻá ne maʻu ha ongoʻi ʻofa ki he Kāingalotú.36

Naʻe ʻita lahi ʻa ʻAike ʻi he ʻikai moʻoni pe takihalaʻi ʻa e konga lahi ʻo e fakamatala ʻi he nusipepa Makakuluá . Naʻe ʻi ha peesi ʻe taha ha ngaahi tā ʻo ha kau ʻaposetolo ʻe toko fitu naʻa nau mali mo ha ngaahi uaifi tokolahi hili ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻí. Naʻe pehē ʻi he fakamatala ʻo e taá, “Kuo teʻeki tuʻusi ʻe he Siasí ha taha ʻo kinautolu ʻi heʻenau maumauʻi ʻa e fakahaá.” Ko hono moʻoní, kuo ʻosi mālōlō ha toko nima ʻo e kau tangatá, pea ko e toko ua kehé ko Sione W. Teila mo Mataiasi Kauli, ʻa ia naʻe ʻikai ke na toe ʻi he kōlomú. Naʻe ʻikai foki ke ʻasi ʻi he fakamatalá, ne tukukehe pē ha ʻaposetolo ʻe taha mei he taá kuo fetongi ia ʻe ha tokotaha ne uaifi pē ʻe taha.37

Naʻe tohi ʻa ʻAike ki he ʻētita ʻo e nusipepa Makakuluá fekauʻaki mo e ngaahi fehalaaki lahi ʻi he fakamatalá. Naʻá ne faitohi foki ki he ngaahi makasini kehé, ka naʻe lahi tukunoaʻi pē ia ʻe he kau ʻētitá.38

Naʻá ne ongoʻi leva naʻe ueʻi ia ke ne ʻahiʻahiʻi ha meʻa kehe. Naʻe tala ʻe ha taha ʻo e ngaahi fakamatala ʻi he makasini Peasoní naʻe fakahoko ʻe Fietoa Loseveleti, ko e palesiteni mālōlō ʻo e ʻIunaiteti Siteití, ha alea mo e kau taki ʻo e Siasí ke fakapapauʻi ha ngaahi fili lolotonga e fili naʻe toki ʻosí. Kapau ʻe lava ʻe ʻAike ʻo fakalotoʻi ʻa Loseveleti ke ne fakaʻikaiʻi ʻa e tukuakiʻí ʻi ha tohi, te ne lava ʻo fakaʻaongaʻi ia ke fakahalaki ʻaki ʻa e fakamatala ʻi he nusipepá.

Naʻe tangutu hifo ʻa ʻAike ʻo kamata ke taipe. “ʻOku ou tohi atu ʻi he ʻamanaki te ke angalelei ke tokoniʻi au ʻi he feinga ʻoku ou fakahoko ke fakatonutonu ange ʻa e lekōtí.”39


Lolotonga iá, ʻi ʻIngilaní, naʻe ʻilo ʻe he ʻaposetolo mo e palesiteni Misiona ʻo ʻIulope ko Lutisa Kolosoní, naʻe kamata hono fakatotoloʻi ʻe he puleʻanga Pilitāniá ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa e Siasí. ʻI hono ʻiloʻi ʻe ha kau faʻu lao ʻe niʻihi e ngaahi ngāue ʻa Siamane ke fakamavaheʻi e kau faifekaú mei honau ngaahi koló, naʻa nau fifili pe ʻoku totonu nai ke fai ʻe Pilitoni ʻa e meʻa tatau. Neongo naʻe taukapoʻi ʻe ha kau faiongoongo Pilitānia tokosiʻi e totonu fakalotu ʻa e Kāingalotú, ka naʻe tokolahi ha kakai ʻi Pilitānia ne hokohoko atu ʻenau vakai ki he kau faifekaú ko ha kau fakafofonga ʻo ha siasi muli naʻa nau akoʻi ha ngaahi fakakaukau ngali kehe mo fakataueleʻi e kakai fefine Pilitāniá ke nau mali tokolahi.40

Naʻe fakatupu ʻe he kau fakaanga ʻo e Siasí e ngaahi tuʻunga tailiili ko ʻení, ʻo fakapuliki ai e ngāue lelei kuo fai ʻe he houʻeiki fafine ʻo e Siasí ʻi heʻenau hoko ko e kau faifekaú ke fakatonutonu ʻa e ngaahi maʻuhala ko ʻení. ʻI he muimui ki he sīpinga ʻa Viliami Sāmaní, ʻa ia naʻe kei hokohoko atu pē haʻane fakahoko ha ngaahi fakamatala ʻe niʻihi, naʻe ʻaʻahi mai ha mēmipa mālōlō ʻe taha ʻo e Siasí mei he ʻIunaiteti Siteití ki he fonuá mo ha fakamatala tukuhifo ʻo e ngaahi meʻa naʻá ne aʻusia ʻi he Siasí. Naʻe ʻi ai mo ha kau fakaanga kehe naʻa nau pulusi ha ngaahi tohi lauʻi koviʻi pea mo taki ʻa e fakafepaki ki he Kāingalotú.41

ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1911, naʻe tohi ʻa Lutisa ki he Sekelitali ʻo e ʻApi Fakafonua ʻo Pilitāniá, Uinisitoni Sēsilií, ʻo palōmesi te ne ngāue fakataha mo e puleʻangá. Naʻá ne pehē, “Kapau ʻe fai ha fakatotolo, ʻoku mau tuʻu mateuteu mo loto-fiemālie ke ʻatu ha faʻahinga tokoni pē te mau lavá.” Naʻe kamataʻi ʻe Sēsilī ha fakatotolo ki he Siasí mo e ngāue fakafaifekaú hili pē ha taimi nounou mei ai. Naʻá ne talaange ki he Fale Aleá, “ʻOku ou fakahoko ia ʻi ha laumālie fakamātoato.”42

Naʻe hokohoko atu pē ʻa e fakafepaki ki he Siasí ʻi Pilitāniá ʻi he faʻahitaʻu failaú. ʻI ha Sāpate ʻe taha ʻi ʻEpeleli, naʻe kamata ai ʻe ha kulupu naʻe ui ko e ʻAnitai-Māmonga Kaluseti ʻo Livapulú ha fakamoveuveu ʻi he kolo ko Pēkenihetí, ʻa ia naʻe fakataha ai ha Kāingalotu ʻe toko tolungofulu nai ʻi ha holo. Naʻe fakaʻaiʻai kinautolu ʻe ha kakai tokolahi, pea naʻe fakavave atu ha niʻihi ʻo e kau fakamoveuveú ki ha kulupu ʻo ha kau polisi ne nau fakatahataha mai ki tuʻa he holó. Naʻe tolomakaʻi ʻe ha niʻihi ʻa e ngaahi matapā sioʻatá.

ʻI he fakalalahi ʻa e fetāʻakí, naʻe feinga e kau ʻōfisá ke puke pōpula ʻa kinautolu naʻe fakatupu moveuveú, ka naʻe fakafepakiʻi kinautolu ʻe he kau fakatangá. Naʻe ʻoange ʻe ha niʻihi ʻi he kau fakatangá ha tohi tuʻutuʻuni ki he kau faifekaú ke nau mavahe mei Pēkeniheti ʻi loto ʻi ha ʻaho ʻe fitu.

Naʻe pehē ʻe Lisiate ʻIongi, ko e faifekau pule ʻi he konifelenisí, “He ʻikai ke u tokanga ki ai.”

Naʻe fehuʻi ange ʻe ha taha ʻo e kau fakatangá, “ʻOkú ke loto-fiemālie ke tali e ngaahi nunuʻá?”

Naʻá ne tali ange, “ʻIo.”43

Naʻe pulusi ʻe he ngaahi nusipepa fakalotofonuá ha ngaahi talanoa fekauʻaki mo e fakamoveuveú mo e fakatokanga ʻa e kau fakatangá, pea naʻe vēkeveke ha kakai tokolahi ke sio pe ko e hā ʻe hokó. Naʻe hohaʻa ʻa Lutisa ʻe lavea fakaesino e kau faifekaú kapau te nau kei nofo pē ʻi he koló. Ka ʻi he hili haʻane fealeaʻaki mo Lisiate mo e kau faifekau kehé, naʻá ne loto ke nau nofo pē. Kapau naʻe mavahe e kau ʻeletaá mei Pēkeniheti, ko e hā te ne taʻofi e kau fakatangá mei hono fakamālohiʻi e kau faifekaú ke mavahe mei he ngaahi kolo lalahi mo e tukui kolo iiki kehé?44

Naʻe fili ʻe Lutisa ʻa e Sāpate hono hokó ko ha ʻaho ʻo e lotu mo e ʻaukai maʻá e kau faifekaú. ʻI he aʻu ki he ʻaho ko iá, naʻe fakataha mai e kau ʻeletā ʻi Pēkenihetí ki heʻenau fuofua fakataha fakatokolahi talu mei he fakamoveuveú. Naʻe omi e kau polisí ʻo tuʻu laine ʻi muʻa ʻi he holó. Ne ʻikai fuoloa kuo fakatahataha mai ha kakai ʻe toko nima afe nai, pea naʻe laka fakalaka hake e kau mēmipa ʻo e kau fakatangá ʻi he kau polisí mo ha kau tāmeʻa palasa. Naʻe fakaʻaiʻai ʻe he kakaí ʻa e kau fakatangá, ka naʻe ʻikai hoko ha fetāʻaki.

Naʻe ongo ki ha niʻihi e feinga ʻa e kau faifekaú ke matuʻuaki e kau fakatangá. Naʻe lipooti ʻe Lutisa ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo pehē, “Naʻe hangē naʻá ne liliu e ongo ʻo e ngaahi fakamatala ʻi he nusipepá fekauʻaki mo kimautolú. Ka ʻi he taimi ní, hangē kuo mavahe atu e laumālie ʻo e ngaohikovia mo e tāufehiʻa ki he Kāingalotú.”45

Lolotonga e taimi ko ʻení, naʻe hokohoko atu e fakatotolo ʻa Uinisitoni Sēsilī ki he Siasí. ʻI he kotoa ʻo e fonuá, naʻe fakafehuʻia ʻe he kau polisí e ngaahi fāmili ʻo e kau finemui kuo nau kau ki he Siasí pea nau hiki mai ki ʻIutaá, pea naʻe kau atu ha kau fakafofonga fakapuleʻanga ki he ngaahi fakataha moihuú. Naʻe ʻikai maʻu ʻe ha taha ha fakamoʻoni naʻe fakatupu ʻe he Siasí pe kau faifekaú ha fakatuʻutāmaki. ʻI he fiemālie ʻa Sēsilií, naʻá ne aofangatuku ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ke tuli ai e kau faifekaú, pea naʻá ne fokotuʻu ange ke ʻoua naʻa fai ha tuʻutuʻuni fakalao ki he Kāingalotú.46


ʻI ʻIutaá, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa F. Sāmita ha tatau ʻo ha tohi lōloa naʻe fai ʻe Fietoa Loseveleti kia ʻAike Lāsolo, ʻo fakaʻikaiʻi ai ʻa e tukuakiʻi naʻá ne fakahoko ha alea mo e Kāingalotú ke maʻu e fili ʻa ʻIutaá. Naʻe talaange ʻe Loseveleti kia ʻAike, “ʻOku ʻikai ke loi pē ʻa e tukuakiʻí, ka ʻoku fakaoli ngalivale ʻaupito ia ʻo faingataʻa leva ke aleaʻi fakamātoato.”47

Naʻe ʻiloʻi ʻe Siosefa naʻe fie pulusi ʻe ʻAike ʻa e tohí ʻi he nusipepa Kolieá (Collierʼs), ko ha makasini naʻe lau ʻe ha kau laukonga ʻe toko taha miliona nai. Naʻe tapou foki ʻa Liiti Simuti kia Siosefa ke ne fai ha meʻa fekauʻaki mo e ngaahi tohi lauʻikoviʻí. Naʻe fakatokanga ange ʻa Liiti, “Ka ʻikai fai ha ngāue ki ai, ʻoku ʻikai ke u ʻilo pe te tau lava ʻo hao mei ha fakatotolo.” Ka naʻe siʻisiʻi ha meʻa naʻe fai ʻe Siosefa ke tali ʻaki e ngaahi fakamatala ʻi he makasiní.48

Pea ʻi he konga kimuʻa ʻo ʻEpeleli 1911, naʻá ne mākoni ai kia Liiti ke ʻeke pe ʻe pulusi ʻe ha nusipepa fakahahake ha tali fakaʻofisiale mei he Siasí. Naʻe fetuʻutaki leva ʻa Liiti ki he ngaahi kautaha nusipepá, ka naʻe ʻikai ke ne maʻu ha tali pau. Lolotonga iá, naʻe fokotuʻutuʻu ʻe ʻAike ʻa e tohi ʻa Fietoa Loseveletí ke ʻasi ʻi he nusipepa Kolieá. Naʻe fiefia ʻa Siosefa ke pulusi ʻa e tohí mo e tali ʻa e Siasí ki he ngaahi fakamatala ʻi he makasiní ko ha fanga kiʻi tohi tufa pea tufaki ia ki he kakai ʻiloa ʻi he ʻIunaiteti Siteití mo Pilitānia Lahi.49

Ka naʻe kei ʻasi holo pē ha ngaahi fakamatala ʻi he makasiní fekauʻaki mo e Siasí. ʻI Māʻasí, naʻe tuku atu ai ʻe ha makasini ko hono faá ia ʻa ia ko e Ko e Nusipepa Fakaemāmani Lahí (Cosmopolitan), ha ngaahi fakamatala hokohoko ʻe tolu ʻo fakafehoanaki ʻa e Siasí ki ha palopalema naʻe fakatupu kovi ke ʻohofi ʻaki e ʻapí mo e moʻui fakafāmilí. Hangē ko e ngaahi makasini kehé, naʻe tukuakiʻi ai ʻoku kei poupouʻi pē ʻe he Siasí ʻa e mali tokolahí.50

ʻI he taimi ko ʻení, naʻe fanongo ʻa Falanisisi Laimani ʻi ha ngaahi lipooti naʻe toki mali pē ʻa Sione W. Teila mo Mataiasi Kauli mo ha ngaahi uaifi tokolahi foʻou pea mo fakahoko ha ngaahi mali tokolahi foʻou lahi ange. Naʻá ne fakataha mo ʻene kōmití mo e ongo tangatá fakatouʻosi. Naʻe ʻikai loto ʻa Sione W. ke fakahaaʻi ʻi he fakatahá kuó ne fai ha fehalaaki. Ko e moʻoni naʻá ne mali mo ha uaifi tokolahi ʻe taha ʻi he 1909, ka naʻe ʻikai ke ne tali pe fakaʻikaiʻi ʻa e foʻi moʻoni ko iá.51 ʻI he tafaʻaki ʻo Mataiasí, naʻá ne fakahaaʻi naʻá ne fakahoko ha fehalaaki. ʻI hono fakaʻosingá, naʻe tuʻusi ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá ʻa Sione W. pea tapui ʻa Mataiasi mei hono fakaʻaongaʻi e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.52

Hili hono fakahoko ha fakatonutonu faka-Siasi ki he ongo ʻaposetoló, naʻe fononga atu leva ʻa Siosefa F. Sāmita ki Uasingatoni, DC. Lolotonga ʻene ʻi aí, naʻá ne fetaulaki ai mo ha faiongoongo ʻi he ʻapi ʻo Liiti mo ʻEli Simutí. Naʻe fakahoko ʻe he faiongoongó ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikale mo fakapaʻanga ʻa e Siasí, mo ha ngaahi meʻa kehe pē ne faʻa ʻohake ʻi ha ngaahi fakamatala tukuhifo fekauʻaki mo e Siasí. Ka ko e lahi taha ʻo ʻene ngaahi fehuʻí naʻe fekauʻaki ia mo e mali tokolahí. Naʻe tali moʻoni ʻe Siosefa ʻene ngaahi fehuʻí, ʻi heʻene vēkeveke ke fakatonutonu ʻa e fakamatala hala ʻoku ʻave holo ʻi he ngaahi makasiní.

Naʻe fakahā ʻe Siosefa, “Ko e mali tokolahi ʻi he kau Māmongá kuo taʻofi ia he taimí ni pea tapui ia ʻe he Siasí.”

Naʻe fehuʻi ange ʻe he tokotaha faiongoongó, “ʻE lava fēfē hano ʻiloʻi kuo taʻofi ʻaupito ʻa e mali tokolahí he taimí ni ʻe he siasi Māmongá?”

Naʻe tali ange ʻe Siosefa, “Ko e fakamoʻoni lelei taha ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku mau taʻofi fakamātoato mo fakaʻaufuli ʻa e mali tokolahí, ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he foʻi moʻoni kuo tuʻusi mei he Siasí ʻa Misa Teila, ko ha ʻaposetolo kimuʻa ʻo e Siasí pea mo ha mēmipa ʻo e fakataha alēlea pulé.”53

Naʻe ʻasi ʻa e ʻinitaviú ʻi he nusipepá ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, pea naʻe ʻikai fuoloa kuo hoko mai ai ha ngaahi fakamatala lelei kehe fekauʻaki mo e Kāingalotú. Naʻe talaange ʻe Liiti kia Siosefa, “ʻOku ʻikai ke u toe fanongo ʻi ha meʻa ka ko ha ngaahi lipooti lelei pē mei hoʻo ʻaʻahi mai ki hení. ʻOku ou tui kuo hoko ai ha lelei lahi fau.”54

Naʻe ʻikai fuoloa kuo ʻikai toe mahuʻinga ki he ngaahi makasiní hono pulusi ʻo e ngaahi fakamatala fakafepaki fekauʻaki mo e Siasí. Kimui ange ʻi he faʻahitaʻu māfana ko iá, naʻe tohi ʻa Siosefa kia ʻAike Lāsolo, mo ʻene fakakaukau ki he moveuveu ne toki hokó. Naʻá ne pehē, “ʻOku mau tui ʻe liliu e fakakaukau ʻa e kakaí. Naʻe pau ke mau fefaʻuhi mo faifeinga ke ikunaʻi homau halá mei he kamataʻangá, pea ʻoku ʻikai ke mau ʻamanaki ki ha toe meʻa kehe ange mei he faʻahinga kehekehe ʻo e ngaahi fakafepakí kae ʻoua kuo ikuna ʻa e lavameʻá.”55

  1. “Joseph F. Smith Is Now in Zion,” Salt Lake Tribune, Sept. 30, 1906, 1; Francis Marion Lyman, Journal, Apr. 8, 1906; “J. M. Tanner Dropped from Two Boards,” Salt Lake Telegram, Apr. 10, 1906, 6; Church Board of Education, Minutes, Apr. 25, 1906, 51. Naʻe kole kia Siosefa Tena ke ne fakakakato hono fatongia ki he Siasí ke aʻu ki he fakaʻosinga ʻo e taʻu fakaakó.

  2. John Henry Smith, Diary, Apr. 8, 1906; Francis Marion Lyman and George Albert Smith, ʻi he Seventy-Sixth Annual Conference, 79–80, 93–94. Tefito: Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá

  3. Reed Smoot to Charles Penrose, Apr. 30, 1906, Reed Smoot Papers, BYU.

  4. “Senator Smoot’s Case,” Evening Star (Washington, DC), June 11, 1906, 6.

  5. Flake, Politics of American Religious Identity, 5; Paulos, Mormon Church on Trial, xxiv–xxxiii; Heath, “First Modern Mormon,” 1:179, 184–87; Winder, “Theodore Roosevelt and the Mormons,” 12–13; “Smoot Keeps His Seat,” Evening Star (Washington, DC), Feb. 21, 1907, 9; “Senator Smoot Seated,” Washington (DC) Times, Feb. 21, 1907, 10. Ngaahi Tefitó: Reed Smoot Hearings [Ngaahi Hopo ʻa Liiti Simutí]; Ngaahi Faʻunga Fakalao mo Fakapolitikale ʻo ʻAmeliká

  6. Joseph F. Smith to Reed Smoot, Feb. 23, 1907, Reed Smoot Papers, BYU.

  7. Joseph F. Smith, ʻi he Seventy-Seventh Annual Conference, 7. Ngaahi Tefitó: Vahehongofulú; Church Finances [Ngaahi Meʻa Fakapaʻanga ʻa e Siasí]

  8. Address to the World,” mo e “An Address,” ʻi he Seventy-Seventh Annual Conference, 8–9, 3–16 (fakafikefika hono uá).

  9. Address to the World,” ʻi he Seventy-Seventh Annual Conference, 9.

  10. “Death of Jane Manning James,” Deseret Evening News, Apr. 16, 1908, 1; “First Negroes to Join Mormon Church,” Salt Lake Herald, Oct. 2, 1899, 5; Kau Māʻoniʻoní, vōliume 2, vahe 5 mo e 6; “James, Jane Elizabeth,” Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel; vakai foki, “James, Jane Elizabeth Manning,” Biographical Entry, Century of Black Mormons website, exhibits.lib.utah.edu. Tefito: Jane Elizabeth Manning James (Seini ʻIlisapeti Mēningi Sēmisi)

  11. “Death of Jane Manning James,” Deseret Evening News, Apr. 16, 1908, 1; James, Autobiography, [8]; Newell, Your Sister in the Gospel, 128; hangē ko ʻení, vakai foki, “Old Folks’ Day at the Lagoon,” Salt Lake Herald, June 27, 1902, 5; mo e “Salt Lake Observes Day of the Pioneers,” Salt Lake Tribune, July 26, 1904, 1.

  12. “‘Aunt Jane’ Laid to Rest,” Deseret Evening News, Apr. 21, 1908, 2; “James, Jane Elizabeth Manning,” Biographical Entry, Century of Black Mormons website, exhibits.lib.utah.edu; James, Autobiography, [1], [6]. Ngaahi Tefitó: Fāmili ʻo Siosefa mo ʻEma Heili Sāmitá; Nofo Hopoaté mo hono Tuku Fakaʻaufulí

  13. James, Autobiography, [8]; Newell, Your Sister in the Gospel, 72–73; “James, Jane Elizabeth Manning,” Biographical Entry, Century of Black Mormons website, exhibits.lib.utah.edu.

  14. “‘Aunt Jane’ Laid to Rest,” Deseret Evening News, Apr. 21, 1908, 2; Jane James to Joseph F. Smith, Feb. 7, 1890, Joseph F. Smith Papers, CHL; Jane James to Joseph F. Smith, Aug. 31, 1903, First Presidency Temple Ordinance Files, CHL; Quorum of the Twelve Apostles, Minutes, Jan. 2, 1902, George Albert Smith Family Papers, J. Willard Marriott Library, University of Utah, Salt Lake City.

  15. “Race and the Priesthood,” Gospel Topics Essays, ChurchofJesusChrist.org/study/manual/gospel-topics-essays; Kau Māʻoniʻoní, voliume 2, vahe 12 mo e 28.

  16. Newell, Your Sister in the Gospel, 97–100, 106–8, 114, 119; Kau Māʻoniʻoní, voliume 2, vahe 39; “James, Jane Elizabeth Manning,” Biographical Entry, Century of Black Mormons website, exhibits.lib.utah.edu; Reiter, “Black Saviors on Mount Zion,” 105–13. Ngaahi Tefitó: Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakangatangata Fakatemipalé; Papitaiso maʻá e Pekiá

  17. Zina D. Young to Joseph F. Smith, June 15, 1894, First Presidency Temple Ordinance Files, CHL; Salt Lake Temple, Sealings for the Dead, Couples, 1893–1942, volume A, May 18, 1894, microfilm 184,587, U.S. and Canada Record Collection, FHL; Newell, Your Sister in the Gospel, 114–15.

  18. Quorum of the Twelve Apostles, Minutes, Jan. 2, 1902, George Albert Smith Family Papers, J. Willard Marriott Library, University of Utah, Salt Lake City; James, Autobiography, [8].

  19. Clawson, Journal, Nov. 13, 1902; Jane James to Joseph F. Smith, Aug. 31, 1903, First Presidency Temple Ordinance Files, CHL. Naʻe fakahoko ha ngaahi ouau fakafofonga fakatemipale maʻa Seini Mēningi Sēmisi ʻi he 1979.

  20. “‘Aunt Jane’ Laid to Rest,” Deseret Evening News, Apr. 21, 1908, 2; “Death of Jane Manning James,” Deseret Evening News, Apr. 16, 1908, 1.

  21. “But One of Many Cases,” Salt Lake Tribune, July 28, 1909, 4; “Some New Polygamists,” Salt Lake Tribune, Nov. 13, 1909, 6; George F. Richards, Journal, July 14, 1909; Francis Marion Lyman, Journal, July 14 mo e 21–22, 1909; John Henry Smith, Diary, July 14, 1909. Tefito: Plural Marriage after the Manifesto [Mali Tokolahi hili ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻí

  22. Francis Marion Lyman, Journal, Jan. 7, 1910; Feb. 9–10, 1910; Sept. 28, 1910; Oct. 3, 1910; George F. Richards, Journal, July 21–22, 1909; Sept. 22, 1909; “Excommunication,” Deseret Evening News, Sept. 28, 1910, 1; “Excommunication,” Deseret Evening News, Oct. 3, 1910, 1; First Presidency to Presidents and Counselors, Oct. 5, 1910, ʻi he Clark, Messages of the First Presidency, 4:216–18; Hales, Modern Polygamy and Mormon Fundamentalism, 95–105.

  23. Richard Barry, “The Political Menace of the Mormon Church,” Pearson’s, Sept. 1910, 24:319–30; “The Mormon Evasion of Anti-polygamy Laws,” Pearson’s, Oct. 1910, 24:443–51; “The Mormon Method in Business,” Pearson’s, Nov. 1910, 24:571–78; Cannon, “Magazine Crusade against the Mormon Church,” 4, 6–8; Smoot, Diary, Oct. 18, 1910, Reed Smoot Papers, BYU.

  24. Cannon, “Cannon’s National Campaign,” 65, 105; Cannon, “Wives and Other Women,” 83.

  25. Joseph F. Smith and Anthon H. Lund to John O’Hara Cosgrave, Oct. 20, 1910, First Presidency Cumulative Correspondence, CHL; Tichi, Exposés and Excess, 65–72, 76–83; Frank J. Cannon and Harvey J. O’Higgins, “Under the Prophet in Utah,” Everybody’s Magazine, Dec. 1910, 23:722–37, 99–104 [fakafikefika hono uá]; Jan. 1911, 24:29–35; Feb. 1911, 24:189–205; Mar. 1911, 24:383–99; Apr. 1911, 24:513–28; May 1911, 24:652–64; June 1911, 24:825–35; Frank J. Cannon and Harvey J. O’Higgins, “The New Polygamy,” Everybody’s Magazine, July 1911, 25:94–107; Frank J. Cannon mo e Harvey J. O’Higgins, “The Prophet and Big Business,” Everybody’s Magazine, Aug. 1911, 25:209–22; Cannon, “Cannon’s National Campaign,” 65–74.

  26. Kau Māʻoniʻoní, voliume 1, vahe 13 mo e 39; Kau Māʻoniʻoni, voliume 2, vahe 25 mo e 27; Howard, “William Jarman,” 61.

  27. Lucy Gates to “Dearest Ones,” Apr. 6, 1909, Emma Lucy Gates Bowen Papers, BYU; Horace G. Whitney to the Burtons and others, Apr. 18, 1909, Susa Young Gates Papers, CHL; Horace G. Whitney, “Emma Lucy Gates Scores a Big Hit,” Deseret Evening News, Apr. 26, 1909, 1; “Emma Lucy Gates Sings in the Berlin Royal Opera House,” Deseret Evening News, May 8, 1909, 26.

  28. Horace G. Whitney, “Emma Lucy Gates Sings in the Berlin Royal Opera House,” Deseret Evening News, May 8, 1909, 26; Horace G. Whitney, “Emma Lucy Gates Scores a Big Hit,” Deseret Evening News, Apr. 26, 1909, 1; Horace G. Whitney to the Burtons and others, Apr. 18, 1909, Susa Young Gates Papers, CHL.

  29. Lucy Gates to “Dearest Ones,” Apr. 6, 1909, Emma Lucy Gates Bowen Papers, BYU; Horace G. Whitney, “Emma Lucy Gates Sings in the Berlin Royal Opera House,” Deseret Evening News, May 8, 1909, 26; Alexander, Mormonism in Transition, 227–30; Mitchell, “Mormons in Wilhelmine Germany,” 152–56, 163–70; Allen, Danish but Not Lutheran, 161–76.

  30. Lucy Gates to “Dearest Ones,” Apr. 6, 1909, Emma Lucy Gates Bowen Papers, BYU; Horace G. Whitney to the Burtons and others, Apr. 18, 1909, Susa Young Gates Papers, CHL; Arthur M. Abell, “Enrico Caruso,” Musical Courier, Nov. 18, 1908, 57:6.

  31. Susa Young Gates to Lucy Gates, Apr. 12, 1910; Jacob Gates to Lucy Gates, Apr. 13, 1910, Susa Young Gates Papers, CHL.  

  32. Thomas McKay, “Concerning the Banishment from Berlin,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Aug. 11, 1910, 72:508–9; Swiss-German Mission, Office Journal, July 21–23, 1910, 111; Lucy Gates to “Dearest Ones,” Sept. 27 and Oct. 2, 1910, Emma Lucy Gates Bowen Papers, BYU; “Salt Lake Boy in Berlin Jail,” Deseret Evening News, Aug. 8, 1910, 5.

  33. Lucy Gates to “Dearest Ones,” Sept. 27 and Oct. 2, 1910, Emma Lucy Gates Bowen Papers, BYU, fakamamafaʻi ʻi he tohi totonú.

  34. Burton Hendrick, “The Mormon Revival of Polygamy,” McClure’s Magazine, Jan. 1911, 36:245–61; Feb. 1911, 36:449–64; Cannon, “Magazine Crusade against the Mormon Church,” 2–4; Wilson, McClure’s Magazine and the Muckrakers, 56, 190–200; Miraldi, Muckraking and Objectivity, 57–60.

  35. Burton Hendrick, “The Mormon Revival of Polygamy,” McClure’s Magazine, Feb. 1911, 36:458; Hardy, Solemn Covenant, 183.

  36. Cannon, “Mormon Muckraker,” 47–52; Cannon, “Magazine Crusade against the Mormon Church,” 27, note 100; “Benjamin Erastus Rich,” Missionary Database, history.ChurchofJesusChrist.org/missionary; Isaac Russell to D. B. Turney, Apr. 28, 1911, B. H. Roberts Collection, CHL.

  37. Burton Hendrick, “The Mormon Revival of Polygamy,” McClure’s Magazine, Feb. 1911, 36:457; Isaac Russell, “Mr. Roosevelt to the Mormons,” Collier’s, Apr. 15, 1911, 47:28; “Authorities Sustained,” ʻi he Eighty-First Semi-annual Conference, 114; “The Manifesto and the End of Plural Marriage,” Gospel Topics Essays, ChurchofJesusChrist.org/study/manual/gospel-topics-essays; Deseret News Church Almanac [1974], 133–34.

  38. Isaac Russell to B. H. Roberts, Jan. 16, 1911; Feb. 8, 1911, B. H. Roberts Collection, CHL; Burton Hendrick, “The Mormon Revival of Polygamy,” McClure’s Magazine, Feb. 1911, 36:457; Cannon, “Mormon Muckraker,” 57–59; 57, note 31.

  39. Isaac Russell to Joseph F. Smith, Feb. 11, 1913; Isaac Russell to Theodore Roosevelt, Feb. 2, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL; Richard Barry, “The Political Menace of the Mormon Church,” Pearson’s, Sept. 1910, 24:327.

  40. 24 Parliamentary Debate, House of Commons, 5th series, Apr. 20, 1911, 1044–45; Arthur L. Beeley, “Government Investigation of the ‘Mormon’ Question,” Improvement Era, Nov. 1914, 18:57; Bennett and Jensen, “Nearer, My God to Thee,” 118–20; Thorp, “Crusade against the Saints in Britain,” 79–81.

  41. Rasmussen, Mormonism and the Making of a British Zion, 117–19; “Mormonism Exposed by Mr. William Jarman,” East Anglian Daily Times (Ipswich, England), May 27, 1909, 4; “Jarman,” Nuneaton (England) Observer, July 12, 1912, 3; Thorp, “Crusade against the Saints in Britain,” 74–77.

  42. Rudger Clawson to Winston Churchill, Jan. 12, 1911, copy, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL; 22 Parliamentary Debate, House of Commons, 5th series, Mar. 6, 1911, 811, 989.

  43. “Anti-Mormon Crusade,” Evening Express (Liverpool), Apr. 3, 1911, 7; “The Mormons,” Evening Express, Apr. 19, 1911, 5; “Anti-Mormon Riots,” Evening Express, Apr. 21, 1911, 4; “Anti-Mormon Riots at Birkenhead,” Liverpool Daily Post and Liverpool Mercury, May 4, 1911, 5; Rudger Clawson to First Presidency, Apr. 25, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL. Naʻe liliu e konga leá ke mahino ange; naʻe liliu ʻa e “he ʻikai ke ne tokanga ki ai” ʻi he tohi totonú ki he “ʻE ʻikai ke u tokanga ki ai.”

  44. “The Mormons,” Evening Express (Liverpool), Apr. 19, 1911, 5; “Anti-Mormon Campaign,” Manchester Guardian, Apr. 24, 1911, 12; Rudger Clawson to First Presidency, Apr. 25, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL.

  45. Rudger Clawson to First Presidency, Apr. 25, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL; “Anti-Mormonism,” Evening Express (Liverpool), Apr. 24, 1911, 4; “Anti-Mormon Campaign,” Manchester Guardian, Apr. 24, 1911, 12; vakai foki, “Anti-Mormon Riots,” Evening Express, Apr. 21, 1911, 4.

  46. Rudger Clawson to First Presidency, Apr. 7, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL; Beeley, Summary Statement, 13; Thorp, “British Government and the Mormon Question,” 308–11.

  47. Theodore Roosevelt to Isaac Russell, Feb. 4, 1911, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL.

  48. Smoot, Diary, Mar. 14, 16, and 22, 1911; Apr. 2, 1911, Reed Smoot Papers, BYU; Cannon, “Magazine Crusade against the Mormon Church,” 27; Reed Smoot to First Presidency, Apr. 1, 1911, First Presidency General Authorities Correspondence, CHL.

  49. Smoot, Diary, Apr. 7, 1911, Reed Smoot Papers, BYU; Isaac Russell, “Mr. Roosevelt to the Mormons,” Collier’s, Apr. 15, 1911, 47:28; Theodore Roosevelt Refutes Anti-Mormon Falsehoods, 1911; Isaac Russell, “Mr. Roosevelt to the ‘Mormons,’Improvement Era, June 1911, 14:713–18; Joseph F. Smith to Isaac Russell, Apr. 25, 1911; B. H. Roberts to Isaac Russell, May 15, 1911, Isaac Russell Papers, Special Collections, Cecil H. Green Library, Stanford University, Stanford, CA.

  50. Alfred Henry Lewis, “Viper on the Hearth,” Cosmopolitan, Mar. 1911, 50:439–50; “The Trail of the Viper,” Cosmopolitan, Apr. 1911, 50:693–703; “The Viper’s Trail of Gold,” Cosmopolitan, May 1911, 50:823–33; vakai foki, Givens, Viper on the Hearth, 97–120.

  51. Francis Marion Lyman, Journal, Jan. 5, 1911; Feb. 15 mo e 22, 1911; Mar. 28, 1911; Cowley, Journal, May 2, 1911; Miller, Apostle of Principle, 540–51; Hardy, Solemn Covenant, appendix 2, [422].

  52. Francis Marion Lyman, Journal, May 10–11, 1911; George F. Richards, Journal, May 11, 1911; Cowley, Journal, May 10–12, 1911; Joseph F. Smith to Isaac Russell, June 15, 1911, Letterpress Copybooks, 505, Joseph F. Smith Papers, CHL; “Excommunication,” Deseret Evening News, May 2, 1911, 2; “Official Action,” Deseret Evening News, May 12, 1911, 1. Ngaahi Tefitó: Fakatonutonu Faka-Siasí; Matthias F. Cowley (Mataiasi F. Kauli)

  53. “No Polygamy Now,” Washington (DC) Post, June 30, 1911, 1–2.  

  54. Theodore H. Tiller, “Mormon Head Says Work and Thrift Are First Teachings of His Religion,” Washington (DC) Times, June 29, 1911, 8; “Gives Mormon View,” Evening Star (Washington, DC), June 30, 1911, 10; Reed Smoot to Joseph F. Smith, July 2, 1911, First Presidency General Authorities Correspondence, CHL.

  55. Joseph F. Smith to Isaac Russell, July 13, 1911, Letterpress Copybooks, 540–41, Joseph F. Smith Papers, CHL. Tefito: Public Relations (Ngaahi Vā Fetuʻutaki mo e Kakaí)