2014
Ko e Tohi ʻa Molomoná, ko hono Tānaki ʻo ʻIsilelí, mo e Hāʻele ʻAngauá
Siulai 2014


Ko e Tohi ʻa Molomoná, ko hono Tānaki ʻo ʻIsilelí, mo e Hāʻele ʻAngauá

Mei ha lea naʻe fai ʻi he seminā maʻá e kau palesiteni fakamisiona foʻoú ʻi he Senitā Akoʻanga Fakafaifekau ʻi Polovó ʻi he ʻaho 26 ʻo Sune 2013.

ʻĪmisi
ʻEletā Russell M. Nelson

Ko hono pulusi mo tufaki ko ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he māmaní ko ha fakaʻilonga mahino ia ki he māmaní kuo kamata hono tānaki ʻe he ʻEikí ʻa ʻIsilelí pea mo hono fakahoko ʻo e ngaahi fuakava naʻá Ne fai mo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé.

ʻĪmisi
Large group of sister missionaries standing on stairs holding up signs showing what language they speak.

ʻOku tuku kakato pē e vahe 5 ʻo e Malangaʻaki ʻeku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú ki he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku akoʻi ʻe he vahe ko ʻení ko e Tohi ʻa Molomoná:

  • Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tui fakalotú.

  • ʻOku fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi.

  • ʻOkú ne poupouʻi e Tohi Tapú.

  • ʻOkú ne tali e ngaahi fehuʻi ʻo e loto?

  • ʻOkú ne tohoakiʻi e kakaí ke nau ofi ange ki he ʻOtuá.

ʻOku mātuʻaki moʻoni kotoa ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení, ka naʻe fakahoko ia mei heʻetau fakakaukau ko ha kakai fakamatelié. Ko e hā nai e fakakaukau ʻa ʻetau Tamai ʻi Hēvaní pea mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí ki he Tohi ʻa Molomoná?

Ko ʻEna fakakaukaú naʻe fakahoko ia ʻi ha ongo talaʻofa naʻe fakahoko fuoloa ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻOku fehokotaki lelei e ongo talaʻofa ko ʻení, pea ʻi ai ha fakamoʻoni mālohi kiate kinaua ʻoku kei moʻoni ke toki fakahoko ʻi ha ʻaho. Ko hono ʻuluakí ko ʻEna talaʻofa ke tānaki ʻa ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí. Ko hono uá, ko ʻEna talaʻofa fuoloa ʻoku kei tuʻuloa ko ia ʻo e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí.

Ko e Fuakava faka-ʻĒpalahamé mo e Fale ʻo ʻIsilelí

Ne fai ʻe he ʻOtuá ha fuakava mo e Tamai ko ʻĒpalahamé ʻi he kuonga ʻo ʻĒpalahamé, ʻe monūʻia e kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo fakafou ʻi hono hakó. Naʻe fakahoko foki mo e ngaahi konga mahuʻinga kehe ʻo e talaʻofa ko iá. Ko e ngaahi talaʻofa ko ʻení naʻe ʻuluaki foaki ia kia ʻĒpalahame pea toe fakapapauʻi kimui ʻia ʻAisake mo Sēkope, ʻa ia ʻoku kau ai:

  • ʻE tokolahi hono hakó.1

  • Te nau maʻu ha tofiʻa ʻi he ngaahi fonua pau.2

  • ʻE maʻu ʻe he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē, koeʻuhí ke lava ʻo faitāpuekina e kakai kotoa pē ʻo fakafou ʻi he hako ʻo ʻĒpalahamé.3

  • Ko kinautolu ʻoku ʻikai ke ʻo e hako ʻo ʻĒpalahamé ka ʻoku nau tali e ongoongoleleí te nau hoko ko e hako ohi mai ʻo ʻĒpalahame.4

  • ʻE haʻu e Fakamoʻui ʻo e māmaní mei he hako ʻo ʻĒpalahamé.5

Ko e tokolahi e hako ʻo ʻĒpalahame—ʻa e ngaahi faʻahinga ʻo ʻIsileli he kuonga muʻá—naʻa nau liʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí pea nau tāmateʻi ʻa e kau palōfitá. Naʻe ʻave pōpula ʻa e faʻahinga ʻe hongofulu ki ʻĀsilia. Hili e taimi ko iá ʻi he hisitōliá, ne ʻikai ke toe maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá hanau lekooti, neongo iá ʻoku ʻikai ke nau puli kinautolu mei he ʻEikí. Naʻe kei toe pē ha faʻahinga ʻe ua ʻi ha taimi nounou, ka koeʻuhí ko ʻenau angatuʻú naʻe taki pōpula kinautolu ʻo ʻave ki Pāpilone. ʻI heʻenau toe fokí, naʻe ʻofeina kinautolu ʻe he ʻEikí, ka naʻa nau toe fakafisingaʻi Ia!

Ko Hono Fakamoveteveteʻi mo Hono Tānaki ʻo ʻIsilelí

Naʻe fakamoveteveteʻi ʻe ha Tamai ʻofa mo loto-mamahi ʻa ʻIsileli ki ha ngaahi feituʻu mamaʻo, ka naʻá Ne talaʻofa ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe toe tānaki fakataha mai ai ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí ki he lotoʻā sipi. Naʻe hangē pē ʻa e talaʻofá ni ko e talaʻofa ki hono fakamoveteveteʻi ʻo ʻIsilelí.6 Hangē ko ʻení, naʻe mamata mai ʻa ʻĪsaia ki hono fekauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ha “kau talafekau veʻe vave” ki he kakai ko ʻeni, naʻe “[fakamoveteveteʻi mo fakaheeʻi]” (ʻĪsaia 18:2, 7).

Naʻe kikiteʻi, ʻa hono toe fakafoki mai ʻo e meʻa kotoa pē ʻi he kuonga fakakosipelí ni. Ko ia, kuo pau ke hoko hono tānaki ʻo ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí ʻa ia naʻe fuoloa e tatali ki aí ko ha konga ʻo e toe fakafoki mai ko iá.7 ʻOku fekauʻaki lelei pē hono tānaki ʻo ʻIsilelí mo e talaʻofa hono uá koeʻuhí he ʻoku fie maʻu ke fai hono tānaki ʻo ʻIsilelí kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e ʻEikí.8 Ko ia, ʻoku mahino lelei maʻu pē ʻa e fakakaukau fakalangí.

Ko e taha ia ʻo e ngaahi akonaki mahuʻinga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e fakakaukau ko ʻeni ʻo e tānakí. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, “ʻOku ou fakahā kiate kimoutolu ha fakaʻilonga … te u tānaki fakataha, ʻa hoku kakaí mei heʻenau nofo movetevete fuoloá, ʻe fale ʻo ʻIsilelí, pea toe fokotuʻu ʻi honau lolotongá ʻa hoku Saioné” (3 Nīfai 21:1).

Ko hono ʻomi ko ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakaʻilonga mahino ia ki he māmaní kuo kamata hono tānaki ʻe he ʻEikí ʻa ʻIsilelí pea mo hono fakahoko ʻo e ngaahi fuakava naʻá Ne fai mo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé.9 ʻOku ʻikai ngata pē heʻemau akoʻi ʻa e foʻi fakakaukau ko ʻení, ka ʻoku mau toe kau atu foki ki ai! ʻOku tau fai ia ʻi heʻetau tokoni ki hono tānaki ʻo e kakai fili ʻa e ʻEikí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí.

ʻOku toe lava foki ke fai ʻa e fakaafe angaʻofa ko ia ke “haʻu kia Kalaisi” (Sēkope 1:7)10 maʻanautolu ne nau mate taʻe ʻi ai ha ʻilo ki he ongoongoleleí.11 ʻOku fie maʻu he konga ʻo e teuteu maʻanatolu ʻoku nofo ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí ʻa e ngaahi ngāue fakaemāmani ʻa kinautolu ʻoku nau moʻui ʻi he tafaʻaki ko ʻeni ʻo e veilí. ʻOku tau tānaki fakataha ʻa e saati hokohoko fakafāmilí, faʻu ʻa e ngaahi laʻipeesi kulupu fakafāmili, pea fai ʻa e ngāue fakafofonga he temipalé ke tānaki fakataha ʻa e niʻihi fakafoʻituituí mo honau fāmilí ki he ʻEikí.12

Naʻe tomuʻa ʻafio mai e ʻOtuá ki he kuonga ko ʻeni ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá ko ha taimi ia ki he tānakí, fakatouʻosi ʻi he langí pea mo e māmaní. Naʻe ʻiloʻi ʻe he ʻAposetolo ko Pitá ʻe hoko ʻa e toe fakafokí hili e vahaʻataimi ʻo e hē mei he moʻoní. Naʻá ne pehē:

“Ko ia ke mou fakatomala, pea liliu, ke fakamolemole ai hoʻomou angahalá, koeʻuhí ke hoko mai ʻa e ngaahi ʻaho ʻo e fakamoʻuí mei he ʻao ʻo e ʻEikí; …

“ʻA ia ʻe maʻu ʻe he langí kae ʻoua ke hoko mai ʻa e kuonga ʻo e liliu ʻo e meʻa kotoa pē, ʻa ia kuo lea ki ai ʻa e ʻOtuá ʻi he ngutu ʻo ʻene kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he ngaohi ʻa māmaní (Ngāue 3:19, 21).

Naʻe fekauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻi hotau kuongá ni ʻa Pita, Sēmisi mo Sione “mo e ngaahi kī ʻo [Hono] puleʻangá, pea mo ha kuonga ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi taimi fakaʻosí; pea ki he kakato ʻo e ngaahi kuongá,” ʻa ia te Ne “tānaki fakataha ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ke taha pē, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he māmaní fakatouʻosi” (T& F 27:13).13

Kuo ʻosi fakahoko ha konga lahi ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé. Naʻe haʻu moʻoni ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní ʻi he hako ʻo ʻĒpalahamé, ʻi he foha ʻo Sēkope ko Siutá. Naʻe vahe fuoloa pē ki he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻa e fonuá ke hoko ko honau tofiʻa. ʻOku hā ʻi he mape he Tohi Tapú ʻa e founga naʻe vahevahe ai e kelekelé ʻe he ngaahi faʻahinga ʻi he hako ʻo Lūpeni, Simione, Siuta, ʻIsaka, Sepuloni, Teni, Nafetalai, Kata, ʻĀseli, Penisimani, mo Siosefa (ʻo vahevahe ʻi hono ongo foha ko ʻIfalemi mo Manase).14 ʻOku tau ʻilo foki mei he Tohi ʻa Molomoná ko e hemisifia ʻAmeliká ʻa e fonua naʻe tuku ki he toenga ʻo e fale ʻo Siosefá, ʻo fakalahi atu ki he tofiʻa ʻo Siosefa ʻi he Fonua Toputapú.15

Kuo teʻeki ke fakahoko ʻa e talaʻofa mahuʻinga ko ia ʻe monūʻia e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻi he hako ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé. Ka ʻe fakahoko moʻoni e talaʻofa ko ʻeni ʻo e tānakí, ʻa ia ʻoku hā ʻi he ngaahi folofola kotoa pē, ʻo hangē pē ko e ngaahi kikite ki hono fakamoveteveteʻi ʻo ʻIsilelí.16

ʻĪmisi
Church members and missionaries of the Abuakwa Branch in Africa.

ʻE Fai ʻa e Tānakí Kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngauá

Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ʻa e talaʻofa ko ʻeni ʻo e tānakí? Koeʻuhí he ʻoku fie maʻu e tānaki ia ʻo ʻIsilelí ki hono teuteuʻi e māmaní ki he Hāʻele ʻAngauá! Ko e Tohi ʻa Molomoná ʻa e meʻangāue ʻa e ʻOtuá ʻoku fie maʻu ki hono fakatou fakahoko ʻo e ngaahi taumuʻa fakalangi ko ʻení.17

Ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá ki he māmaní kotoa ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Ko e tohi pē ia ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he ʻEikí ʻa hono moʻoní.18 Ko ha meʻaʻofa meia Nīfai, Sēkope, Molomona, Molonai, pea mo e tokotaha liliu lea ne ueʻi fakalaumālie mo mate fakamaʻatá, ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe fakataumuʻa fakahangatonu pē e Tohi ʻa Molomoná ki he toenga ʻo e fale ʻo ʻIsilelí.19

Fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAngauá, ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku “ʻoku ofi mai ia ʻi he taimí ni, pea ʻi ha taimi [ʻe] hoko maí” (T&F 63:53). ʻI he taimi ʻe toe hāʻele mai ai e Fakamoʻuí, he ʻikai ke toe ʻi ai ha meʻa ʻe puli.20 Lolotonga iá, kuo pau ke fai ha ngāue lahi ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí mo teuteuʻi e māmaní ki he Hāʻeleʻangaua nāunauʻiá.

Ko Hono Tānaki ʻo ʻIsileli ʻi he Kuonga Fakakosipelí ni

Fakamālō ki he Tohi ʻa Molomoná, he ʻoku tau ʻilo ʻeni e taimi ʻe hoko ai e talaʻofa ko ʻeni ʻo e tānakí: “Ko ia, kuo ʻikai lau ʻa ʻetau tamaí ki hotau hakó pē, ka ki he fale kotoa foki ʻo ʻIsilelí, ʻoku ʻuhinga ki he fuakava ʻa ia ʻe fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí; ʻa ia ko e fuakava naʻe fai ʻe he ʻEikí ki heʻetau tamai ko ʻĒpalahamé, ʻo ne folofola: ʻE monūʻia ʻi ho hakó ʻa e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní” (1 Nīfai 15:18; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ne ʻiloʻi ʻe he kau palōfitá ʻi he taʻu ʻe onongeau ki muʻa pea toki ʻaloʻi ʻa Sīsū ʻi Pētelihemá, ʻe toki fakahoko hono tānaki ʻo ʻIsilelí “ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.”

ʻOku mahuʻinga ki he Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e hingoa lāngilangiʻia ʻo ʻĒpalahamé. ʻOku fehokotaki e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí kia ʻĒpalahame.21 Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻi hotau kuongá ni ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.22 ʻOku tau maʻu ʻi he temipalé hotau ngaahi tāpuaki taupotu taha mo māʻolunga tahá, hangē ko ia naʻe talaʻofa ʻaki ki he hako ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé.23

ʻOku fie maʻu ke tau maʻu e fakakaukau fakalangi ko iá. ʻOku fie maʻu ke tau ʻiloʻi e fuakava faka-ʻĒpalahamé pea mahino kiate kitautolu hotau fatongia ko e tokoni ki hono fakahoko ʻo e talaʻofa ke tānaki ʻa ʻIsilelí. ʻOku fie maʻu ke tau ʻilo e ʻuhinga ʻoku tau monūʻia ai ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki fakapēteliaké mo ʻiloʻi ʻetau fehokotaki mo e kau pēteliake ʻo e kuonga muʻá. ʻOku fie maʻu ke tau ʻilo naʻe hoko ʻa e foha ʻo Sēkope ko Siosefá ko e foha ʻeá ia hili ʻene mole meia Lūpení.24 ʻE takimuʻa e hako ʻo Siosefá mo hono ongo foha, ko ʻIfalemi mo Manasé, ʻi hono fakahoko e tānaki ʻo ʻIsilelí.25 ʻE toki muimui mai ai e ngaahi faʻahinga kehé.

Fakakaukau ki he kau talafekau fakalangi naʻa nau ʻomi e ngaahi kī mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he Siasi ʻo e ʻEikí ne toe fakafoki maí. ʻI he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836, hili hono tali ʻe he ʻEikí ʻa e Temipale Ketilaní, naʻe haʻu ʻa Mōsesé ʻo toe fakafoki mai ʻa e “ngaahi kī ʻo hono tānaki mai ʻo ʻIsilelí” (T&F 110:11). Hili ʻení, naʻe hā mai ʻa ʻIlaiase, ʻo tuku mai ʻa e kuonga ʻo e ongoongolelei ʻo ʻĒpalahamé, ʻo pehē ʻe tāpuekina ʻiate kimaua mo homa hakó ʻa e ngaahi toʻu tangata kotoa pē ki mui ʻiate kimauá” (T&F 110:12). Ko ia ai naʻe toe fakafoʻou e fuakava faka-ʻĒpalahamé ko ha konga ʻo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí! Pea naʻe haʻu ʻa ʻIlaisiā, ʻo toe fakafoki mai ʻa e ngaahi kī ʻo e mafai faisilá, ʻo hangē ko hono kikiteʻí ʻe Malakaí.26 ʻOku fie maʻu e ngaahi kī ko iá ki hono silaʻi e ngaahi fāmili ʻo ʻIsilelí ʻoku tānakí pea malava ke nau fiefia ai ʻi he tāpuaki mahuʻinga taha ʻi he ngaahi tāpuaki kotoa pē, ʻa ia ko e moʻui taʻengatá.

Ko e hā e fakakaukau ʻa e Tamaí mo e ʻAló fekauʻaki mo e Tohi ʻa Molomoná? Naʻá Na ʻafio ki ai ko ha fakamoʻoni ki hono uiuiʻi ʻo Siosefa Sāmita ko ha palōfitá. Naʻá Na ʻafio ki ai ko ha meʻangāue ia ʻe lava ke ako lahi ange ai ʻa e kakaí kia Sīsū Kalaisi, tui ki Heʻene ongoongoleleí, pea kau ki Hono Siasí. Naʻá Na ʻafio ki he Tohi ʻa Molomoná ko ha tohi ke ne fakamahinoʻi ʻetau fehokotaki mo e fale ʻo ʻIsileli ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú. Naʻe fakahā ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e kamataʻanga hono tānaki ʻo e Fale ʻo ʻIsilelí27 pea ko e meʻangāue ia ʻa e ʻOtuá ki hono fakahoko ʻo e tānaki ko iá. Ka ne taʻeʻoua e Tohi ʻa Molomoná, he ʻikai ke fai ha tānaki ia ʻo ʻIsilelí.28

ʻOku ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa hono kakato ʻo e ongoongoleleí. Ka ne taʻeʻoua e Tohi ʻa Molomoná, ʻe siʻisiʻi ʻaupito ʻetau ʻilo ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.29 Koeʻuhí he ʻokú ne akoʻi e Fakaleleí, ʻoku tokoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná ke tau fakatomala, fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú, pea mo taau ke maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí. ʻOkú ne tataki kitautolu ki he temipalé, ʻo lava ke tau feʻunga ai ki he moʻui taʻengatá.

ʻE lava ke tau maʻu ʻi he māmaní e fakakaukau fakalangí ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. ʻI he fakakaukau ko iá, ʻoku tau vakai, ʻoku mahuʻinga e ngāue fakafaifekaú ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí. ʻOku fekumi ʻetau kau faifekaú ʻi he ngaahi puleʻanga lahi, ki he kakai ʻo ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí.

ʻOku ʻi ai ha Saione ʻi ha feituʻu pē ʻoku fakatahataha ki ai ha Kāingalotu angatonu.30 ʻOku meimei ke maʻu ʻe he kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí ʻa e tokāteliné, kií, ouaú, mo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻoku nau nofo ai, koeʻuhí ko hono fakatupulaki e ngaahi tohí, fetuʻutakí, mo e ngaahi faiʻanga lotú. ʻOku faingamālie ki he Kāingalotu he funga ʻo e māmaní, ʻa e lava ke ʻi ai ha ngaahi temipale ʻe 143, pea ʻe toe lahi ange ha ngaahi temipale ʻe langa.31

ʻOku maʻu ʻe he Kāingalotú ʻi he fonua kotoa pē ʻa e faingamālie tatau ki he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí. ʻE makatuʻunga maʻu pē ʻa e malu fakalaumālié mei he anga ʻetau moʻuí, kae ʻikai ko e feituʻu ʻoku tau nofo aí.

ʻOku ʻikai ko e taumuʻa aofangatukú ʻa hono tānaki ʻo ʻIsilelí. Ko e kamataʻangá pē ia. Ko e ikuʻanga ʻoku tau kātaki ke aʻu ki aí ʻoku kau ai ʻa hono maʻu ʻo e ʻenitaumení mo e ngaahi ouau sila ʻi he temipalé. ʻOku kau ai ʻetau kau atu ki ha faʻahinga vā fetuʻutaki ʻoku kau ai ha fuakava mo e ʻOtuá ʻa kinautolu ʻi he hako tonú pe ohi maí pea nofo mo Ia mo hotau ngaahi fāmilí ʻo taʻengata. Ko e nāunau ia ʻo e ʻOtuá ʻa ia ko e—moʻui taʻengatá maʻa ʻEne fānaú.32

ʻOku finangalo moʻoni ʻa ʻetau Tamai ʻi Hēvani ʻofá ke foki ange ʻEne fānaú kiate Ia, ʻo ʻikai ʻi he fakamālohi ka ʻi he ngaahi fili fakafoʻituituí mo e teuteu fakatāutaha. Pea ʻokú Ne finangalo ke nau sila ko ha ngaahi fāmili taʻengata.

Ko e fakakaukau ia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. Ko e fakakaukau ia ʻa e ʻAlo ʻOfaʻangá. Pea ʻe lava foki ke hoko ia ko ʻetau fakakaukaú.

Paaki