‘Inisititiuti
Vahe 12: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29


Vahe 12

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI Sepitema 1830, kimuʻa pea fai ʻa e konifelenisi hono ua ʻo e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoké, naʻe fakakaukau ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻe vave hano fakahoko ʻa e ngaahi kikite ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo Saioné pea mo hono tānaki fakataha e kakai ʻo e ʻOtuá kuo filí. Naʻe fakataha ha kulupu kaumātuʻa ʻe toko ono mo ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻe toko tolu ʻo fehuʻi ki he ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi kikite ko ʻení. ʻI ha tali ki heʻenau fehuʻí, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29. ʻI he fakahā ko ʻení, naʻe akoʻi ai ʻe he ʻEikí kiate kinautolu fekauʻaki mo hono tānaki fakataha ʻo e kakai fili ʻa e Fakamoʻuí kimuʻa peá Ne Hāʻele ʻAngaua Maí pea fekauʻaki mo hotau huhuʻi mei he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Sune–ʻOkatopa 1830Naʻe tala-kae-tohi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Mōsese 1–5 ʻi heʻene ngāue ki hono liliu fakalaumālie ʻo e ngaahi fuofua vahe ʻo e tohi Sēnesí.

ʻAokosi–Sepitema 1830Naʻe puputuʻu ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fakahā ʻa Hailame Peisí.

Sepitema 1830Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29.

Sepitema 1830Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 28 (ngalingali hili hono maʻu e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29).

26–28 Sepitema, 1830Naʻe fakahoko ai ʻa e konifelenisi hono ua ʻo e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoke.

ʻOkatopa 1830Naʻe mavahe ʻa ʻŌliva Kautele mo hono ngaahi hoa ngāue fakafaifekaú ke ngāue fakafaifekau ki he kau Leimaná.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he taimi naʻe hiki ai ʻa Siosefa Sāmita ki Feieti, Niu ʻIoke, ʻi Sepitema 1830, naʻá ne ʻiloʻi naʻe fie ʻilo ʻa e Kāingalotu aí ki hono fakahoko ʻo e ngaahi kikite ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo Saioné. Naʻe lau ʻa e ngaahi kikite ko ʻení ki hono tānaki fakataha ʻo e fale ʻo ʻIsilelí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ke langa ʻa Saioné, pe ko e “Selusalema Foʻoú,” pea mo e talaʻofa ki he toe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, 3 Nīfai 21:23–26; vakai foki, 3 Nīfai 16:18). Naʻe feinga ha kaumātuʻa ʻe toko ono mo ha kāingalotu ʻe toko tolu ʻo e Siasí ke fekumi ki ha mahino lahi ange fekauʻaki mo e hoko mai ʻo Saioné pea mo e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIví. ʻI hano tali ʻo e fehuʻi ko ʻení, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, ed. Michael Hubbard MacKay and others [2013], 177–78).

Naʻe hoko ʻa e ngaahi moʻoni ne akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 ko ha fakalahi ki he mahino ʻa e Kāingalotú fekauʻaki mo e fie maʻu ʻa Saione ʻi he ngaahi fakaʻosí pea naʻe lava ke fakatonutonu ai ha niʻihi ʻo e puputuʻu fakatokāteline naʻe tupu mei he ngaahi tohi ʻa Hailame Peisí (vakai ki he fakamatala ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 28 ʻi he tohi lēsoni ko ʻení). Naʻe talu mei Sune 1830 ʻa e femoʻuekina ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi hono liliu fakalaumālie ʻa e ngaahi fuofua vahe ʻo e tohi Sēnesí, pea naʻe fakamaʻalaʻala ʻe he fakamatala ko ʻení ʻa e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he Ngoue ko ʻĪtení. ʻOku toe ʻomi foki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 ha ngaahi moʻoni fekauʻaki mo hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí pea mo e palani ʻo e fakamoʻuí kimuʻa pea ʻalu ʻa ʻŌliva Kautele mo hono ngaahi hoá ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ki he kau Leimaná.

ʻĪmisi
Mape fika 3: Fakatokelau hahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:1–21

Ko e ui ʻe Sīsū Kalaisi ʻa Hono kakaí ke nau fakataha ʻo teuteu ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:1–2. “Fanongo ki he leʻo ʻo Sīsū Kalaisí, ko homou Huhuʻí, ko e KO AU Lahí”

Lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe fakahā ʻe Sihova Ia kia Mōsese ko e “KO AÚ” pea ko e ʻOtua ʻo e kau pēteliake ʻi he kuonga muʻá ko ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé (vakai, ʻEkesōtosi 3:13–15). Ko e hingoa “KO AÚ” ko hano liliu ia ʻo e “[ʻEikí]” pea ʻoku haʻu ia mei he veape fetongi nauna tefito faka-Hepelū ko e “ʻoku ou moʻui,” pea ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e natula aoniu ʻo e ʻOtuá (vakai foki, T&F 68:6). Lolotonga e faʻahitaʻu māfana kimuʻa pea maʻu ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29, naʻe kamata ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa ʻene liliu fakalaumālie ʻo e tohi ʻa Sēnesí ʻi he Fuakava Motuʻá. Naʻe fakapapauʻi ʻe hono fakafeʻiloaki ʻe Sīsū Kalaisi Ia ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:1–2 ʻa e foʻi moʻoni ko ia ko e ʻOtua Ia ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku toe fakapapauʻi foki ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ʻe hangē pē ko hono hanga ʻe Sīsū Kalaisi ʻo tānaki fakataha, maluʻi, mo fakahaofi ʻa ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá mei heʻenau nofo pōpula ʻi ʻIsipité, te Ne tānaki ʻa ʻEne fānau ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní mo Ne maluʻi kapau te nau tokanga ki Hono leʻó.

ʻĪmisi
loki ʻi ʻolunga ʻi he ʻapi ʻo Pita Uitemā ko e Lahí ne toe langa foʻoú ʻi Feieti, Niu ʻIoké

Naʻe nofo ʻa Siosefa Sāmita ʻi he ʻapi ʻo Pita Uitemā ko e Lahí ʻi Feieti, Niu ʻIoke ʻi he taimi naʻá ne maʻu ai ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:4–8. Ko hono tānaki ʻo e kakai kuo filí

Naʻe ʻiloʻi ʻe he kiʻi kulupu ʻo e kaumātuʻa ne nau fakataha mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he taimi naʻe ʻomi ai ʻa e fakahā ko ʻení, kuo fili ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení ke nau talaki ʻa e ongoongoleleí mo tānaki fakataha ʻa e “kakai [ʻa e ʻEikí] kuo filí,” ʻa ē ne fakaʻuhingaʻi ʻe he ʻOtuá ko kinautolu ia ʻoku nau fanongo “ki [Hono] leʻó pea ʻikai fakafefeka honau lotó” (T&F 29:7). Ko e kakai kuo filí ko kinautolu foki ia kuo fili ke nau tokoni ki he ʻEikí ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí (vakai, T&F 101:39–40; 115:5; 138:55–56). ʻOku hoko ʻa hono tānaki fakataha ʻo e kakai kuo filí ʻi he taimi ʻoku tali ai ʻe he fakafoʻituituí ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, fai ʻa e ngaahi fuakava mo e ʻOtuá, pea fakataha mo e Kāingalotu faivelengá. Kuo pau ke hoko ʻa e tānaki fakataha ko ʻeni ʻo e fale ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí kae lava ke mateuteu ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ki he “ʻaho ʻo ka fekau atu ai ʻa e faingataʻá mo e fakaʻauhá ki he kau fai angahalá” (T&F 29:8).

Naʻe fekauʻi atu ʻa ʻŌliva Kautele ʻi ʻOkatopa ʻo e 1830, ke ne ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau ki he kau Leimaná ke teuteu ki he taimi ʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻa e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotú (vakai, T&F 29:8–9). Naʻe toki ʻiloʻi ʻe he Kāingalotú kimui ange naʻe ʻuhinga ʻa e ʻEikí ke tānaki ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ha founga maau ʻi he Vahefonua Siakisoní ʻi Mīsuli (vakai, T&F 57:1–3; 58:56). Ka ko kinautolu ne nau tānaki ki he Vahefonua Siakisoní naʻe tuli kinautolu mei honau ngaahi ʻapí, pea naʻe faifai pea hiki ʻa e tānakí ki he Hihifo Mamaʻó ʻi Mīsuli (vakai, T&F 115:7–8), pea mei ai ki Nāvū, ʻIlinoisi (vakai, T&F 124:25–28, 55), pea kimui angé “ki he Hihifó” (T&F 136:1). ʻI he ʻaho ní, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke toe hiki ki ha feituʻu pau kae lava ke fakataha mo e Siasí. Ka ʻoku totonu ke tokoni ʻa e Kāingalotú ki hono langa hake ʻo e ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo ai (vakai, T&F 101:20–22).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻo pehē: “ʻOku kau ʻi hono fakatahaʻi ʻo ʻIsilelí ʻa e kau ki he Siasi moʻoní mo … maʻu ʻa e ʻilo ki he ʻOtua moʻoní. … Ko ia ai kuo fakahoko ʻe ha taha kuó ne tali ʻa e ongoongolelei kuo fakafoki maí, pea feinga ke hū ki he ʻEikí ʻi heʻene lea fakafonuá fakataha mo e Kāingalotu ʻi he fonua ʻoku nofo aí, ʻa e ngaahi fono ʻo hono tānaki ʻo ʻIsilelí pea kuo hoko ko e ʻea ki he ngaahi tāpuaki kotoa kuo talaʻofa ki he Kāingalotú ʻi he kuonga fakaʻosi ko ʻení” (The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 439).

ʻĪmisi
kau faifekau ʻi Kōlea

Kuo ui kitautolu ʻe he ʻOtuá “ke fakahoko ʻa hono tānaki ʻo [ʻEne] kakai kuo filí” (T&F 29:7).

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ʻoku hoko ai ʻa hono tānaki ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá kuo filí ʻi he ʻaho ní:

“ʻOku mahuʻinga ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi he māmaní, ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí. … Ko hono olá, kuo ʻalu atu ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ke malangaʻi ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Kuo fekumi ʻetau kau faifekaú ʻi he ngaahi puleʻanga lahi ki he niʻihi ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí. …

“Ko e fili ke haʻu kia Kalaisí ʻoku ʻikai makatuʻunga ia ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí; ʻoku makatuʻunga ia ʻi he tukupā fakafoʻituituí. ʻE lava ke ‘ʻomi ʻa [e kakaí] ki he ʻilo ʻo e ʻEikí’ [3 Nīfai 20:13] ʻo ʻikai ke nau mavahe mei honau fonua tupuʻangá. Ko e moʻoni ʻi he kamakamata mai ʻa e Siasí, naʻe faʻa ʻuhinga ʻa ʻete uluí ke te hikifonua mei he feituʻu ko iá. Ka ʻi he taimi ní ʻoku fakahoko e tānakí ʻi he fonua kotoa pē. Kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí ke fokotuʻu ʻa Saione [vakai, T&F 6:6; 11:6; 12:6; 14:6] ʻi he fonua kotoa pē kuó Ne foaki ai ki Hono Kāingalotú honau tupuʻangá. ʻOku tomuʻa fakahā ʻe he folofolá kuo pau ke ‘tānaki fakataha mai ʻa [e kakaí] ki ʻapi ki he ngaahi fonua ʻo honau tofiʻá, pea toe fokotuʻu ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi fonua kotoa pē ʻo e talaʻofá’ [2 Nīfai 9:2]. ‘Ko e puleʻanga kotoa pē ko e feituʻu tānakiʻanga ia ki hono kakaí’ [Bruce R. McConkie, in Conference Report, Mexico City Mexico Area Conference 1972, 45]. Ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Palāsilá ko Palāsila; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Naisīliá ko Naisīlia; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Kōleá ko Kōlea; ʻo pehē ai pē. Ko Saioné ‘ko e loto-maʻa’ [T&F 97:21]. Ko Saioné ʻa e feituʻu pē ʻoku ʻi ai ʻa e Kāingalotu angamāʻoniʻoní. ʻOku hoko ʻa e ngaahi nusipepá, fetuʻutakí, mo e fakatahaʻangá ko ha meʻa ia ke lava ai ʻe he kāingalotu kotoa pē ʻo maʻu ʻa e ngaahi tokāteliné, kií, ouaú mo e tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, ʻo tatau ai pē pe ko e fē feituʻu ʻoku nau ʻi aí” (“The Gathering of Scattered Israel,” Ensign pe Liahona, Nov. 2006, 81).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:9. ʻE vela ʻa e pōlepolé ʻo hangē ha vevé

Naʻe fakatokanga mai ʻa e ʻEikí ko kinautolu “ʻoku pōlepolé mo kinautolu kotoa pē ʻoku fai angahalá te nau tatau mo e vevé” pea te nau vela ʻi Heʻene hāʻele maí (T&F 29:9). Neongo ʻoku uesia ʻe he loto-hīkisiá ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi ha faʻahinga tuʻunga, ka ʻoku ʻuhinga ʻa e “pōlepolé” ʻi heni ki he niʻihi ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo nofo-maʻu ʻi he nāunau ʻa e ʻEikí koeʻuhí ko e faiangahalá. ʻI ha fakahā kimui ange, naʻe fakamahinoʻi ʻe he ʻEikí ʻoku kau ʻi he kulupu ko ʻení ʻa kinautolu ʻoku nau “loi, mo e kau fie maná, mo e kau tonó, mo e kau feʻauakí, pea mo ia kotoa pē ʻoku manako mo faʻu ha loí. Ko kinautolu ʻeni ʻoku mamahi ʻi he houhau ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní” (T&F 76:103–4).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:9–13. “Te u fakahā au ʻe au … ʻi he mālohi mo e fuʻu nāunau lahi”

ʻĪmisi
Ko e Hāʻele ʻAngaua Maí

Ko e Hāʻele ʻAngaua Maí, tā ʻa Grant Romney Clawson. ʻE hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ki māmani ʻi he mālohi mo e nāunau lahi.

ʻI he ofi ki he fakaʻosinga ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻi māmaní, naʻe fehuʻi ange Heʻene kau ākongá pe ʻe hoko fakakū ʻa e ngataʻanga ʻo e māmaní, pea ko e hā fua ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko ke ʻiloʻi ai ʻoku ofi ʻEne toe hāʻele maí (vakai, Mātiu 24:3; T&F 45:15–16). ʻOku folofola ʻe he ʻEikí ki Heʻene Kāingalotu ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo pehē “ʻoku vave mai ʻa e houá” (T&F 29:10). ʻI he taimi ʻe toe hāʻele mai ai ʻa Sīsū Kalaisí, ko ʻEne kau ʻAposetolo “naʻe ʻiate [Ia] ʻi [Heʻene] ngāue fakafaifekau ʻi Selūsalemá” te nau tuʻu fakataha mo Ia, ʻo tui ʻa e “ngaahi pulupulu ʻo e māʻoniʻoní, mo e ngaahi kalauni ʻi honau ʻulú” (T&F 29:12). ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he fakamatala ko ʻení ʻa honau mafai fakatuʻi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakahā ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:12–13 ko “kinautolu kotoa pē naʻa nau ʻofa ʻiate au mo tauhi ʻeku ngaahi fekaú” te nau maʻu foki mo ha kalauni pea fakakofu ʻo hangē ko hono fakakofu ʻo e Fakamoʻuí ʻi he ʻaho ko iá, ko ha fakataipe ia ʻo honau tofiʻa taʻengata mo Ia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá (vakai foki, T&F 88:107; 109:75–76, 80).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 29:14–21. Ngaahi fakaʻilonga ʻo e hāʻele mai ʻa e Foha ʻo e Tangatá

Naʻe fakaikiiki mahino ʻe he ʻEikí ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga te Ne “tauteaʻi ai ʻa e kau fai angahalá” kimuʻa peá Ne Hāʻele ʻAngaua Maí (T&F 29:17). Ko e nunuʻa faingataʻa taha ʻe mamahi ai ʻa e niʻihi ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá ʻe “ʻikai fakamaʻa ʻa kinautolu ʻe [he] toto” ʻo e ʻEikí (T&F 29:17; vakai foki, T&F 88:35). ʻE tatau ha niʻihi ʻo e ngaahi fakaʻauha ʻi he ʻaho fakaʻosí mo e ngaahi fakaʻauha ne ʻosi hoko ʻi ha kuonga kehe ʻi he hisitōliá, hangē ko e taimi naʻe ʻomi ai ʻe he ʻEikí ʻa e mahaki fakaʻauhá ki he kakai ʻIsipité ke fakahaofi ʻa e fānau ʻo ʻIsilelí mei he nofo pōpulá (vakai, ʻEkesōtosi 8:21; 9:23–25; 10:22) pe ko e taimi ne fakaʻauha ai ʻa e kau faiangahalá ʻi ʻAmeliká kimuʻa pea toki hā mai ʻa e ʻEiki kuo Toetuʻú ki he kau Nīfaí (vakai, 3 Nīfai 8:5–7, 14–16, 22). ʻOku ʻuhinga ʻa e kikite ʻe fakaʻauha ʻa e “fuʻu siasi lahi mo fakalieliá” ʻaki ʻa e afí (T&F 29:21) ki he mālohi ʻo e filí kuo fakatahataha ke tauʻi ʻa Saioné ʻo hangē ko ia ne tomuʻa fakahā ʻi he folofolá (vakai, ʻIsikeli 38:18–22; 39:17–20; 1 Nīfai 14:10–17; 22:13–14; 2 Nīfai 10:16; T&F 88:94). ʻOku fakamahinoʻi ʻe he ʻEikí kuo pau ke toʻo ʻa e faiangahalá mei he māmaní—ʻo ʻikai pē ʻi he fakatomala ko e fakaʻauha. ʻOku hoko ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 ko ha fakamanatu mo ha fakatokanga angaʻofa ia ki he tokotaha kotoa pē ke fakatomala mo teuteu ki he ʻaho ko iá.

Naʻe fakamamafaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke teuteu he taimí ni ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí:

“ʻE kāinga, hangē ko ia ʻoku akoʻi mai ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ‘ko e moʻuí ni ko e taimi ia ki he tangatá ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá; … ko e ʻaho ʻo e moʻui ní ko e ʻaho ia ke fai ai ʻe he kakaí ʻa ʻenau ngaahi ngāué’ ( ʻAlamā 34:32). ʻOku tau mateuteu nai?

“ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene talateu ki he fakahā ʻo e kuonga ní, ‘Mou teuteu, mou teuteu ki he meʻa ʻe hoko maí, he ʻoku ofi mai ʻa e ʻEikí’ (T&F 1:12). …

“ʻOku faʻa fakatokanga mai maʻu pē he ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e ʻaho pe houa ʻo ʻEne hāʻele maí. …

“Fēfē kapau ko e ʻaho ʻo ʻEne hāʻele maí ko ʻapongipongi? Kapau naʻa tau ʻilo te tau feʻiloaki mo e ʻEikí ʻapongipongi—tuʻunga ʻi haʻatau mate vave pe ko Haʻane hāʻele fakatuʻupakē mai—ko e hā te tau fai he ʻaho ní? Ko e hā ha vetehia te tau fai? Ko e hā ha ngaahi angafai te tau tuku? Ko e hā ha ngaahi moʻua te tau totongi? Ko e hā ha ngaahi fakamolemole te tau fai? Ko e hā ha ngaahi fakamoʻoni te tau fai? …

“ʻOku fie maʻu ke tau fakatou teuteu fakatuʻasino mo fakalaumālie ki he ngaahi meʻa ne kikiteʻi ʻe hoko ʻi he taimi ʻo e Haʻele ʻAngaua Maí. Pea ko e teuteu ʻe lahi taha ʻetau liʻakí ʻa e meʻa he ʻikai faʻa mamata ki aí ka ʻoku faingataʻa tahá—ʻa e fakalaumālié” (“Preparation for the Second Coming,” Ensign pe Liahona, May 2004, 8–9).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:22–29

ʻOku fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko hili ʻa e Nofotuʻí, kau ai ʻa e Fakamaau Fakaʻosí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:22. “Toe kamata ʻa e tangatá ke fakaʻikaiʻi ʻa honau ʻOtuá”

ʻE ʻomi ʻe he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e taʻu ʻe tahaafe ʻoku ui ko e Nofo Tuʻí, ʻa ia ʻe ʻafio ai ʻa e ʻEikí ʻi māmani (vakai, T&F 29:11). ʻE ʻi ai ha ngaahi liliu mahuʻinga te ne fakafaikehekeheʻi ʻa e ngaahi tūkunga ʻi he lolotonga ʻo e Nofo Tuʻí mei he ngaahi tūkunga ʻoku tau aʻusia ʻi he māmaní he ʻaho ní. Hangē ko ʻení, lolotonga e taimi ko iá, “ʻilonga ha meʻa ʻe kole ʻe ha tangata, ʻe foaki ia kiate ia” (T&F 101:27) pea ʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa kotoa pē (vakai, T&F 101:32–34). Naʻe toe folofola foki ʻa e ʻEikí ʻe lolotonga ʻa e Nofo Tuʻí “kuo pau ke haʻi ʻa Sētane” (T&F 43:31) pea he ʻikai te ne maʻu “ha mālohi ke ʻahiʻahiʻi ha tangata” (T&F 101:28). Koeʻuhí ko e mālohi ʻa e ʻOtuá mo e angamāʻoniʻoni ʻa e kakaí, he ʻikai maʻu ʻe Sētane “hano nofoʻanga ʻi he loto ʻo e fānau ʻa e tangatá” (T&F 45:55). Ko e meʻapangó, ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu ʻe tahaafé, ʻe “toe kamata [ʻe he kakaí] ke fakaʻikaiʻi ʻa honau ʻOtuá” (T&F 29:22) pea ʻe “toe vete ange [ʻa Sētane] … ʻi he kiʻi faʻahitaʻu siʻi pē” (T&F 43:31). Mahalo ʻe faingataʻa ke mahino ʻa e ʻuhinga ʻe kamata ai ʻe ha niʻihi kuo nau ʻosi aʻusia ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Nofo Tuʻí ke nau fakaʻikaiʻi ʻa e ʻOtuá. Ka neongo iá, ʻe ʻi ai ha niʻihi ʻe hili ʻenau maʻu ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá, te nau kei fakaʻikaiʻi pē ʻa e moʻoní mo “angatuʻu taʻe-fakakounaʻi … ki he ʻOtuá” (3 Nīfai 6:18; vakai foki, 4 Nīfai 1:38; T&F 29:44–45; 76:31).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 29:23–25. “Langi foʻou mo e māmani foʻou”

ʻE liliu ʻa e māmaní ʻi he taimi ʻe toe hāʻele mai ai ʻa Sīsū Kalaisi ke pulé (vakai, T&F 63:20–21). ʻE foki ia ki hono tuʻunga “fakapalataisí,” pe fakatelesitiale ne ʻuluaki ʻi ai kimuʻa ʻi he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:10). ʻI he fakaʻosinga ʻo e Nofo Tuʻí, ʻe toe liliu pē ʻa e māmaní mo e ngaahi langí—ka ʻi he taimi ko iá ʻe hoko ia ko ha puleʻanga fakaselesitiale maʻanautolu kuo nau maʻu ʻa e nāunau fakaselesitialé (vakai, T&F 88:19–20).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:26. Ko hai ʻa Maikeli?

Ko Maikelí ko e ʻāngelo fakaʻeiʻeiki ia naʻá ne maʻu ʻa e mafai ʻi he tafaʻaki ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he maama fakalaumālié, pea naʻá ne hoko kimui ko ʻĀtama, ko e fuofua tangata ke nofo ʻi māmaní (vakai, Fakahā 12:7–9; T&F 27:11; 107:54–55). Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) naʻe hoko ʻa Maikeli “ko e ʻuluaki ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki fakalaumālié, ʻa ia naʻe fakahā ki ai ʻa e palani ʻo e ngaahi ouau ki hono fakamoʻui ʻo hono hakó ʻo aʻu ki he ngataʻangá, pea mo ia naʻe fuofua hā ki ai ʻa Kalaisí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 122–23).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:30–50

Ko e fakahā ʻe he Fakamoʻuí kuó Ne huhuʻi kitautolu mei he Hingá peá Ne ʻomi e fakamoʻui mei heʻetau ngaahi angahalá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 29:31–35. “ʻOku fakalaumālie kiate au ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē”

Ko e ʻOtuá naʻá Ne “fakatupu … ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku fakalaumālié mo fakamatelie fakatouʻosi” (T&F 29:31). ʻOku fekauʻaki ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasinó mo e moʻui fakamatelié pea mo e natula fakamatelie ʻo e māmaní. ʻI heʻetau fakafaikehekeheʻi ʻa e meʻa fakalaumālié mei he fakatuʻasinó, naʻe folofola ʻe he ʻOtuá ʻo pehē, “ʻOku fakalaumālie kiate au ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” (T&F 29:34). Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:34–35, naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí kuo teʻeki ke Ne foaki kia ʻĀtama pe ko hono hakó ha ngaahi fekau fakatuʻasino. ʻOku fakalaumālie ʻa e ngaahi fekau kotoa pē, ko hono ʻuhingá ʻoku ʻi ai honau ngaahi taumuʻa taʻengata.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻo pehē, “ʻI heʻetau fakakaukau fakamatelié, pe fakakakanó, ʻoku hangē ʻoku fakamatelie ha konga lahi ʻo e ngaahi fekau kuo ʻomi ʻe he ʻEikí, ka kuó ne ʻosi folofola mai kuo teʻeki ai ke ne ʻomi ha fono fakamatelie. (T. & F. 29:34.) ʻOku fakalaumālie ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate Ia, pe ko hono fakalea ʻe tahá ʻoku fakataumuʻa ia ke taʻengata. ʻOku ʻikai fakakaukau ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi tuʻunga fakamatelié; ko ʻEne palaní ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá. Ko ia ai, ʻi Heʻene ʻafio maí, ko e ngaahi fekau kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo hotau leleí, ko ha ngaahi foʻi laka pē ia ʻi he hala ʻo ʻene fakamoʻui taʻengatá” (Church History and Modern Revelation [1953], 1:307–8).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e founga kuo pau ke tau fakakaukau ai ki he tafaʻaki fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi ʻo ʻetau ngaahi angafaí:

“Hangē ko e ongo tafaʻaki ʻo ha foʻi paʻangá, ʻoku ʻikai faʻa fakamavahevaheʻi ʻa e meʻa fakamatelié mo e meʻa fakalaumālié. …

“Meʻa pango, ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai te nau tokanga ki he meʻa fakamatelié he ʻoku nau pehē ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga ia. ʻOku mahuʻinga kiate kinautolu ʻa e meʻa fakalaumālié kae fakasiʻia ʻa e moʻui fakamatelié. Neongo ʻoku mahuʻinga ke tau fakakaukau ki he ngaahi meʻa fakalangí, ka ʻoku mole meiate kitautolu ʻa e uho ʻo ʻetau tui fakalotú kapau ʻoku ʻikai ala atu hotau nimá ʻo tokoni ki hotau kāingá. …

“Hangē ko ia ʻoku hoko maʻu peé, ʻe lava ke tau hanga ki hotau faʻifaʻitakiʻanga haohaoá, ʻa Sīsū Kalaisi, ke maʻu mei ai ha sīpinga. Hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí, ‘ʻI he taimi naʻe haʻu ai ʻa e Fakamoʻuí ki he māmaní, naʻe ʻi ai hono misiona maʻongoʻonga ʻe ua; ko e taha ke fakahoko ʻa e ngāue ʻa e Mīsaiá, ko e fai ʻo e fakaleleí koeʻuhí ko e hingá, pea mo hono fakakakato ʻo e fonó; ko e tahá ko e ngāue ko ia naʻá ne fai ʻi he lotolotonga ʻo hono kāinga ʻi he kakanó ʻaki hono fakafiemālieʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá’ [ʻi he Conference Report, Apr. 1937, 22].

“ʻOku ʻikai ke mavahevahe ka ʻoku haʻi fakataha ʻa ʻetau fakalakalaka fakalaumālié mo e tokoni fakamatelie ʻoku tau fai ki he kakai kehé ʻi he founga tatau pē.

“ʻOku fakakakato ʻe he tahá ʻa e tahá. Ka tuʻu toko taha ʻa e ongo meʻá ni ko ha fakatātā taʻemoʻoni ia ʻo e palani ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá” (“Tokoniʻi ʻi he Founga ʻa e ʻEikí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2011, 53–54).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:35. ʻOku ʻuhinga ki he hā ke tau maʻu ʻa e tauʻatāina ke filí?

ʻI he taimi naʻe fakatupu ai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtamá, naʻá Ne tuku kiate ia “ke ne fili maʻana” (T&F 29:35). Ka ʻoku ʻalu fakataha ʻa e tauʻatāina ke fili ko iá mo e fatongia ke tali ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi filí: ko e ngaahi tāpuaki ki he angamāʻoniʻoní pe tautea ki he angahalá (vakai, T&F 93:28, 31–32). Ko ia, ʻoku ʻomi leva ʻe he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻa e faingamālie ke tau moʻui ʻaki ʻa e ngaahi fono ʻokú Ne moʻui ʻakí pea fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻokú Ne fiefia aí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Naʻe hanga ʻe he ngaahi lea ko ia mei he folofolá, ‘ʻOku ngofua ke ke fili maʻau, he ʻoku foaki ia kiate koe’ (Mōsese 3:17), ʻo fakafeʻiloaki ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mo hona hakó ki he ngaahi fakatuʻutāmaki kotoa ʻo e moʻui matelié. ʻI he moʻui matelié, ʻoku tauʻatāina ʻa e tangatá ke fili, pea ʻoku ʻi ai ʻa e nunuʻa ʻo e fili takitaha. Naʻe kamata ʻe he fili ʻa ʻĀtamá ʻa e fono ʻo e fakamaau totonú, ʻa ia ko e tautea naʻe fie maʻu ki he talangataʻá, ko e mate.

“… Naʻe fekauʻi mai ha huhuʻi ke totongi ʻa e moʻuá pea fakatauʻatāinaʻi ʻa e tangatá. Ko e palaní ia. …

“Naʻe fakahoko ʻa e Fakaleleí. Talu mei ai mo ʻene hoko pea te ne hoko maʻu pē ko hotau veteange mei he maumaufonó mo e maté ʻo kapau te tau fakatomala. Ko e fakatomalá ʻa e founga ke ikunaʻi ai ʻa e maumaufonó mo e maté. Ko e fakatomalá ʻa e kī ʻe lava ke tau fakaava ai mei loto ʻa e fale fakapōpulá. ʻOku tau pukepuke ʻa e kī ko iá pea ʻoku ʻatautolu ʻa e tauʻatāina ke filí ke tau fakaʻaongaʻi.

“He toki meʻa pelepelengesi fakalangi moʻoni ka ko e tauʻatāiná; meʻa mahuʻinga fungani moʻoni ka ko e tauʻatāina ke filí ia.

“ʻOku feinga ʻa Lusifā ke fakahalaʻi ʻetau ngaahi filí ʻi ha founga poto, ʻaki ʻene lohiakiʻi kitautolu ʻo fekauʻaki mo e angahalá pea mo e ngaahi nunuʻá. ʻOkú ne hanga mo hono kau muimuí ʻo fakatauveleʻi kitautolu ke tau moʻui taʻetaau pea aʻu ai pē ki haʻatau faiangahala. Ka he ʻikai ke ne lava, ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá, pea mo e kotoa hono mālohí ʻo fakaʻauha kakato ʻa kitautolu; taʻe te tau loto ki ai. Kapau naʻe maʻu ʻe he tangatá ʻa e tauʻatāina ke filí taʻe kau ai ʻa e Fakaleleí, naʻe mei hoko ia ko ha meʻaʻofa ke tau ʻauha ai” (“Atonement, Agency, Accountability,” Ensign, May 1988, 71).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:36–43. Ko ha mahino foʻou ki he palani ʻa e ʻOtuá

Hili e kamata ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa ʻene liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú pea mo tala-kae-tohi ʻa e Mōsese 1 ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá, naʻá ne hoko atu ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1830 ʻa e ngāue ki he liliú, pea mo ʻŌliva Kautele ko ʻene tangata tohi. Ko e liliu ʻa e Palōfitá ki he Sēnesi 1–5 ʻoku hā ia he taimí ni ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá ko e Mōsese 2–5. ʻOku kau ʻi he ngaahi vahe ko iá ʻa e fakamatala ki he angatuʻu ʻa Sētane ʻi he maama fakalaumālié, ko ʻene feinga ke ʻahiʻahiʻi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he Ngoue ko ʻĪtení, pea mo hono kai ʻe heʻetau ʻuluaki ongomātuʻá ʻa e fua tapú pea kapusi ai kinaua mei he ngoué. Naʻe teuteuʻi ʻa e Palōfitá ʻe he ngaahi moʻoni fakatokāteline naʻá ne maʻu ʻi hono liliu fakalaumālie ʻo e tohi Sēnesí, ke ne maʻu ha ngaahi moʻoni tatau fekauʻaki mo e palani ʻa e ʻOtuá naʻe fakamatalaʻi fakanounou ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:30–45.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:36–39. Ko e feinga ʻa Sētane mo ʻene kau ʻāngeló ke kākāʻí

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e tauʻatāina ke filí ʻi he maama fakalaumālié, ʻa ia ʻoku hā ia ʻi he angatuʻu ʻa Lusifaá pea mo e foʻi moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe fili “ha vahe tolu ʻe taha ʻo e fuʻu kau tau ʻo e langí” ke nau muimui ʻia Lusifā kae ʻikai ko e ʻOtuá (T&F 29:36). ʻI he moʻui fakamatelié ni, ʻoku feinga ʻe Sētane mo ʻene kau muimuí ke nau fakafepakiʻi ʻa e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamaí ʻaki ʻene ʻahiʻahiʻi mo kākaaʻi e fānau ʻa e ʻOtuá. Ka neongo iá, ʻoku fakangatangata pē honau mālohí ʻi he taimi ʻoku tau fakaʻaongaʻi ai ʻetau tauʻatāina ke filí ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo pehē:

“Oku ʻikai fie maʻu ke tau moʻutāfuʻua ʻi he ilifia ki he mālohi ʻo Setané. He ʻikai ke ne lava ʻo maʻu ha mālohi kiate kitautolu tukukehe ʻo ka tau ka fakangofua ia. Ko e tokotaha ia ʻoku faʻa manavahē pea ʻe holomui ia kapau te tau tuʻumaʻu. Naʻe faleʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sēmisí ʻo pehē: ‘Ko ia mou fakavaivaiʻi ʻa kimoutolu ki he ʻOtuá. Tekeʻi ʻa e tēvoló, pea ʻe puna atu ia meiate kimoutolu’ [Sēmisi 4:7]. Pea ʻoku pehē ʻe Nīfai ‘ʻoku ʻikai te ne maʻu ha mālohi ki he loto’ ʻo e kakai ʻoku māʻoniʻoní [1 Nīfai 22:26].

“Kuo tau fanongo ʻi hono fakatonuhiaʻi pe fakamatalaʻi ʻe he kau fakakatá mo e niʻihi kehe ʻa ʻenau ngāue koví ʻo pehē, ‘Naʻe ʻai au ʻe he tēvoló ke u fai ia.’ ʻOku ʻikai ke u tui ʻe lava ʻe he tēvoló ʻo ʻai kitautolu ke tau fai ha meʻa; ko e moʻoni te ne lava ʻo ʻahiʻahiʻi pea te ne lava ʻo kākaaʻi, ka ʻoku ʻikai haʻane mafai kiate kitautolu taʻe te tau fakangofua ia.

“Ko e mālohi ke fakafepakiʻi ʻa Setané ʻoku mālohi ange ia ʻi he meʻa ʻoku tau ʻiló. Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē : ‘Ko e faʻahinga kotoa pē ʻoku nau maʻu ʻa e sinó ʻoku ʻi ai honau mālohi kiate kinautolu ʻoku ʻikai hanau sinó. ʻOku ʻikai ha mālohi ʻo e tēvoló kiate kitautolu tukukehe ʻo ka tau fakangofua ia. Ko e momeniti pē ʻoku tau fakafepaki ai ki ha faʻahinga meʻa mei he ʻOtuá, ʻoku mālohi leva ʻa e tēvoló’ [Teachings of the Prophet Joseph Smith, sel. Joseph Fielding Smith (1976), 181]. Naʻá ne toe pehē foki, ‘ʻOku ʻi ai ha ngaahi ngataʻanga, fakangatangata, mo ha ngaahi fono ʻo e ngaahi laumālie faiangahalá ʻa ia ʻoku puleʻi ai kinautolu’ [ʻi he History of the Church, 4:576]. ʻI heʻene peheé, ʻoku ʻikai ke taʻefakangatangata ʻa e mālohi ʻo Sētane mo ʻene kau ʻāngeló. …

“… ʻE lava ke taʻofi ʻa e ngaahi ngāue ʻa Sētané ʻe kinautolu kotoa ʻoku nau haʻu kia Kalaisi ʻaki ʻenau talangofua ki he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke fakakuihi ʻe he tēvoló ʻa e kau muimui loto-fakatōkilalo ʻa e ʻEiki fakalangí. ʻOku ʻikai ke tokoni, hiki hake mo faitāpuaki ʻa Sētane ia. ʻOkú ne tuku ʻa kinautolu kuó ne maʻunimaá ʻi he tuʻunga fakamamahi mo fakamā. Ko e Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻoku faitokonia mo langaki moʻui” (“Serving the Lord and Resisting the Devil,” Ensign, Sept. 1995, 6–7).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:41–42. Ko e hā ʻa e “ʻuluaki maté” mo e “mate fakaʻosí”?

ʻI he taimi naʻe kai ai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e fua tapú pea kapusi kinaua kituʻa mei he ngoue ko ʻĪtení, ne na aʻusia ʻa e mate fakalaumālié, ko hono ʻuhingá naʻe fakamavaheʻi kinaua mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku ui ʻeni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:41 ko e “ʻuluaki maté,” pea ʻoku hoko ia ki he fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻui fakamatelié. Ko e “mate fakaʻosí” (T&F 29:41) ko ha mate fakalaumālie foki mo ia, ka ʻoku aʻusia pē ia ʻe kinautolu ʻoku ʻiloa ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá ʻi heʻenau mamahi ʻi he tautea taʻefakangatangata ʻo hono kapusi taʻengata kinautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá (vakai, Hilamani 14:15–18; T&F 76:34–37, 44). Koeʻuhí ko ʻenau fili ke angatuʻu ki he ʻOtuá kae ʻikai fakatomalá, “ʻe ʻikai lava ʻo huhuʻi ʻa kinautolu mei heʻenau hinga fakalaumālié” (T&F 29:44).

Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí he ʻikai aʻusia ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e mate fakatuʻasinó kae ʻoua kuó na maʻu ha faingamālie ke ako ʻa e “fakatomalá mo e huhuʻí, tuʻunga ʻi he tui ki he huafa ʻo [e] ʻAlo pē Taha [ʻo e ʻOtuá] naʻe Fakatupú” (T&F 29:42).

ʻĪmisi
ʻĀtama mo ʻIvi

ʻĀtama mo ʻIvi, tā ʻe Douglas M. Fryer. Naʻe kapusi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei he Ngoue ko ʻĪtení koeʻuhí ko ʻena kai ʻi he fua tapú (vakai, T&F 29:40–41).

Naʻe fakamatala lahi ange ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi fekauʻaki mo e mate fakalaumālié mo e founga te tau lava ai ʻo ikunaʻi ʻa e mate fakalaumālié ʻo pehē:

“ʻI heʻena fakavaivai ki he ʻahiʻahí, naʻe ‘motuhi atu ʻa [ʻĀtama mo ʻIvi] mei he ʻao ʻo e ʻEikí’ (Hilamani 14:16). ʻOku ui ʻa e fakamavahe ko ʻení ʻi he folofolá ko e mate fakalaumālié (vakai, Hilamani 14:16; T&F 29:41).

“Naʻe ikunaʻi ʻe he fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí ʻa e mate fakalaumālie ko ʻení. … Tuʻunga ʻi he fakalelei ko ʻení, ‘ʻe tauteaʻi ʻa e tangatá koeʻuhi ko ʻenau ngaahi angahala ʻanautolú pē, kae ʻikai ko e maumaufono ʻa ʻĀtamá’ (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:2).

“Kuo huhuʻi kitautolu ʻe hotau Fakamoʻuí mei he angahala ʻa ʻĀtamá, kae fēfē nai ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi angahala ʻatautolú? Koeʻuhí ‘kuo faiangahala kotoa pē’ (Loma 3:23), ʻoku tau mate fakalaumālie kotoa ai pē. Ko ia, ko ʻetau ʻamanaki lelei pē ki he moʻuí ko hotau Fakamoʻuí. …

“Kuo pau ke tau muimui ʻi he ngaahi makatuʻunga kuó Ne tuku maí kae lava ke tau ʻekea ʻa e ikuna ʻe hotau Fakamoʻuí ʻa e mate fakalaumālie ʻoku tau mamahi aí koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá. …

“ʻOku fakamatalaʻi heʻetau tefito ʻo e tui hono tolú ʻa e ngaahi makatuʻunga ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē: ‘ʻOku mau tui ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí’” (“The Light and Life of the World,” Ensign, Nov. 1987, 64–65).

T&F 29:46–50. “Kuo huhuʻi ʻa e fānau īkí talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní”

ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:46–50 ʻoku ʻi ai ʻa e niʻihi “ʻoku maʻu ʻa e ʻiló” pea mo e niʻihi “ʻoku ʻikai ke mahino” ʻa e ongoongoleleí. ʻOku fekauʻi ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ʻiló ke nau fakatomala (vakai, T&F 29:49), ka ko e fānau īkí (mo kinautolu “ʻoku ʻikai ke mahinó”) ʻoku ʻikai ʻekeʻi ia meiate kinautolu, pea ʻoku ʻikai lava ai ke nau faiangahala. ʻOku ʻikai lava ke ʻahiʻahiʻi ʻe Sētane ʻa e fānau īkí “kae ʻoua ke nau fakaʻau ʻo feʻunga … ke ʻekeʻi meiate kinautolu” (T&F 29:47).

ʻOku ʻuhinga ʻa hono fakahā ʻe he ʻEikí “kuo huhuʻi ʻa e fānau īkí talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní” (T&F 29:46) ki he moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe ʻiloa mo mahino e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, kau ai mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, talu mei heʻetau ʻi he maama fakalaumālié. Ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki taʻefilifilimānako ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e ʻEikí ko hono huhuʻi ko ia ʻo e fanau īkí, ko hono ʻuhingá ʻoku maluʻi ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa ʻenau fehalākí kae ʻoua kuo nau feʻunga ke ʻekeʻi meiate kinautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ko e taimi ia ʻoku nau haʻisia ai ki heʻenau ngaahi angafaí. Naʻe fakamahino kimui ʻe he ʻEikí ko e “taʻu valú” ko e toʻu ia ʻoku ʻekeʻi ai meiate kiate kita ʻete ngaahi angafaí (T&F 68:27).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e mahuʻinga ʻo e kupuʻi lea “ʻoku fakaʻau ʻo feʻunga [ʻa e fānaú] ke ʻekeʻi meiate kinautolu” (T&F 29:47; tānaki atu e mataʻitohi fakahihifí) ʻo pehē: “ʻOku ʻikai ke hoko fakaʻangataha pē ʻa e ʻekeʻi mei he fānaú ʻa ʻenau ngāué ʻi ha faʻahinga taimi pē ʻi heʻenau moʻuí. ʻOku hoko māmālie pē ʻi ha ngaahi taʻu ʻa e lava ke ʻekea mei he fānaú ʻa ʻenau ngāué. Ko e fakaʻau ko ia ke haʻisiá ko ha founga ngāue ia, ka ʻoku ʻikai ko ha taumuʻa ke aʻusia ʻi he ʻosi atu ha ngaahi taʻu, ʻaho pe houa pau. … Ka, ʻe hoko e taimi, ʻe hoko moʻoni ai ʻa hono ʻekea e ngaahi ngāué pe ko e angahalá ʻi he moʻui ʻa kinautolu ʻoku tupulaki angamahení. Ko e taʻu valú, ʻa e taʻu papitaisó. (T&F 68:27.)” (“The Salvation of Little Children,” Ensign, Apr. 1977, 6).

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Molomoná ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi ha tohi ki hono foha ko Molonaí ʻo pehē:

“ʻOku moʻui ʻa e fānau īkí ʻia Kalaisi, talu mei he fokotuʻu ʻo e māmaní. …

“Pea ko ia ia ʻokú ne pehē ʻoku fie maʻu ʻe he fānau īkí ʻa e papitaisó ʻokú ne fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi ʻaloʻofa ʻa Kalaisí, peá ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa ʻene fakaleleí mo e mālohi ʻo ʻene huhuʻí” (Molonai 8:12, 20).

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē: “Ko e tokāteline ʻo e papitaiso ʻo e fānau valevalé, pe ko hono luluku kinautolu telia naʻa nau taufā holo ʻi helí, ʻoku ʻikai ko ha tokāteline moʻoni ia, ʻoku ʻikai poupouʻi ʻi he Folofola Māʻoniʻoní, pea ʻoku ʻikai fenāpasi ia mo e natula ʻo e ʻOtuá. ʻOku huhuʻi ʻa e fānau kotoa pē ʻe he taʻataʻa ʻo Sīsū Kalaisí, pea ko e momeniti pē ʻe mavahe atu ai ʻa e fānaú mei he māmani ko ʻení, ʻoku ʻave kinautolu ia ki he fatafata ʻo ʻĒpalahamé” (Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, 108).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e natula kānokato ʻo e palani ʻaloʻofa ʻa e fakamoʻuí ʻa e ʻOtuá ʻo pehē: “Naʻe ʻomi kiate kitautolu ʻe he tokāteline fakaofo ne fakahā kia Siosefá ha palani ʻo e fakamoʻuí ʻa ia ʻe ʻaonga ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻo kau ai ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau ʻilo kia Kalaisi ʻi he moʻui ní, fānau ne nau mālōlō kimuʻa ʻi he taʻu ʻo ka ala ʻekeʻi meiate kinautolu ʻenau ngāué, mo kinautolu ʻoku ʻikai ke mahinó [vakai, T&F 29:46–50; 137:7–10]” (“Palani ʻa ʻEtau Tamaí—Lahi Feʻunga ki he Kotoa ʻo ʻEne Fānaú,” Ensign pe Liahona, Mē 2009, 37).

Paaki